Portreti novog veka – Monteskje

Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar

O duhu novovekovlja

Duh renesansne epohe o kome smo govorili u prethodnim tekstovima, nije uspeo da sebe u potpunosti zaokruži u jednu konzistentnu celinu. Kratak period istorijskog trajanja sprečio je renesansu da ispuni vlastitu svrhu. NJeni najviši dometi očitavaju se u onome što je započela, a to je nesumnjivo jedan radikalan obračun sa duhovnim nasleđem srednjevekovlja. Upravo ti istorijski tokovi i standardi, uspostavljni renesansnim i reformacijskim kulturološkim obrascem, doživljavaju još brže i jače kretanje tokom 17. i 18. veka.

Počinje da se rađa jedna nova epoha, koja će u potpunosti biti suprotstavljena celini i principima feudalnog sveta, te na toj radikalnoj opoziciji spram srednjevekovlja, graditi i formirati sopstveni duh i principe.

U novonastalim uslovima, središte civilizacijskih dešavanja na evropskom kontinentu seli se iz renesansne Italije na evropski zapad.

Nastaje nova građanska epoha koja u svom zapadnoevropskom središtu obuhvata sva bitna područja ljudske društvenosti i duhovnosti.

U sferi ekonomije otpočinje do tada još neviđeni dinamizam. Počinje prvobitna akumulacija kapitala, zanatstvo je u velikom zamahu, koncept serijske proizvodnje zauzima sve značajnije mesto. Postaje dominantan koncept robno-novčane privrede sa svrhom i ciljem oplodnje kapitala i uspostavljanja tržišta i tržišne privrede.

Koncept gradskog života i dominantne uloge gradova, odredio je i samo ime epohe. Formiraju se nove, mlade države i nacije, kao što su Holandija, Španija, Engleska, Francuska.

Nemirenje Vatikana sa procesom reformacije, učinilo je da ovaj period karakterišu i česti verski sukobi unutar evropskog zapada.

Ubrzanim razvojem pomorstva i trgovine, većina novostvorenih država kreće u osvajanje i kolonizaciju novootkrivenih svetova.

Dakle, dinamizam uspostavljen novovekovljem, ne samo što nije viđen u dotadašnjoj istoriji, već princip uspostavljen građanskom epohom, u velikoj meri određuje i tokove savremenog života.

Kada je reč o filozofiji novog vek, ona u svom imanentnom toku nastupa sa onog stanovišta do kojeg je dospela antička filozofija u svojim najvišim dometima, dakle, sa stanovišta stvarne samosvesti. Uzburkanost duhova koje donosi novovekovlje, rađa i nekoliko značajnih filozofskih pravaca. Na kontinentalnom evropskom zapadu racionalistički koncept je bio dominantan.

Na britanskom ostrvu dominirao je iskustveni tj. empiristički koncept filozofiranja, dok je prosvetiteljstvo u Francuskoj bilo dominantan pravac.

Doduše, prosvetiteljstvo je kao pravac, pa u neku ruku i pokret, izvršilo veliki uticaj na veliki broj evropskih naroda, ali ga zbog činjenice da je svoje najviše domete postigao u Francuskoj, najčešće i vezujemo za ovu zemlju. Ovaj tekst će se upravo i pozabaviti prosvetiteljstvom i Šarlom Monteskjeom, kao jednim od najviđenijih predstavnika ovoga pravca.

Prosvetiteljstvo

Prosvetiteljstvo predstavlja istorijsko-duhovno razdoblje Evrope tokom 18. veka. Ako bismo želeli da taj period još preciznije omeđimo, mogli bismo reći da se prosvetiteljstvo „smešta“ u periodu između dve velike revolucije, engleske „slavne“ i francuske. Dakle, između 1688. i 1789. godine.

Prosvetiteljstvo uzima razum kao temeljno načelo i najbitniju instanciju čoveka i njegovog sveta, na kojoj treba da se dovrši izgradnja građanske slike sveta, njegove ideologije i njegovog opšteg pogleda na suštinu ljudskog života.

Rodno mesto ovog poretka jeste filozofija tzv. zdravog razuma, međutim, prosvetiteljstvo zadire i u druga područja ljudske duhovnosti, nalazeći svog istorijskog protivnika u svim duhovnim i političkim institucijama starog poretka. Obračunava se sa nasleđem apsolutne monarhije, teologijom srednjeg veka i crkvom, religijom uopšte, pa čak i sa velikim racionalističko-metafizičkim sistemima 17. veka.

Iako prosvetiteljstvo u osnovi nastaje u Engleskoj, jer se obično smatra da započinje sa DŽonom Lokom, ono svoj najviši oblik i potpunu svrhu postiže u Francuskoj tokom 18. veka.

Svoditi prosvetiteljstvo na nivo isključivo filozofskog pravca, bilo bi veoma pogrešno i usko gledište. Kao širok i sveobuhvatan pokret, ono se javlja u svim oblastima ljudske duhovnosti. U evropskoj književnosti, prosvetiteljstvo se javlja kao klasicizam. U muzici i likovnoj umetnosti kao rokoko. U oblasti prirodnih nauka, fizika i mehanika doživljavaju veliki napredak. Stvaraju se i nove naučne discipline kao što su politička ekonomija i moderna politička istoriografija.

A kada je konkretno o filozofiji reč, ona u prosvetiteljstvu svoje najviše domete doseže u oblasti praktičke filozofije, tj. filozofije politike. Time u najvećoj meri svedoče dela Loka, Monteskjea, Rusoa, Voltera, Didroa i dr.

U ovom tekstu, ukratko ćemo predstaviti jednog od najznačajnijih političkih filozofa, ne samo svoje epohe, već uopšte − Šarla Monteskjea.

Monteskje (1689−1755)

Šar-Luj de Sekonda, baron od Brede i Monteskjea, rođen je u Bordou u gaskonjskoj plemićkoj porodici. Posle školovanja, bio je savetnik, a potom i predsednik parlamenta u Bordou. U tom periodu intenzivno proučava filozofiju, pravo i politiku.

Najznačajnija dela su mu: „Persijska pisma“ (1721), „Razmišljanja o uzrocima veličine i propasti Rimljana“ (1734), kao i najznačajnije, „O duhu zakona“ (1748).

Prvo delo „Persijska pisma“, kojim stiče veliku slavu, na satiričan način obrađuje političke prilike Francuske svoga vremena. Ovim delom Monteskje stiče i pozamašan krug protivnika i neprijatelja, naročito u krugovima katoličkog klera. Drugim delom koje se bavi istorijatom Rimljana, postavlja tezu o zakonomernosti istorijskih procesa, koji se ne upravljaju po božjoj pomisli, već po činiocima prirodnog, ljudskog i ovozemaljskog karaktera. „Duh zakona“ predstavlja kapitalno delo ranog prosvetiteljstva s područja promišljanja praktičkog života, u kome je akcenat stavljen na pojmove države i prava.

Za Monteskjea je područje državno-društvenog života jedan totalitet, koji se ne upravlja ni proviđanjem ni slučajnošću, nego ima svoj racionalni osnov u objektivnim zakonima društvenog, političkog i pravnog razvitka.

Zakonodavno načelo svega života (duh zakona) Monteskje nalazi u prirodnosti društvenog života čoveka. Zakoni su za njega nužni odnosi koji potiču iz prirode stvari, čiji se kasniji odnos nalazi u nekom „praumu“, a ne u Bogu. Svi pravni i politički zakoni samo su posebni oblici primene tog ljudskog uma. Dakle, i Monteskje je na, tada već prisutnom stanovištu o prirodnom stanju čoveka i njegovom ugovornom stupanju u zajednicu koja se zove država.

Kada je reč o oblicima vladavine, Monteskje razlikuje prirodu određenog oblika vladavine od njenog načela. Priroda je politička bit vladavine, dok su načela njen psihološko-društveni temelj.

Po prirodi, Monteskje vladavinu deli na republikansku, monarhističku i despotsku. Načelo prve je vrlina, druge čast, dok se despotije temelje na načelu straha podanika.

Veliki uticaj na Monteskjeovu misao izvršili su Englezi, tako da je najprikladniji oblik za njega bila ustavna monarhija. Takođe, pod uticajem DŽona Loka i njegove političko-filozofske misli, vrši podelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu, čime postavlja temelj za mnoge savremene političke sisteme, te u političkom smislu zaokružuje koncept građanskog sveta.

Reći ćemo nekoliko reči o ovom Monteskjeovom novumu na mapi političkih ideja. Posebnu zanimljivost predstavlja činjenica da je jedna revolucionarna ideja, kakva je nesumnjivo ideja o podeli vlasti, našla svoje mesto u jednom omalenom, skoro usputnom delu „Duh zakona“, preciznije, u 6. poglavlju XI knjige Monteskjeovog dela.

Vođen potrebom da se očuva sloboda građanina i eliminiše opasnost od transformacije umerene vladavine u despotizam, Monteskje predlaže podelu vlasti na tri grane, zakonodavnu, sudsku i izvršnu. One bi imale samostalnost u svome delovanju, ali bi imale i slobodu i mogućnost međusobne kontrole, čime bi se sprečila mogućnost otuđenja bilo koje od njih.

Zakoni, skrojeni iz celine kulturološke tradicije određenog naroda (duh naroda) bili bi garant harmoničnog i izbalansiranog delovanja svih triju grana vlasti. Metod koji bi garantovao uspešnost ovakvog koncepta, bio bi demokratski poredak, gde se demokratija ne promišlja ni u kakvom ideološkom ključu, već kao puko poštovanje „suve“ procedure u javnim poslovima.

Mnogi na jedan pogrešan način tumače i doživljavaju Monteskjeovu teoriju o podeli vlasti, smatrajući da je njena suština u pojmu same „podele“.

Međutim, Monteskje kao izrazito spekulativni filozof, ustvari akcenat stavlja upravo na onaj interaktivni, posredovni odnos između tri grane vlasti, čime se postiže njihova pojedinačna samostalnost, ali unutar (državnog) jedinstva.

U tom ključu gledano, mnogi pravnici, istoriografi i politikolozi uglavnom koriste sintagmu „podela vlasti“, dok filozofi Monteskjeovu postavku doživljavaju kao „jedinstvo podele vlasti“.

Ruku na srce, njegova teorija nije ni od savremenika dočekana blagonaklono.

Jedan od onih koji je na veoma podrugljiv način tumačio Monteskjeov koncept „podele“, bio je i Žan Žak Ruso. Vrlo neprikladno i nipodaštavajuće, on ju je uporedio sa opsenarskim trikovima vašarskih mađioničara.

Međutim, Monteskjeova podela vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu, ne samo da je nadživela Rusoa i druge kritičare, nego je postala kamen temeljac savremenog parlamentarizma.

Izvori:

1. Mimica, A: Pogled unazad, N.Sad-Sr.Karlovci,1995.
2. Monteskje, Š.L: O duhu zakona, B.G.2011.
3. Perović, M.A: Istorija filozofije, N.S.1997.
4. Ruso, Ž. Ž: Društveni ugovor, B.G.1993.