Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar
Duh sholastike
U prethodnom tekstu smo svedočili da se patristika, filozofija crkvenih otaca, uglavnom odvijala na području mediteranskog basena. Inercija antičke filozofije kao i činjenica da se politička moć nalazila u okvirima rimskog carstva, Mediteran su „zacementirali“ kao središte svih važnih dešavanja na evropskom tlu.
Krajem 8. i početkom 9. veka, centar filozofske misli, ali i političke moći, polako se premešta na zapad i sever Evrope, prema franačkom carstvu Karla Velikog.
Kao i u doba crkvenih otaca, prisutna je potreba uspostavljanja jedinstva teologije i filozofije. Međutim, ovo jedinstvo se sada uspostavlja na principima apsolutne dominacije hrišćansko-crkvenih učenja nad filozofijom.
Crkvene dogme su bile osnova celokupnog duhovnog života, dok je filozofija, zahvaljujući svojim veštinama imala zadatak da iznalazi argumentaciju u svrhu pravdanja tih dogmi. Filozofija se dakle, svela na nivo pukog oruđa teologije, ili, neku vrstu teološke „sluškinje“.
Trend toga vremena predstavlja i masovno otvaranje crkvenih i manastirskih škola. U tim školama se poučavanje odvijalo na dva nivoa. Prvi nivo je podrazumevao sticanje svetovnih znanja, po ugledu na poznu antiku, gde su se u prvom redu izučavale gramatika, dijalektika i retorika, da bi se potom prelazilo na geometriju, aritmetiku, astronomiju i muziku. Drugi (viši) nivo, podrazumevao je i proučavanje i same teologije. Filozofija se predavala samo u manastirskim školama, a za potrebe budućih sveštenih lica.
Ovakav model društva pravi veliki otklon od helenske i helenističko-rimske tradicije u filozofiji i sferi prava.
Kada je o samom pojmu reč, naziv sholastika vodi poreklo od starogrčkog pojma sholastikos i latinskog scholasticus, što bi se moglo prevoditi pojmovima učitelj i (ili) školski, te pojma shole, tj. učenje, škola.
Izvorni predmet filozofije jeste Bog, mišljen uglavnom na tragu filozofije Platona i Aristotela, međutim, u sholastičkom periodu filozofija biva uskraćena za njen oblik i put izučavanja svog najvišeg predmeta, na uštrb metoda i puta teologije. Filozofska istina moguća je samo kao teološka istina.
Doduše, mora se priznati da je reč i o istorijskom periodu u kome su izvorni antički filozofski spisi bili izgubljeni ili zaboravljeni za hrišćansku Evropu. Dostupni su bili samo segmenti Platonovih i Aristotelovih učenja, ali ni ona nisu bila originalna, već plod tumačenja posrednika.
U 11. i 12. veku otpočinje proces učvršćivanja feudalizma u zapadnoj Evropi. Dolazi do rapidnog rasta zanatstva i trgovine. Gradovi se ubrzano uvećavaju i postaju sve jači društveni faktor.
Moć crkve i dalje raste. Pokreću se krstaški pohodi, dok se jeretički pokreti brutalno guše.
Počinju da se formiraju i prve škole pod upravom gradskih vlasti. Škole u Raveni i Bolonji pokazuju poseban interes za pravo, dok se medicina primarno izučava u Salernu i Monte Kasinu.
Tokom 12. i 13. veka, dolazi do enormnog privrednog rasta u zapadnoj Evropi, uslovljenog sve većom snagom poljoprivrede, zanatstva, trgovine, te sve dominantnijom ulogom gradova.
Papska vlast dostiže vrhunac i na svetovnom i duhovnom polju. Za borbu protiv brojnih jeretičkih pokreta osniva se poseban sud − inkvizicija.
Dolazi do formiranja rivalskih monaških redova dominikanaca i franjevaca, što će ostaviti veliki trag na sholastičku filozofiju.
Po Evropi kreće osnivanje univerziteta: Salerno (9.v.), Pariz (1150), Oksford (12.v.), Kembridž (1209),Salamanka (1247), Sevilja (1254)…
Početkom 12. veka, arapskim i jevrejskim posredovanjem, Evropa konačno upoznaje Aristotela. U početku, njegova filozofija je osporavana, da bi vremenom postala najviši filozofski autoritet teolozima.
Početkom 14. i 15. veka jača moć i uticaj gradova, nastaju nacionalne države, raste sukob duhovnih i svetovnih vlasti oko političkog uticaja. Slabi moć papske vlasti te jačaju jeretički pokreti. Opada moć monarhije.
Osnivaju se univerziteti u Pragu (1348), Krakovu (1364), Beču (1365), Hajdelbergu (1381), Kelnu (1385)…
Imajući u vidu istorijsku tektoniku koja je nastala, kritički duh filozofije počinje da se u sve većoj meri oslobađa stega teologije.
Kada je reč o samom smislu sholastičke filozofije, ona svoje najviše određenje i poziv nije nalazila u slobodnom istraživanju istine, jer je unapred polazila od stanovišta da je istina data i objavljena u otkrovenju. Dakle, u izlaganju i dokazivanju istine otkrovenja, sholastička filozofija nalazi svoju svrhu i smisao.
U daljem tekstu predstavićemo u kratkim crtama tri najznačajnija imena sholastičke filozofije, Johana Skota Eriugenu, Tomu Akvinskog i Duns Skota.
Johan Skot Eriugena (oko 810−877)
Eriugenu nazivaju prvim ocem sholastike. Najznačajnija dela su mu „O predodređenju“ i „O podeli prirode“. Prevodeći sa grčkog, doprinosi širenju aleksandrijske filozofije na zapadu.
Među prvima je postavio tezu o saglasju religije i filozofije, tvrdeći kako „između istina otkrovenja i istina uma nema protivurečnosti“.
Na tragu panteizma identifikuje boga sa prirodom, pa crkva u 13. veku njegovo učenje proglašava jeretičkim i spaljuje njegove spise.
Po Eriugeni, bog se može otkrivati na osnovu njegovih pojavljivanja i dela, jer je on vlastita delatnost.
Bog se otkriva kao trojstvo: iz bitka stvari otkriva se kao bitak (otac), iz poretka i raščlanjenosti na rodove otkriva se kao mudrost (sin) i iz kretanja kao život (sveti duh).
Toma Akvinski
Najznačajnije ime sholastike. Bio je sin grofa Landolfa Akvinskog. Rodio se 1226. a umro 1274. godine.
Bio je dominikanski monah. Studirao je u Kelnu i Parizu kod Alberta Velikog, da bi kasnije postao i poznati predavač teologije u Parizu. Najznačajnija dela su mu „Suma teologije“ i „Suma protiv pagana“.
Filozofija Akvinskog predstavlja veliki pokušaj prilagođavanja Aristotelove filozofije hrišćanskoj dogmatici katoličke crkve, sistematizaciju te dogmatike i borbu protiv avgustinizma i raznih jeretičkih učenja.
On jasno razgraničava filozofiju i teologiju, tj. „istinu uma“ i „istinu otkrovenja“.
Konačni objekt i izvor spoznaje po njemu jeste bog. Međutim, prirodna moć mišljenja ne može do njega proniknuti.
Hrišćanske tajne, kao što su trojstvo, vaskrsnuće itd., ne mogu biti shvaćene umom. Te spoznaje su nadiskustvene i postižu se samo verom, a filozofija joj ne može protivurečiti, jer istina hrišćanstva je iznad filozofije. Filozofija treba da služi teologiji tako što će istinu vere tumačiti umom, opovrgavajući lažne argumente protiv vere.
U Tominom učenju, jedno od ključnih mesta imaju pojmovi esencije i egzistencije (bit i postojanje). Sve što jeste, kako pojedinačno tako i sam božanski apsolut, sastoji se iz esencije i egzistencije. Bit svake stvari je ono što je sadržano u njenom određenju, njeno rodno a ne individualno.
Kod boga se esencija i egzistencija slažu. Kod svih drugih stvari bit nije saglasna s egzistencijom, jer sve pojedinačno postoji zahvaljujući drugome, zavisno je i slučajno. Jedino je bog apsolutan, prosti bitak, dok su stvorene stvari složene.
Shvatanje boga kod Akvinskog predstavlja srednji put između predstave o bogu kao osobi i neoplatonističkog transcedentalnog određenja boga.
Po Tomi, bog se može spoznati na trojak način: posredstvom božanskog delovanja u prirodi, po sličnosti tvorca i stvarnog, a sve može biti shvaćeno samo kao delić beskonačnog i savršenog bića boga.
Posle Tomine smrti, dominikanski red i cela Katolička crkva nameću njegovo učenje kao doktrinu Katoličke crkve.
Duns Skot (1270−1308)
Bio je predavač u Oksfordu i Parizu i dobar poznavalac Aristotela. Sa Avgustinovog stanovišta se suprotstavljao tomizmu.
Značaj Skota je u uzdizanju principa individualizma na najviši nivo, što će posle biti temelj renesanse i novog veka.
Metodu dokazivanja daje prednost u odnosu na misaono promišljanje boga i sveta, čime vraća filozofiju „na velika vrata“, ali i samoj sebi.
NJegovo učenje baštini franjevačka tradicija.
Izvori:
- Vejnović, N.: Povijest filozofije, Z.G. 1970.
- Hegel, G.V.F.: Istorija filozofije, B.G.1970.
- Perović, M.A.: Istorija filozofije, N.S. 1997.
Ostavi komentar