Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Osnivanje Potiske i Pomoriške vojne granice moramo posmatrati u okvirima velikih napora vojne i političke administracije Bečkog dvora da nakon završetka Morejskog rata trajno obezbedi „nepremostivi bedem“ prema uvek ratoborno nastrojenoj Otomanskoj imperiji. Pomenuto pitanje postalo je esencijalno za otklanjanje bilo koje buduće opasnosti po južne granice Ugarske, čija je fleksibilnost u prethodnim vekovima, uostalom, i dovela do situacije u kojoj su na kraju Habzburška monarhija, ali i hrišćanska civilizacija u Evropi u celini, bile prinuđene da svoj opstanak brane pred zidinama Beča. Bečki dvor, možemo da kažemo i empirijski, tada je posegao za već stolećima oprobanom metodom uspostavljanja vojne granice, kao zasebne teritorijalne vojno-administrativne jedinice čiji je osnovni zadatak bio zaštita državnih granica Habzburške monarhije i učestvovanje njenih krajišnika u svim ratnim poduhvatima dinastije. U datim okvirima, interesi Habzburške monarhije i pitanje rešavanja statusa doseljenog srpskog stanovništva bar delimično su bili usklađeni u ovom periodu. Sve do sklapanja Karlovačkog mirovnog sporazuma rasprava o uspostavljanju i uređenju novih vojnih granica vodila se samo na teoretskom nivou iz razloga što ni pitanje određivanja državnih granica između Austrije i Turske još nije bilo rešeno. Početkom 1699. godine komesar ratne blagajne grof Maksimilijan Ludvig fon Brajner (Maximilian Ludwig, Graf Breunner von Asparn) izneo je urgentni zahtev da se momentalno pristupi formiranju nove vojne granice i to sa obrazloženjem „… da Srbi ne mogu više da podnose neodređeno stanje nego se vraćaju natrag u Tursku…“[1]. U nameri da utiša veliko nezadovoljstvo i uznemirenje među srpskim doseljeničkim kolektivitetom, car Leopold I objavio je 2. juna za Srbe u Sremu i 21. jula iste godine za celokupno srpsko stanovništvo nove patente u kojima su nabrojane zasluge Srba u proteklom ratu, a istovremeno su potvrđene sve prethodne privilegije uz čvrsto obećanje da će uskoro biti rešeno pitanje trajnog naseljavanja prognanog naroda na području Ugarske.[2] U julu 1699. godine car Leopold I odlučio je da organizuje jednu širu konferenciju koja bi se pozabavila pomenutom problematikom, a planirao je da učešće na tom skupu uzmu najviši politički, duhovni i vojni dostojanstvenici Habzburške monarhije, poput ugarskog palatina Pala Esterhazija (galánthai herceg Esterházy Pál), hrvatskog bana, kancelara Kraljevine Ugarske, predsednika Dvorske komore (Hofkammer) i županijskog administratora (Comitats-Administratoren).[3] General grof Gvido Štaremberg (Graff Guido von Starhemberg) poslao je 29. avgusta 1699. godine Dvorskom ratnom savetu detaljan nacrt u kome su bile izložene osnovne smernice prema kojima bi buduću granicu trebalo urediti.[4]
Prema nacrtu grofa Štaremberga nova vojna granica prema Osmanlijskom carstvu bila bi podeljena na tri generalata ili na tri krajine: hrvatsku, slavonsku i potisko-pomorišku.[5] Nacrt je predviđao da u sastav Potiske granice uđu mesta koja su se prostirala u dolini reke Tise sa Segedinom kao administrativnim sedištem. U tom slučaju, Segedin bi imao posadu od 350 vojnika i bio bi sedište glavnokomandujućeg oficira-generala, a preostali broj vojnika bio bi raspoređen u drugim mestima. Martonoš bi trebalo da dobije 75 vojnika, Mala Kanjiža i Senta po 200, Bečej 100, i Žabalj 200 vojnika. Dakle, ukupno bilo bi raspoređeno 1125 vojnika. U mestima na Dunavu predviđen je raspored za ukupno 650 vojnika i u tom slučaju Titel bi dobio posadu u broju od 250 vojnika, a Slankamen i Petrovaradin po 200 vojnika. Nacrt je predvideo da u sastav Pomoriške granice uđu mesta koja su se nalazila u dolini reke Moriš i to Šoljmoš sa 50 vojnika, Lipovo sa 100, Nađlak, Fenlak i Sentmikluš sa po 75 vojnika, Čanad sa 200 i Arad kao sedište glavnokomandujućeg oficira sa 200 vojnika.[6] Dalje, bilo je predviđeno da na potezu od Šoljmoša do Tise i od Segedina do Žablja nadležnost nad pomenutim odsecima imaju po jedan oberkapetan i po tri kapetana za svaku oblast. Nacrt grofa Štaremberga zahtevao je prisustvo ukupno deset bataljona (svaki po 100 vojnika) i osamnaest konjičkih bataljona (svaki po 50 konjanika). Pojedinačno bataljoni bi imali po jednog poručnika, zastavnika, narednika i četiri kaplara. Predviđeno je bilo da mesečna zarada za oberkapetana iznosi 50 forinti, za kapetane 25, konjičke poručnike 15, pešačke poručnike 12, konjičke zastavnike 9, za pešačke zastavnike 8, za konjičke narednike 6, za pešačke narednike 4, za konjičke kaplare 4, pešačke 3, a za konjanike 3 i pešake 2 forinte.[7] Posle nekoliko meseci rasprava o nacrtu grofa Štaremberga, članovi Dvorskog ratnog saveta i dvorske komore održali su zajedničku tajnu sednicu 9. jula 1700. godine na kojoj je pomenuti koncept uređenja budućih granica u načelu prihvaćen, ali sa određenim promenama. Date izmene sastojale su se u nameri nadležnih državnih organa da srpsku graničarsku miliciju formiraju od doseljenika koji još uvek nisu imali trajno rešen naseljenički status, a potom je planirano da tako formirana milicija bude podeljena u dve grupe: 1. pripadnike milicije koji aktivno vrše vojnu službu i 2. tzv. „islužene“, odnosno veterane. Zarada graničara bi se isplaćivala samo delimično u novcu, a bilo je predviđeno da se osnovno dobro koje bi pripadnika milicije vezivalo za službu sastoji od određenog zemljišnog poseda. Navedeni zemljišni posed ne bi postajao vlasništvo graničara, već bi pripadnik milicije dobijao status doživotne državine nad dobrom. Graničarevom smrću ne bi nasleđivala porodica preminulog, već onaj vojnik koji bi u službu stupio na njegovo mesto. Ukoliko bi preminuo veteran (emeritus sive veteranus), njegovu zemlju bi nasledili zakoniti naslednici (najčešće članovi najuže porodice). Međutim, članovi porodice ne bi više bili oslobođeni od poreza, već bi došli pod upravu županija i u tom slučaju morali bi snositi „sve terete koje snose i paori“ (zemljoradnici u Provincijalu koji žive pod spahijskom i županijskom upravom).[8]
Na osnovu careve rezolucije od 9. jula 1700. godine, 15. avgusta iste godine, Dvorski ratni savet je odredio barona Šlihtinga kao svog izaslanika pri uređenju Slavonske vojne granice, a grofa Franca Sigismunda Lamberga-Otenštajna (Franz Sigmund, Graf von Lamberg-Ottenstein) za poslove uređenja Potisko-pomoriške granice.[9] General Lamberg je dobio instrukcije da poseti Segedin i da se tamo posavetuje sa generalom Šlikom i poverenicima Dvorske komore i Ugarske dvorske kancelarije o proceduri trajnog naseljavanja srpskog etnosa, kao i konačnoj separaciji militarskog od provincijalnog stanovništva. Dobio je naredbu da u graničarsko-vojnički status odabere samo ljude izvanrednih ratničkih sposobnosti i istovremeno da prema predlozima generala Šlike istima imenuje kapetane i oberkapetane, kao svojevrsni zapovednički kadar u službi.[10] Nakon što su u glavnim segmentima određene konture strukture, kao i administrativne granice buduće vojne krajine, županijske vlasti Kraljevine Ugarske ili tzv. vlasti Provincijala započele su proces uvođenja jurisdikcije svojih organa uprave u predelima za koje se već tada znalo da ne ulaze u sastav vojnih granica. U tom periodu Srbi su pružali snažan otpor pokušajima uvođenja tzv. zimskog poreza, ali i uopšte planovima separacije stanovništva na „paorski“ i „graničarski“ elemenat. U aradskom stanu generala Šlika su počela savetovanja komisije za uređenje granica 4. novembra 1700. godine. Sastav komisije činili su: general Lamberg, velikovaradinski biskup August Benković, izaslanik Dvorske komore baron Albert Ludvig Tavonat, general Šlik, komandant Grada Arada general Lefelholc (Georg Wilhelm Löffelholz von Kolberg) i baron general Ditrih Hajnrih Nehem (Dietrich Heinrich Nehem). Na predlog biskupa Benkovića, komisija je prvobitno pristupila raspravi o separaciji vojnog od civilnog dela stanovništva.[11] Na osnovu molbe srpskih oficira komisija je odlučila da separaciju stanovništva odgodi do marta 1701. godine.[12] U decembru 1700. godine počelo je popisivanje srpskih stanovnika, što je zapravo predstavljalo predložak za buduću separaciju.[13] Popisivači zaduženi od strane Komore trudili su se da izvrše potpuni popis stanovništva, a stanovnike su popisivali u okviru pojedinih mesta i to prema principu pripadnosti konjičkim ili pešadijskim četama, a u okviru datih četa po vodovima. Prilikom popisa decidno su razlikovani poreski obveznici koji su živeli u mestima pod nadležnošću Dvorske komore od graničara, tj. vojnika. Istovremeno, popis se sastojao iz dva segmenta u kome su u prvom popisivani graničari, a u drugom (pod rukovodstvom seoskih starešina), stanovnici naselja kojima su upravljali komorski organi vlasti.[14] Popisivanje stanovništva počelo je u Somboru i Segedinu i komisija je zahtevala što ispravnije rezultate popisa srpske milicije u ovim mestima. Međutim, popis je izvršen i u svim drugim mestima u dolinama reka Moriša i Tise. Sve aktivnosti u vezi sa registracijom stanovnika Granice povereni su grofu Ludvigu Ferdinandu Marsiljiju (Luigi Ferdinando Marsigli) i kapetanu Velešnickom.[15]
Uporedo sa aktivnostima u vezi sa početkom procesa popisivanja stanovništva, komisija za uređenje novih granica nastavila je svoj rad. Jedan od važnih izazova sa kojima se komisija suočila u svom radu, sastojalo se u pitanju statusa Subotice i Sombora. Naime, navedena mesta nisu se nalazila na prostoru za koji je u tom periodu već postojao plan da u budućnosti bude u sastavu Potisko-pomoriške vojne granice. Komisija je nameravala da objavi naredbu o demobilizaciji tamošnje milicije. Međutim, datim planovima odlučno se suprotstavio general Šlik i pružio je veoma argumentovane dokaze o potrebi da oba mesta ostanu pod vojnom komandom, kao sastavni delovi Granice.[16] Takođe, komisija je raspravljala i o zaradama oficira i vojnika u Granici, te je odlučeno da godišnja plata generala Šlika bude 5000 forinti, zapovedniku Grada Arada Lefelhoc 4600 forinti, oberkapetanu po 600 forinti, kapetanima (njih šest) po 200 forinti, da osamnaest konjičkih poručnika ima po 180 forinti, osamnaest pešačkih poručnika po 144 forinti, osamnaest konjičkih zastavnika po 108 forinti, osamnaest pešačkih zastavnika 96 forinti, deset konjičkih narednika po 72 forinti, deset pešačkih narednika po 48 forinti, trideset i šest konjičkih kaplara po 36 forinti, osam stotina i deset konjanika po 36 forinti i devet stotina i trideset pešaka po 24 forinte. Ukupno je obezbeđeno 76 188 forinti novčanih sredstava za zarade oficirskog, podoficirskog i uopšte graničarskog kadra u Potisko-pomoriškoj krajini.[17] Članovi komisije za uređenje granica doneli su i potrebne odluke kojima je uređen stalni poštanski saobraćaj između Arada i Budima i prema pomenutim odlukama razmena pošte između ova dva grada znatno je unapredila svoju efikasnost. Tačnije, razmena je bila brža za jedan dan nego u ranijem periodu. Krajem decembra 1700. godine komisija je prestala sa radom, a njeni članovi izrazili su nameru da svoje poslove u istom sastavu nastave u martu naredne godine. Međutim, to se nije dogodilo i navedena komisija, uprkos zahtevima i molbama Dvorskog ratnog saveta da nastavi svoj rad, u dotadašnjem sastavu više nikada nije održala nijednu sednicu. Dvorski ratni savet je 3. septembra 1701. godine izdao nova uputstva generalu Lambergu u smislu zahteva da se ubrzaju aktivnosti u vezi sa separacijom „graničarske“ od „paorske“ populacije, ali i da se što pre završe svi poslovi oko popisa graničara, zatim da se odredi tačan broj vojnika i da sastav njihovih jedinica bude u razmeri 900 pešaka na prema 1100 konjanika.[18] Dalje, odlučeno je da se stanovnici Subotice i Sombora oslobode od plaćanja poreza, ali istovremeno da im se oduzme pravo na zarade. Prema istim odlukama, obični vojnici u Granici trebali su da dobiju obradivu zemlju umesto provijanta i drigih logističkih dobara. Takođe, određeno je da će srpski i mađarski oficiri umesto zarada u celini jednu trećinu plate dobiti u novcu, a dve trećine u zemljištu, dok će nemački oficiri dobijati platu samo u novčanim sredstvima.[19]
General Lamberg je od strane Dvorskog ratnog saveta dobio nova uputstva raspoređena u 55 tačaka 8. maja 1702. godine[20]. Pomenuta uputstva su se u znatnoj meri razlikovala u odnosu na ranije odredbe. Između ostalog, odlučeno je da se i milicija sastavljena od pripadnika bugarske, palćenske etničke zajednice pridruži graničarskim jedinicama u broju od 227 konjanika, a takođe i srpska milicija u „Šoljmošu, Totvaradiji i Vilagošvaru“[21] (ukupno 300 vojnika). Izdat je i nalog da se Somborci i Subotičani svrstaju u red isluženih vojnika (emeriti vel veterani) i da svoje zarade dobijaju do kraja života. Prema istim uputstvima uskoro se sastala i nova komisija za uređenje novih vojnih granica koja se, ovaj put sastojala samo od izaslanika Dvorskog ratnog saveta i Dvorske komore. Predstavnici Ugarske dvorske kancelarije nisu ni bili pozvani da uzmu učešća u radu pomenute komisije. Članovi komisije su svoju prvu sednicu održali u Segedinu 16. juna 1702. godine, a istaknutu ulogu u njihovom radu u narednom periodu imali su general Lamberg i grof Folkra. Na osnovu novih instrukcija Dvorskog ratnog saveta od 16. jula iste godine, graničarsko stanovništvo je podeljeno u četiri kategorije: 1. pripadnike aktivnog vojnog sastava, 2. čardaklije, 3. tzv. islužene (emeriti), i 4. prekobrojne(exempiti).[22]Komisija je predvidela da kategorija prekobrojnih ili egzempita povlastice uživa samo tri godine. U formalnom pogledu, odluka o definitivnom ustrojstvu Potisko-pomoriške granice donesena je od strane Dvorskog ratnog saveta 29. avgusta 1702. godine.[23] Rad komisije za uređenje Granice nastavljen je i u letnjem i jesenjem periodu 1702. godine. Rezultati njenog angažmana u potpunosti su se odrazili na završna rešenja uređenja novih granica, tako da su svi prvobitni projekti o kojima je više reči bilo u ranijim izlaganjima, doživeli velike promene. Ukupan učinak rada komisije možemo da posmatramo u okvirima odluka da konačan broj pripadnika graničarske milicije u Potisko-pomoriškoj granici bude 3854 vojnika. Istovremeno, označeno je 26 naseljenih mesta gde će isti biti i raspoređeni: Segedin-palanka (400 graničara), Martonoš (75 graničara), Kanjiža (200 graničara), Petrovo Selo (30 graničara), Bečej (300 graničara), Čurug (80 graničara), Žabalj (250 graničara), Sombor (200 graničara), Subotica (150 graničara), Zelišće (103 graničara), Totvaradija (109 graničara), Šoljmoš (130 graničara), Pavliš (92 graničara), Monderlak (33 graničara), Glogovac (33 graničara), Arad (373 graničara), Pečka (215 graničara), Semlak (136 graničara), Šajtin (33 graničara), Nađlak (215 graničara), Čanad (136 graničara), Sarvaš (137 graničara), Đula (108 graničara), Jenopolj (82 graničara), Halmađ (29 graničara)[24]. Važna karakteristika nalazi se i u činjenici da je celokupno stanovništvo novoformirane granice pripadalo srpskom etničkom kolektivitetu. Posle završetka svih pravno-administrativnih i tehničkih pojedinosti u vezi sa formiranjem i uređenjem Granice, u toku 1702. i 1703. godine preduzete su mere usmerene ka konačnom preseljenju i stalnom naseljavanju srpskog stanovništva u Potisju i Pomorišju. Komisija je došla na teren i izdvojila zemljište i naselja, odnosno stanovništvo za Potisko-pomorišku vojnu granicu. Brojne porodice srpskih doseljenika, koje su do datog vremenskog perioda bile privremeno naseljene u okolini Budima, Ostrogona i Komorana preseljene su iz navedenih područja i trajno naseljene u južnoj Bačkoj, Potisju i Pomorišju. Pomenuto naseljavanje u velikoj meri je izmenilo etničku strukturu prostora južne Ugarske i to u korist srpskog etnosa. Etničke promene koje su se dogodile tada, na pragu XVIII veka izvršile su trajni uticaj na socijalno-narodnosne relacije između različitih etničkih skupina i u vekovima koji su usledili nakon formiranja Potisko-pomoriške granice.
Formiranje Potisko-pomoriške granice zaista predstavlja granično obeležje u periodizaciji prošlosti srpskog etnosa i to ne samo na tom prostoru, već i u celini. Možemo slobodno da zaključimo da je nakon navedenih dešavanja istorija srpskog naroda zašla u novu i neizvesnu epohu. Međutim, potpuno razumevanje istorijskih uslova koji su determinisali sudbinu srpskog etnosa u novom stoleću i nakon proterivanja Osmanlija iz centralnih delova Evrope, bilo bi zaista otežano ukoliko bismo u potpunosti zanemarili procese nastanka nove vojne, takoreći, „sestrinske“ Granice u Slavoniji, Sremu i Bačkoj. Uostalom, srpska istoriografija povesnice Potisko-pomoriške i Posavsko-podunavske granice u naučno-istraživačkom i metodološkom smislu i posmatra kao nerazdvojnu, organsku celinu. Naime, proces osnivanja Potisko-pomoriške granice trajao je uporedo sa aktivnostima u vezi sa nastankom Posavsko-podunavske granice. Dakle, obe Granice formirane su istovremeno. Slično koracima preduzetim prilikom osnivanja Potisko-pomoriške granice i proces nastanka granice u Slavoniji, Sremu i Bačkoj podrazumevao je prethodno izvođenje određenih pripremnih postupaka. Kada su u pitanju pripremni postupci, tu pre svih mislimo na separaciju stanovništva na „vojničko“, „komorsko“ i „kmetsko-spahijsko“ koja je na gore navedenim prostorima završena nešto pre nego u Potisju i Pomorišju, tačnije 1698. godine.[25] Kao što smo već naglasili radi izvođenja potrebnog razdvajanja, Bečki dvor je formirao dve komisije Šlihtingovu za Bačku i Pomorišje i komisiju za Slavoniju i Srem koju je predvodio carski general i komorski savetnik, Johan Ferdinand Karl Karafa de Stiljano (Ferdinand Johan Carl di Stigliano, graff Caraffa). Nakon pripreme određenih planova i elaborata, dve komisije su završile sve poslove u vezi sa separacijom stanovništva i izdvajanjem zemljišta i naselja za pomenute doseljenike 1702. godine. Dakako, bili su to veoma zahtevni poslovi, ali kada je u pitanju regulisanje doseljeničkog statusa u Slavoniji i Sremu i formiranje nove granice, „dušu“ celokupnom poduhvatu davao je grof Karafa. U delokrug uspeha u radu komisije koju je predvodio spada i formiranje Slavonske komorske inspekcije u Osijeku, kao svojevrsne pokrajinske vlade za Srem i Slavoniju. Na osnovu Karafinih planova, zemljište je podeljeno na komorske okruge ili provizorate, a u njihovim okruzima omeđeni su spahiluci i komorska naselja. Prema njegovim uputstvima i planovima stvorena je vojna granica sa sedištima (štabovima) u Staroj Gradiškoj, Brodu i Rači, kao i Slavonskog generalata sa sedištem u Osijeku i ogrankom u Petrovaradinu. Petrovaradinu i Osijeku su potvrđeni gradski statuti, a fruškogorskim manstirima granice njihovih vlastelinstava. Rezultati rada Karafine komisije predstavljali su fundament administrativno-socijalne infrastrukture Slavonije, Srema i dela Bačke sve do druge polovine XVIII veka.[26]
[1] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 340. Uporedi i Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686–1752, Prot. Exp. za maj 1699: „Breinerdedato 23. April 1699. erindert, wie nötig die Einrichtung in Sirmien, Sclavonien vnd dem batscher Landt seye...“ U odgovoru na dopis grofa Brajnera, Dvorski ratni savet je 3. maja 1699. godine izdao sledeći nalog: „…Schlickh, Stahremberg Guido, per Verhiettung der rätzischen Familien Emigration in das türkische Territorium…“ i „Cancellarie Hungaricae, pro impendiendis emigrationibus e Rascianarum et Hungaricarum familliarum in turcica territoria… (Prot. Reg.)“.
[2] Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7–9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 19–20. Uporedi i Dr Jovan Savković, Pregled postanka, razvitka i razvojačenja Vojne granice, od XVI veka do 1873. godine, Matica srpska, Novi Sad, 1964, str. 21–22.
[3] Zvanični pozivi na konferenciju poslati su na potrebne adrese 13. avgusta 1699. godine i u njima između ostalog piše: „…Referat wegen razischen vnd wallachischen Gräniz Inwohner Einrichtung, dass solche nicht abweichen vnd durch das turkische populiren. Darauf ist die allergnedigste aigenhändige khays Resolution erfolget. Es seye zwar nötig den palatinum zu citiren, wie auch denbanum vnd hungarischen Canzler , Hof-Canzler, Hof Cammer Präsidenten vnd Comitats-Administratoren zu der Conferenz zu ziehen, damit in dieser Sache weder der catholischen Religion noch denen Bischöffen einges Praejudicium zuegezogen werde…“, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686–1752, Prot. Exp. za avgust1699.
[4] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 341.
[5] Dr Aleksa Ivić, Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16, 17. i 18. stoleća, Prvo odeljenje, Naselja i poreklo stanovništva, knjiga 16, Srpski etnografski zbornik, knjiga XVIII, Srpska kraljevska akademija, Subotica, 1923, str. 153–157. Uporedi i Spiridon Jović, „Etnografska slika Slavonske vojne granice“, Čigoja štampa, Beograd, 2004, str. 15–25.
[6] Dr Slavko Gavrilović, Urbarijalna eksploatacija kmeta u Južnoj Ugarskoj XVIII-XIX veka, Zbornik za istoriju Matice srpske, 25, Matica srpska, Novi Sad, 1982, str. 77–78 i Maša Kulauzov, Postanak, razvitak i razvojačenje Vojne granice Austrijske monarhije, separat, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 125, Matica srpska, Novi Sad, 2008, str. 142–143.
[7] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 342.
[8] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 342–343. Vladan Gavrilović, Položaj Srba u novim vojnim granicama u Ugarskoj i seoba u Rusiju, Nastava i istorija, sveska 7, Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga, Novi Sad, 2007, str. 8–9.
[9] Prot. Reg. pod datumom 18. avgust 1694. godine piše: „…Schlick, intimatur per resolutionem caesaream, dass ihme das Commando vber den District zwischen des Donau vnd Theiss oder genannten Campum Cumanum conferirt vnd dem Grafen Caprara intimirt worden in wie weit sich selbes extendiren solle, daruneter in loco abzutheillen…“, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686–1752, Prot. Exp. za avgust 1699. U vreme donošenja pomenute odluke, vojni zapovednik južne Bačke, odnosno poteza između Dunava i Tise bio je general Leopold Anton Jozef Šlik od Bazana i Hranica (Vajskirhena) (Leopold Anton Joseph Schlik zu Bassano und Weißkirchen), carski generalni ratni komesari član Neoakvističke komisije, koji je na dati položaj imenovan od strane cara Leopolda I, vidi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 23–25.
[10] Zemaljski arhiv Mađarske, Urbaria et Conscriptiones, Fasc. 127. N°1. Conscriptio Fascultatum Inclyti Comitatus Bacsiensis, Anno 1699, mense 8–ber. Uporedi i ZAM, U et C, Fasc. 24. N°56. Beschreibung des Orthes Martonos under halb Segedin 2 Mailen, an dem Theyes Stromb liegenet. Beschreibenden 20 JanuarAnno 1701. i Akoš Koroknai, Problemi zadruge i Podunavskoj i Potiskoj granici (1686–1723),Pokušaj rekonstrukcijestanovništva u okviruprivredne strukture, Istraživanja, III, Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad, 1974, str. 43–44.
[11] U pomenutom periodu Srbi su stanovali u prvivremenim naseobinama i objektima, tačnije u zemunicama, rupama iskopanim ispod površine zemlje koje su bile prekrivene trskom, a u neograničenim razmerama su obrađivali zemljišna poljoprivredna dobra. Na navedenim dobrima, kao i na ledinama i salašima držali su i hranili stoku. Iz ovih razloga, komisija je nameravala da u najkraćem roku paorsko stanovništvo preda u nadležnost komorskih vlasti, a celokupno stanovništvo da uputi u osnove podizanja nastambina nad zemljom, vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 343–344.
[12] Pomenuta odluka donesena je iz više razloga. Pre svih, potrebno je da pomenemo da komisija u tom trenutku nije raspolagala materijalnim, novčanim sredstviima koje bi opredelila za plate graničara, a sa druge strane uvažena je molba srpskih kapetana i zbog teških vremenskih neprilika uslovljenih veoma surovim zimskim godišnjim dobom, vidi: Sándor Takáts, Kisérletek a magyar haderő feloszlatására 1671–1702, Századok, 1904, 341. Uporedi i Akoš Koroknai, nav. delo, str. 44.
[13] Komisija je 12. novembra 1700. godine usvojila odluku na osnovu koje su vojnim i komorskim vlastima izdate naredbe da se srpski naseljenici i dalje snabdevaju vojničkim provijantom i logističkim dobrima sve do momenta dok se ne izvrši toliko najavljivana separacija. Takođe, odlučeno je da do pomenutog vremena Srbi i dalje budu oslobođeni svih poreza, izdržavanja carskih trupa i kuluka. Kada je u pitanju sam popis, isti je izvršen na teritoriji kojom je upravljala segedinska komorska administracija i tom prilikom (u decembru 1700. godine) popisana su mesta nastanjenih i nenastanjenih, kao i pustare. Navedenim popisom nisu prikupljeni podaci o broju i ekonomskom položaju stanovništva, ali su registrovane godine osnivanja nastanjenih mesta i nacionalna struktura stanovništva. U komorski popis ušla su i graničarska naselja na ovom području iz razloga što je upravljanje privrednim životom Granice bilo u nadležnosti dvorske komore. Usled određenih izazova koji su se javili u procesu formiranja same Granice, odnosno njenog odeljivanja od županijskih administrativnih jedinica, popis stanovništva je izvršen toku 1701. godine. Popis je i organizovan u vezi sa sveobuhvatnim planovima o uređenju Granice, potpunim odvajanjem stanovništva u redovnoj vojnoj službi od dela populacije nad kojim bi neposredne nadležnosti uprave imale komorske i županijske vlasti, vidi: ZAM, U et C, Fasc. 61. N°51. Specifikation deren sowohl bewohnet als unbewohnt oeden oerthern und praedien in dem Szegediner Praefecturat gelegen… 8. Apr. 1701. Uporedi i Akoš Koroknai, nav. delo, str. 44.
[14] Prilikom popisa utvrđeno je da je broj stanovnika koji je živeo na komorskim dobrima upadljivo manji od broja graničara. Metodološki parametri koji su korišćeni u celokupnom popisivačkom poduhvatu bili su identični za sve stanovnike, bez obzira na njihovu socijalno-statusnu pripadnost. Rezultate popisa mogli bi da okarakterišemo kao veoma pouzdane, iako određeni stepen sumnje u verodostojnost istih proizilazi iz činjenice da su u velikom broju izostali podaci o pripadnicima populacije koji su sa stanovišta komorskih vlasti bili „poreski nepotrebni“. Naime, popis je i izvršen za potrebe oporezivanja i sam broj izostavljenih lica u tom smislu zaista je potpuno zanemarljiv. U rezultatima popisa poimenično su nabrojane starešine („glave“) svake samostalne porodice. Uz ime starešine priložena je i kratka biografija sa osnovnim ličnim podacima, rangom i položajima u vojnim jedinicama, trajanjem angažmana u vojsci, kao i mestima gde je lice obavljalo službu. Na primer, popis u Martonošu je ukazao na činjenice da je svega 9 ljudi bilo u militarskom statusu od 1 do 5 godina, 59 ljudi od 6 do 10 godina, a 60 ljudi preko 10 godina. Putem i ovog primera mi možemo da dobijemo jednu opsežnu sliku o socijalnoj strukturi stanovništva u naselju i to sa nazivima zavičajnih mesta iz kojih su doseljenici došli u godinama pre popisa ili nazivima mesta u Ugarskoj gde su naseljenici živeli pre dolaska u Martonoš. Svakako, pomenuti parametri ukazuju i na druge činjenice o životima ljudi koji su doseljeni u Martonoš ili koji su tu rođeni (socijalnim i porodičnim vezama između određenih pojedinaca, itd.). Popis je sadržao i podatke o tome koliko su puta pojedini graničari učestvovali u neposrednim borbama, kao i to da li su bili ranjavani u ratnim zbivanjima. Popisivači su evidentirali i detalje koji su se odnosili na lična zalaganja u ratu. Nakon prikaza biografskih podataka o popisanim starešinama porodica, sledili su i drugi podaci, kao npr. o punoletnim zakonitim sinovima i ćerkama, ali u popisnim listama možemo da pronađemo i interesantne podatke o broju i ličnim profilima dece koja su ostala bez porodičnog starateljstva, zatim o starateljskim odnosima, sistemu nege nemoćnih lica i o drugim pitanjima. Takođe, popisivan je i stočni fond u porodičnim zajednicama, ali i vrednosti obima, odnosno opsega površina zasejanih brojnim poljoprivrednim kulturama. Kuriozitet u popisnim listama predstavljaju i podaci o domaćinima koji su imali pravo na ribolov, vidi: ZAM, U et C, Fasc. 61. N°51. Specifikation deren sowohl bewohnet als unbewohnt oeden oerthern und praedien in dem Szegediner Praefecturat gelegen… 8. Apr. 1701.
[15] Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 21–22.
[16] Jedan od argumenata generala Šlike, kojim je opravdao potrebu da Subotica i Sombor budu sastavni delovi Granice, sastojao se u stavu da na tom prostoru stanuje velika grupa Srba-Bunjevaca koji su pripadali rimokatoličkoj veroispovesti, a da su i kao istaknuti ratnici u borbi sa Otomanskom imperijom daleko pouzdaniji populacioni segment stanovništva od pravoslavnog srpskog etničkog kolektiviteta, vidi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 25.
[17] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 345. Zajedno sa platom za vojnog sudiju, dva tamničara i isto toliko sudskih tumača, jednog dželata i miliciju u Subotici i Somboru, troškovi za zarade ukupno su iznosili 87 032 forinti.
[18] Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6–7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[19] Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 21–22.
[20] U naučnom radu „Kratak istoriski pregled postanka i organizacije vojne granice“ autora Pavla Zubkovića, umesto navedenog datuma pominje se datum 3. maj 1702. godine, vidi: Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6–7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[21] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 345.
[22] Srpska istoriografija u prvoj polovini XX veka kategoriju čardaklija je često uvrštavala u prvu kategoriju aktivnih graničara u užem smislu. Razlog ovom opredeljenju verovatno se nalazio u činjenici da su i čardaklije imale aktivne vojne obaveze koje su trajale u kontinuitetu, slično kao kod prve kategorije graničarskog sloja stanovništva krajina, vidi: Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 346, dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22. Uporedi i Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7–9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 20.
[23] Prema izvorima, odnosno arhivskoj građi i literaturi koji su bili dostupni prilikom izrade ovog rada, potrebno je da napomenemo da dati podatak nije uočljiv ni u jednom od brojnih tekstova na koje se odnosi i tema ovog rada. Zapravo jedini autor koji pominje navedeni podatak je dr Pavle Zubković, vidi: Dr Pavle Zubković, Kratak istoriski pregled postanka i organizacije Vojne granice, Arhivska građa Gradske državne arhive u Zrenjaninu, II, 6–7, Službeno izdanje Gradske državne arhive Narodnog odbora grada Zrenjanina, Zrenjanin, 1954, str. 4.
[24] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko-pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 346. Još 5. marta 1701. godine biskup Benković pisao je jednom svom prijatelju da je krajem prethodne godine, dakle u vreme zasedanja aradske komisije, lično primetio da je u Aradu izgrađeno mnogo novih objekata i da iste gotovo isključivo nastanjuju Srbi. Obaveštenja iznesena u pomenutom izveštaju samo potkrepljuju naučna saznanja saznanja o činjenicama da su i pre preseljenja stanovništva 1702. i 1703. godine, brojne srpske porodice već bile naseljene u Potisju i Pomorišju, u ovom slučaju, konkretno u Aradu, vidi: Ratni arhiv u Beču, Dvorski ratni savet, Protokoli i ekspeditna akta 1686-1752, Prot. Exp. za 1701.
[25] Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7–9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 19.
[26] Isto, str.19–20. Kada je u pitanju povesnica novih vojnih granica (Potisko-pomoriške i Podunavsko-posavske) i to u odnosu na problematiku rada komisija za uređenje novoosnovanih krajina, na ovom mestu potrebno je da naglasimo da je primetan izvestan stepen zabune i kontradiktornosti u stručnoj literaturi čiji su autori istoričari i istoriografi koji su živeli pre Drugog svetskog rata. Naime, veći deo pomenutih istoričara potpuno poistovećuje rad komisija koje su bile zadužene za separaciju doseljeničkog stanovništva sa poslovima državnih tela čiji je osnovni zadatak bio neposredno uređenje granica. Možemo da primetimo da npr. Franc Vaniček ili Jovan Savković u svojim delima iznose istoriografske podatke koji potkrepljuju tezu da je postojala samo jedna komisija čiji je delokrug aktivnosti bio u vezi sa svim prethodno navedenim poslovima oko sepracije stanovništva i ustrojstva granica. Slično mišljenje imaju i drugi srpski istoriografi iz pomenute epohe, uporedi: Dr Jovan Radonić, Srbi u Ugarskoj, Državna štamparija, 1915, str. 25–27, dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22–25.
Ostavi komentar