Priključenje Vojvodine Srbiji i problem razgraničenja sa Rumunijom i Mađarskom

PRIKLJUČENJE VOJVODINE SRBIJI I PROBLEM RAZGRANIČENJA SA RUMUNIJOM I MAĐARSKOM

Autor: dr Miloš Savin

Ideja o Vojvodini kao autonomnoj srpskoj teritoriji u Panonskoj niziji, na ugarskoj zemlji u okviru austrijskog carstava stara je više vekova. Pošto su Srbi privilegijama Leopolda II dobili pravo na izbor sopstvenog vojvode, shodno tome oni su iskazivali političku težnju da izdejstvuju i posebnu teritoriju – Vojvodinu. NJihova težnja uglavnom nije odgovarala interesima ni Ugarske ni Austrije. Beč, kada je koketirao sa ovom idejom, imao je jasan cilj da zaplaši Mađare srpskim faktorom, po principu – zavadi pa vladaj. Do prvog uspeha u teritorijalnom zaokruženju Vojvodine došlo je u revolucionarnim danima 1848. godine, kada je u Sremskim Karlovcima od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Između ostalog, Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Organi Srpske Vojvodine u praksi nikada nisu ostvarili kontrolu nad navedenom teritorijom. Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez granice, te, samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema. Ostatak Srema je pripao Hrvatskoj. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. godine lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj. Kako bi ipak održao međunacionalnu tenziju, car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. godine, na kome je zahtevana posebna teritorija za Srpsku Vojvodinu u koju bi ušli ceo Srem, Bačka, Banat i pripadajuća Vojna Granica. Uprkos obećanju datom Srbima da će njihovi zahtevi Sabora biti uslišeni, austrijska kruna ih je ponovo izigrala. Koncepti o teritoriji koju bi trebalo da obuhvati Vojvodina nastavili su da žive kroz program Miletićevog pokreta, kroz težnju da se direktno od Ugarske obezbedi priznanje Vojvodine, kao nacionalno zaokružene županije u njenom sastavu.

Na samom kraju Prvog svetskog rata, nova mađarska vlada je vojvođanskim radikalima ponudila dogovor o najširoj autonomiji Srpske Vojvodine u okviru Mađarske, koja bi obuhvatila veći deo Banata bez severnog Potisja i južnu Bačku sa Novim Sadom.

Definisanje granica Vojvodine, odnosno državnih granica nove jugoslovenske države prema Rumuniji i Mađarskoj je predstavljalo veliki problem. Samo su granice Srema bile nesporne sa jugoslovenskog stanovišta. Baranja, Bačka i Banat su bile tri odvojene županije u ugarskom državno-administrativnom sistemu, koji nije prepoznavao Vojvodinu. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji će se pokazati da je od vojvođanskih oblasti nije bila sporna samo južna Bačka, te minijaturni podunavski deo Banata od Perleza do Kovina.

            Srpska vojska je 6. novembra 1918. godine bez otpora prešla u Vojvodinu. Beogradskim primirjem 13. novembra, Mađarska je pristala da u potpunosti izmesti vojsku, koja je ranije kapitulirala, van linije razdvajanja koju su odredili saveznici, ali je dogovoreno da civilna uprava sve do mirovne konferencije ostane u rukama Mađarske. Demarkaciona linija je zauzimala znatno veće područje od onoga koje će ući u buduću jugoslovensku državu. Narodni odbor iz Novog Sada je otpočeo sa organizovanjem ogranaka širom Vojvodine. U njegov rad su, pored vojvođanskih Srba, uključeni Bunjevci, Šokci, Rusini, Slovaci i Hrvati, radi organizovanja Velike narodne skupštine koja će doneti odluku o budućnosti Vojvodine. Usvojen je pravilnik o izboru poslanika, koji je bio znatno savremeniji od izbornih zakona koji su važili i u Mađarskoj i Srbiji i u budućoj jugoslovenskoj državi. Žene su dobile jednako pravo da biraju i da budu birane, a ukinut je bilo kakav imovinski cenzus.

Krfska i Ženevska deklaracija, i jedna od Vilsonovih 14 tačaka su predviđale isključivo pravo naroda, ali ne i zemalja, na samoopredeljenje. U prvi plan je došlo i pitanje da li da se Vojvodina ujedini u zajedničku jugoslovensku državu putem države SHS, za šta se zalagala socijaldemokratska grupa po dogovoru sa vođom Srba iz Hrvatske Svetozarem Pribićevićem, ili da putem prisajedinjenja Srbiji stupi u novu državu, što su propagirali vojvođanski radikali u dosluhu sa srpskom vladom. Unutar Narodnog veća Države SHS došlo je do razmimoilaženja i otezanja. Svetozar Pribićević, potpredsednik Narodnog veća iz Zagreba je, po Vasi Stajiću, poručio Narodnom odboru u Novom Sadu, da „kida“ svoje odnose sa Zagrebom. Uskoro je kroz razgovore sa srpskim ministrima, ipak dogovoreno da Velika narodna skupština donese odluku o prisajedinjenju Srbiji, kao prvom koraku šireg jugoslovenskog ujedinjenja. Vojvođanima se žurilo sa otcepljenjem od Ugarske, a nije bilo realno očekivati da će se hrvatski i slovenački političari prioritetno zalagati za što povoljnije spoljno razgraničenje Vojvodine sa Rumunijom i Mađarskom, kada su i sami imali isti problem. Srbija je, zbog velikih žrtava i pobede u ratu, uživala izvanrednu međunarodnu popularnost i simpatije.

Narodno veće države SHS je 24. novembra 1918. godine, izglasalo ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom svih jugoslovenskih zemalja uključujući i Vojvodinu. Istovremeno je održan Veliki narodni zbor u Rumi koji je doneo odluku da se Srem u slučaju spora Narodnog veća i srpske vlade o stvarnju nove jugoslovenske vlade, direktno prisajedini Srbiji.

Uprkos stanovištu da je odlukom Države SHS o ujedinjenju sa Srbijom, posebna vojvođanska skupština nepotrebna, na insistiranje radikala koji su bili najbrojniji politički činilac u Vojvodini, u Novom Sadu je 25. novembra počela sa radom Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje. Skupštini je prisustvovalo 757 izabranih poslanika iz 211 opština. Među poslanicima je bilo 7 žena i 7 ne-Slovena (6 Nemaca i 1 Mađar). Velika narodna skupština je donela dve odluke. U prvoj odluci na prvom mestu je, radi što povoljnijeg spoljnog razgraničenja Vojvodine, zamoljena Srbija da mirovnoj konferenciji zastupa interese Vojvodine. Istom odlukom proglašeno je prisajedinjenje Srbiji i nastavak jugoslovenskog ujedinjenja. Drugom odlukom je proglašeno otcepljenje od Ugarske i formirani su Narodni savet kao skupštinsko telo i Narodna uprava kao izvršno telo. Odluka je predstavljala politički pragmatičan“ način nacionalnog ostvarenja Srba iz Vojvodine, u svetlu povoljnih međunarodnih, vojnih, diplomatskih i političkih okolnosti. Ovakvo mišljenje je preovladavalo i u narodu. Vojvođanske demokrate kojima se pridružila i Srpska liberalna stranka, su na donete odluke gledali kao na kompromis, na koji su pristali radi jednoglasne odluke o otcepljenju od Ugarske i prezentacije jedinstva pred saveznicima koji će na mirovnoj konferenciji doneti odluke o spoljašnjim granicama. Umesto termina Vojvodina, koji se koristio u svakodnevnom govoru, u formalnim odlukama i telima se koristi termin Banat, Bačka i Baranja, pošto Ugarski sistem, od kog se vršilo otcepljenje, nije prepoznavao Vojvodinu.

Suprotno Beogradskom primirju koje je predviđalo da paralelno sa srpskim vojnim zauzećem nastavi da funkcioniše mađarska civilna vlast, Narodna uprava je odlučila da preuzme svu vlast na teritoriji Vojvodine (bez Srema). Uprava je imenovala nove župane i zatražila je od srpske vojske pomoć u održavanju reda na svojoj teritoriji. Takođe, od srpske vlade je zatraženo odobrenje da Narodna mobiliše 20.000 ljudi pomoću kojih bi se borila protiv bezvlašća, ali je to odbijeno. Akcijama narodne uprave potpuno su preuzete sve ingerencije preostalih mađarskih organa, čime je izmenjena politička realnost. Srpska vojska je u praksi blagonaklono i zaštitnički gledala na delovanje Narodne uprave. Pošto su Rumuni istakli pretenzije na ceo Banat, Narodna uprava je izdejstvovala da srpska vlada uputi demarš. Uspostavljanje vlasti Narodne uprave nailazilo je na otpor mađarskog i nemačkog činovništva koje je bilo lojalno mađarskoj vladi.  Narodna uprava se suočila sa tzv. Banatskom republikom koja je takođe preuzimala organe vlasti u temišvarskom Banatu, sa ciljem njegovog očuvanja u okviru Mađarske. Banatska republika je raspolagala i sopstvenom milicijom, što Narodnoj upravi nije dozvoljeno. Narodna uprava je 16. februara 1919. godine uspela da smeni rukovodstvo Banatske republike i zabrani rad njenim organima. Vojvođanska Narodna uprava je preuzela i vršila najznačajnije funkcije vlasti, a tom prilikom je propagirala ravnopravnost svih naroda i jezika u Vojvodini.

 Nakon Formiranja vlade Kraljevine SHS 20. decembra 1918. godine, zatraženo je ukidanje vojvođanske Narodne uprave, pošto je ona predstavljala smetnju stvaranju centralizovane države. Uprava je podnela ostavku, ali je nastavila sa radom i poslednju sednicu je održala 11. marta 1919. godine. Pošto je Narodni savet dao mandat Narodnoj upravi, ona je zahtevala da je Savet raspusti. Deo članova Narodnog saveta se protivio njenom raspuštanju, ali je za četiri glasa pobedio zahtev Jaše Tomića da usvoji ostavka pokrajinske vlade, ali da se ona zamoli da ipak privremeno nastavi sa radom.

Paralelno sa procesom jugoslovenskog ujedinjenja, došlo je i do ujedinjenja rumunskog naroda. Na nacionalnom skupu u Alba Juliji 1. decembra 1918. godine rumunski poslanici su doneli odluku o priključenju Transilvanije i Banata kraljevini Rumuniji. Pored Rumunije i Mađarska, iako poražena u ratu, polagala je istorijsko, ali poput Srba i Rumuna i narodno pravo na Banat, Bačku i Baranju. Do rešenja napetog geopolitičkog problema doći će na mirovnoj konferenciji u Parizu, koja je počela sa radom 18. januara 1919. godine u versajskom dvorcu.

U istoriji Pariske mirovne konferencije možemo uočiti dve faze, u prvoj je došlo do pripreme mirovnog ugovora sa Nemačkom, dok se druga faza bavila mirovnim ugovorima sa ostalim poraženim državama (Austrija, Mađarska, Bugarska i Turska), te otklanjanjem spornih pitanja između pobedničkih i novonastalih zemalja. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Srbija je na nju prenela svoj međunarodni ugled države pobednice koja je stradala i herojski se borila tokom rata. Na mirovnu konferenciju, delegacija Kraljevine SHS je došla bez izgrađene međunarodne politike. Delegaciju su činila četiri člana sa mandatom da učestvuju na samoj konferenciji i to: bivši predsednik srpske vlade Nikola Pašić u svojstvu predsednika delegacije, dr Ante Trubić, dr Milenko Vesnić i dr Otokar Ribarž. Pored njih delegaciju su činila i tri člana ravnopravna za davanje predloga, ali bez prava učešća na samoj konferenciji: Mateja Bošković, dr Josip Smodlaka i dr Otokar Ribarž. Gledano po nacionalnom ključu delegaciju su činila tri Srbina, dva Hrvata i dva Slovenca. Za razliku od ostalih delegacija u jugoslovenskoj nije bilo najodgovornijih predstavnika državne vlasti. Takođe uočavamo da među njima nije bilo ni predstavnika Srba iz Vojvodine, o čijoj se sudbini odlučivalo, a koji nisu imali razloga da veruju da će hrvatski i slovenački članovi biti previše zainteresovani za što povoljnije razgraničenje sa Banatu, Bačkoj i Baranji, obzirom na to da pitanje razgraničenja sa Italijom i Austrijom nije bilo rešeno. Srpski članovi delegacije imali su dobro razrađen plan razgraničenja sa Mađarskom i Rumunijom „Pešićev plan“, nazvan po generalu Petru Pešiću, šefu vojne misije pri mirovnoj konferenciji. Ovim planom u okviru Kraljevine SHS ostali bi Bela Crkva, Vršac, Temišvar, Kikinda, Subotica, Baja, Pečuj i Sigetvar. Pešićeva linija je bila podložna kritici članova jugoslovenske delegacije koji su smatrali da je možda oportunije žrtvovati delove Banata i Bačke, zarad što veće dobiti na Jadranu. Vremenom je Pešićevi liniju, nasledila Pašićeva linija, nazvana po Nikoli Pašiću, koja je zvanično propagirala umereno rešenje dok je realno stajala na pozicijama Pešićeve linije. Po Pešićevoj liniji jugoslovenskom  Banatu bi pripalo oko 685.000 stanovnika, od čega oko 265.000 Srba i oko 95.000 Rumuna, dok bi okvirima Pašićeve linije bilo oko 656.000 stanovnika, od čega 258.000 Srba i 85.000 Rumuna. Nasuprot jugoslovenskoj delegaciji, Rumuni su kao maksimalni kompromis bili spremni da odustanu samo od minijaturnog parčeta Banata, trougla između Perleza, Pančeva i Beograda, neophodnog za vojnu odbranu Beograda. Jugoslovenska delegacija je imala veliku podršku Francuske, Engleske i Sjedinjenih američkih država. Jedino na području Banata, Francuzi su vodili veoma izbalansiranu politiku uzmeđu Rumunije i Kraljevine SHS. Iako mnogi istoričari spore, novi dokazi potkrepljuju tezu da je po pitanju razgraničenja u Banatu, značajnu ulogu imalo i lobiranje Mihajla Pupina. Uprkos podršci, velike sile su odugovlačile sa priznanjem kraljevine SHS stavljajući do znanja da njeno konačno razgraničenje, kao i mađarsko i rumunsko, pre svega zavise od njihov volje. Bilo je i izrazito neprijateljski nastrojenih sila pobednica poput Italije, koja je u stvaranju jugoslovenske države videla pretnju po svoje geopolitičke interese, pre svega na Jadranu. Teritorijalna komisija Pariske mirovne konferencije nije prihvatila ni jedan Srpski, ali isto tako ni Rumunski predlog o razgraničenju u Banatu. Pomorišje je ostavljeno Mađarskoj, a jugoslovensko-rumunski spor je rešen tako da u Rumuniji ostane oko 65.000 Srba i drugih Slovena, u jugoslovenskom Banatu oko 75.000 Rumuna. Grad Temišvar i skoro cela Tamiška županija je pripala Rumuniji, dok je ostalo u većini zaključeno po principu Pašićeve linije. Što se Bačke tiče, komisija je zauzela stav da se granica povuče južno od Segedina na Tisi i južno od Baje na Dunavu tako da Kraljevini SHS pripadnu „velike glomeracije poluurbane i poluseljačke Subotica i Sombor. Komisija je zauzela stav da po pitanju cele Baranje nema previše argumenata da se ona priključi novoj jugoslovenskoj državi, te joj je dodeljen samo južni deo sa centrom u Belom Manastiru. Nakon odluka komisije došlo je do politike malih teritorijalnih izmena.

Do konačnog razgraničenja Kraljevine SHS i Mađarske je došlo 4. juna 1920. godine, Trijanonskim sporazumom. Konačno razgraničenje u Banatu sa Rumunijom izvršeno je 10. septembra 1920. godine.