Poreklo porodice Jakšić

                  POREKLO PORODICE JAKŠIĆ

Nastavak državotvorne tradicije srpskog etnosa posle propasti Srpske despotovine

Autor:  msr Srđan Graovac, istoričar              

Umetnička literatura, kao i srpska istoriografija u pojedinim razdobljima je, često bila sklona uveravanju stručne, ali i široke naučne javnosti da je padom Smedereva 1459. godine i konačnim rušenjem srpske srednjovekovne Despotovine, istovremeno izbrisan i „duh“ institucionalne tradicije državnosti srpskog naroda. Međutim, postavlja se pitanje u kojoj meri su ove tradicionalne predstavke o osnovnim tendencijama kretanja institucionalnog ustrojstva srpskog naroda u vremenu „sudara epoha“ XV i XVI veka ispravne i analitički i sintetički sveobuhvatne. Potpuno je jasno da je turskom inkorporacijom državne teritorije Srpske despotovine u velikoj meri, de facto i zauvek, uništena vrhovna i okvirna srednjovekovna institucija ukupnog društvenog determinisanja srpskog etnosa. Ne upuštajući se u stručnu, pre svega, pravnu raspravu o temeljnim i strukturalnim vrednostima i načelima na kojima počiva državna organizacija jedne ili više etničkih skupina u srednjem veku, treba naglasiti da gore-pomenuta istorijska činjenica vezana za vremensku odrednicu – 1459. godinu, u velikoj meri otvara prostor ozbiljnoj polemici o značajnim zabludama i elastičnim predstavama i interpretacijama problematike koju bismo mogli označiti književnom krilaticom – „sudbina srpskog naroda“.

U ovom radu, prethodno treba pružiti odgovore na pitanja koja se javljaju kao osnovne teze ove problematike. Ista su tako jasna i koncizna da, istovremeno, mogu da uslove i njihovo taksativno navođenje. Kritička analiza pomenute problematike prethodno zahteva rešenje dileme oko pitanja da li je srpska država nastavila svoju egzistenciju na prostorima Kraljevine Ugarske i nakon fizičkog, de facto uništenja njene organizacije od strane Osmanlijskog carstva na teritorijama južno od reka Save i Dunava; i koji su društveni elementi uslovili opstanak srpskog etnosa u okolnostima nepostojanja državne organizacije koja bi na adekvatan način artikulisala sve težnje i interese istog, omogućavajući kasniji srpski risorgimento u XIX veku? Ova dva pitanja su i te kako međusobno uslovljena, a odgovori na njih u suštini pružaju i značaj i osnove za razumevanje motiva koji autora opredeljuju za obradu date teme. Ako uzmemo u obzir da je srednjovekovno poimanje stvarnog prava u širem i imovinskog u užem smislu, posedovanje zemlje izjednačavalo sa administrativnom i upravnom vlašću onog (feudalca, plemića) koji poseduje zemlju, uočićemo da je deo „prvačkog“ sloja srpskog naroda, u izmenjenim okolnostima u Ugarskoj, u dobroj meri to pravo i ostvarilo. Povežemo li ovu tezu sa faktom da u feudalnoj strukturi vlasti i državnog prava državu reprezentuje njen vladar, shvatićemo da je simbolika kontinuiteta srpske srednjovekovne državnosti u dobroj meri bila očuvana u ugarskim županijama prenošenjem despotske titule i dostojanstva, nakon propasti Srpske despotovine, na pojedine Srbe – prvake iz različitih vlasteoskih porodica sve do kraja četvrte decenije XVI veka. Te i druge plemićke porodice su, dakle čuvale institucionalnu tradiciju pomenute državnosti. Naučna dostignuća u oblasti istoriografije su epsku narodnu pesmu i delatnost Srpske Pravoslavne Crkve označili kao glavne faktore egzistencijalnog uspeha i kasnijeg preporoda srpskog naroda, za vreme i posle turske vladavine. Međutim, profesor Radovan Samardžić, profesor Čubrilović, kao i drugi velikani srpske istoriografije su prilikom analize ova dva elementa „opstanka“ srpskog etničkog korpusa prevideli ili suštinski manje pažnje posvetili ulozi „prvačkog sloja“ ili novih – starih plemićkih porodica naseljenih u Ugarskoj od sredine XV veka, kao svojevrsnog, ako ne elementa, onda sigurno subelementa očuvanja etničko-verskog i socijalnog identiteta srpskog naroda. Uloga tih porodica predstavlja jedan samostalni unifikacioni entitet koji je odigrao važnu ulogu u stvaranju osnove za kasniju genezu srpskog nacionalnog integriteta i identiteta u XVIII i XIX veku.

Važnu ulogu u ovim procesima je imala i čuvena porodica Jakšić koja se na izvestan način može uvrstiti u niz srpskih vlasteoskih porodica „prvog reda“, a čija se sudbina slobodno može okarakterisati kao „alter ego“ burnog civilizacijskog potresa koji je doživeo srpski narod u XV i XVI veku. U ovom, relativno, kratkom radu je nemoguće prikazati sve detalje i stanja kroz koja su prolazili članovi ove porodice tokom geneaološke istorije, ali namera autora je da na jedan prikladan i koncizan način rasvetli sve nedoumice i sporna pitanja vezana za njihove živote i delatnosti, kako bi isti bili predstavljeni u integralnom tekstu i po mogućstvu na jednom mestu. Kao i drugim elitnim porodicama srpskog naroda u Ugarskoj XV i XVI veka, Jakšićima je istoriografija i generalno istorijska nauka posvetila izvesnu pažnju, ali slobodno možemo reći nedovoljno ili u najmanju ruku nepotpuno, tako da ni značaj porodice Jakšić u prethodno pominjanim procesima do sada nije bio u dovoljnoj meri prikazan i objašnjen. Međutim, već sada je potrebno istaći da je taj značaj bio, ako ne vodeći, onda sasvim sigurno nemerljiv u tokovima očuvanja duhovnog i etničkog kontinuiteta sećanja na identitet i karakter srpske srednjovekovne državnosti, naglo prekinute u XV veku. Ova činjenica dodatno objašnjava i ranije izloženi značaj teme. Analizu tog značaja i celokupne geneaološke prošlosti porodice Jakšić je omogućila i detaljna studija sjajne istoriografske i izvorne građe, literature i dostupnog naučnog materijala, čemu je posvećena posebna pažnja.

Mesto i ulogu Jakšića u istoriji srpskog naciona je pored izvora i istoriografije u celini, prepoznala i epska narodna poezija čuvenim stihovima iz pesama kao što je na primer „Dijoba Jakšića“ koja na jedan specifičan način, stilski figurativno, opisuje veličinu i mesto porodice Jakšić u procesima stvaranja nacionalnog identiteta. Pored izvora, istoriografije i pesme, ali i u korelaciji sa uzročno-posledičnom vezom između ova tri fenomena ljudske kreativnosti, iskristalisao se i jedan prirodni proces narodnog, kolektivnog pamćenja i beleženja koji nam nije dopustio da u „hetakombama vekova“ izgubimo imena kao što su Stefan, Dmitar, Marko, Petar ili Jelena Jakšić – Branković, a zadatak autora je sada da prikaže i objasni razloge zbog kojih nam to nije bilo dopušteno.

Nestankom i poslednje srpske srednjovekovne države u petnaestom veku počinje jedan vrlo zanimljiv i krajnje nedovoljno analiziran period istorije Srba u kome su srpske plemićke i starešinske porodice, koje su emigrirale sa prostora srpskih zemalja u Osmanlijskom carstvu, preko Save i Dunava, zauvek izmenile političku, etnografsku, kulturološku i konfesionalnu sliku južnougarskih županija. U prvom redu su to bile despotske porodice čuvenih Brankovića i Bakića, ali po velikom značaju, svoje mesto u istoriji su „obezbedile“ i porodice Jakšića, Belmuževića, kasnije Crepovića i mnogih drugih. Međutim, da bi što bolje razumeli proces koji je kao svoj krajnji rezultat determinisao novu etničku topografsku nomenklaturu na prostorima Bačke, Banata, Baranje, Srema, Pomorišja i Potisja, koje savremenici XVI i XVII veka, posebno putnici i kartografi označavaju terminom Rascie, potrebno je, prethodno „napraviti“ jedan kritičko-studijski presek i pregled osnovnih činjeničnih uzročno-posledičnih veza koje su dovele do ovih istorijskih stanja. Te veze se u političko-migratornom smislu, prethodno moraju posmatrati u kontekstu uzroka koji su doveli, prvo do propasti Despotovine 1459. godine, a zatim kao posledicu ove propasti do stvaranja „turbulentne“, populacione promene u srpskom kolektivitetu i njegovom starešinskom sloju narednih decenija, pri čemu je takozvana „proto – Velika seoba Srba“ iz kritičnog vremenskog intervala upravo i omogućila nastanak pomenutih procesa. Jedino razumevanjem ovog istorijskog fakta je moguće sagledati nemerljiv doprinos starešinskog sloja i porodice Jakšić u očuvanju „tanke niti“ državnosti i identiteta srpskog naroda kroz vekove.

Početak kraja ili kraj početka ugarske i uopšte hrišćanske dominacije u oblasti Podunavlja, sudbinski je vezan za već pominjani pad Smedereva, poslednje prestonice srednjovekovne Srbije, čime je tada, konačno prestala da postoji srpska srednjovekovna država. Od dolaska sultana Mehmeda II Osvajača (1451 – 1481) na osmanlijski presto, njegovom energičnom osvajačkom politikom, Tursko carstvo je tada „zapretilo“ svim još uvek slobodnim ili vazalnim feudalnim oblastima i državama, u prvom redu na Balkanu, a zatim i u srednjoj Evropi. Nalazeći se između dve u potpunosti suprotstavljene velike sile, kao što su bile Ugarska i Turska, od čijih političkih interesa je Srbija egzistencijalno zavisila, ona sama, svakako, nije mogla da vodi nezavisnu politiku, već je pokušavala da vešto „balansira“ između njih. U godinama posle smrti despota Đurđa Brankovića (1427 – 1456), u Srbiji je do posebnog izražaja došla suprotnost između dve glavne političke struje, tzv. turkofilske i ugrofilske. Uticaj prve struje u mnogome je doprineo uspostavljanju mira između Srbije i Turske početkom 1457. godine, ali je istovremeno osnažio izvesne „iredentističke“ snage i struje u Srbiji, koje su imale daleko pomirljiviji stav prema turskim „apetitima“, što je svakako imalo svoje reperkusije u narednim godinama. Ugrofilska stranka, kojoj je između ostalih pripadao i srednji sin despota Đurđa, budući despot Stefan Branković je vodila politiku oslonca i političke orijentacije prema Ugarskoj, a bila je uslovljena najviše interesima hrišćanske solidarnosti od koje, pokazaće se, realno nije imala neke značajnije praktične koristi. Ova politika neutralnosti ili „balansa“, u širem političkom smislu nije mogla da obezbedi povoljan ishod po opstanak srpske države, iz prostog razloga što ni Ugarska, ni Turska nisu bile zainteresovane za to. Vodeći se isključivo svojim državnim i interesima feudalne aristokratije one su, zapravo, bile zainteresovane da ovu strateški vrednu teritoriju koja se prostirala na potezu od Dunava do Kosova, neposredno stave pod svoju državnu i upravnu kontrolu, da bi je potom iskoristile u svrhe, uglavnom vojne prirode. Nakon iznenadne smrti despota Lazara Brankovića (1456 – 1458), despotsko dostojanstvo je prešlo u ruke njegovog starijeg brata, slepog despota Stefana Brankovića (1458 – 1459), inače štićenika „krune svetog Stefana“, čime je vlast u Srbiji formalno preuzela ugrofilska stranka. Iskoristivši ovu činjenicu kao izvesno legitimističko opravdanje za konačno pokoravanje Srbije, Turci su još tokom 1458. godine preduzeli niz ratnih operacija i tom prilikom su osvojili većinu gradova i oblasti u Srbiji, ograničivši Despotovinu na vrlo usku regiju sa gradom Smederevom i okolinom. Uprkos brojim apelima poslednjeg srpskog despota slobodne Srbije, upućenih pre svega novom mađarskom kralju Matiji I Korvinu (1458 – 1490), izgledi za uspešnu odbranu su bili krajnje nepovoljni. Zauzete teškim unutrašnjim prilikama, kraljevine Ugarska i Bosna nisu bile u stanju da pruže adekvatnu pomoć. Kad su Turci stigli pred Smederevo mladi despot, našao se sam prema ogromnoj turskoj sili, a u jednom gradu „gde je imao mnogo načelnih protivnika“. Uvidevši bezizlaznost situacije, despot je predao grad Turcima 20. juna 1459. godine, pri čemu je od strane turske vojske dobio dozvolu da slobodno, zajedno sa članovima svoje porodice napusti Smederevo i skloni se na bezbednu ugarsku teritoriju, odakle je potom započela njegova tužna emigrantska „epopeja“. Ovim činom, leta 1459. godine, na opšte zaprepašćenje Ugarske (zbog brzine pada Smedereva), svoj burni politički život je okončala srednjovekovna Srbija.

Kako je nestankom države kao objedinjavajuće ustanove srednjovekovnog feudalizma, u slučaju Srbije, legalizovan novi turski feudalni sistem sa vrlo inovativnim specifičnostima, stare srpske plemićke i uopšte ugledne porodice sa svojom hijerarhijom i strukturom, a slično njihovoj tadašnjoj državi, doživele su jedan novi i poseban proces u smislu laganog nestajanja. Ovaj proces nije bio samo specifikum kod srpskog, već i kod svih ostalih balkanskih naroda, zavisno od vremena od koga su delimično ili u celosti gubili svoju, u prvom redu državnu samostalnost. U narednom stoleću izgubio se gotovo svaki trag srpske srednjovekovne aristokratije koja je ostala da živi u Turskoj. Ona je svoje mesto ustupila tzv. „novoj eliti“, odnosno novim uglednim porodicama koje su sticanjem ekonomske moći pokušali da u svoj društveni organizam uklope navike, običaje, hijerarhiju i nasleđe „starog plemstva“. Jedan od vidova nestanka pomenutog starog plemstva na prostorima nekadašnje Srpske despotovine sastojao se i u relativno masovnim migracijama pripadnika višeg i nižeg plemstva u Ugarsku, koje su se odvijale pojedinačno ili u grupama. Migracioni talasi su uglavnom bili podstaknuti direktnom ili indirektnom opasnošću od turskih ratnih operacija i osvajanja i datiraju još iz poslednjih decenija XIV veka, da bi svoju punu snagu i opseg počeli da dobijaju u vremenu konačne eliminacije srpske institucionalne državnosti sredinom XV stoleća. Ovim seobama pridružili su se i migratorni pokreti gotovo svih slojeva srpskog stanovništva do tada naseljenog u Osmanlijskom carstvu, u delu koji je nekad ulazio u sastav srednjovekovne Srbije. Pomenuta kretanja, možemo slobodno okarakterisati terminološkim izrazom korišćenim u kasnijim stradanjima i sudbinskim tegobama srpstva, kao „Prvu golgotu“ srpskog naroda, jer se uz plemstvo, prema ugarskim granicama, kretalo i brojno stanovništvo različitog socijalnog statusa, jednako slobodno stanovništvo kao i prost narod. Naravno, ove etnografske i populacione promene ne treba shvatiti doslovno kao masovnu migraciju stanovništva u jednom striktno limitiranom vremenskom intervalu i na jednom prostoru. Navedeni pokreti su se dešavali više u kontekstu stihijskog, u izvesnom smislu spontanog iseljavanja stanovništva koje svakako nije bilo ograničeno i vremenskim okvirom dešavanja ili datovanja.

Slom srednjovekovne države, njenih institucija, društvene strukture i hijerarhije, iz svog povesnog ugla je pratila i srednjovekovna plemićka porodica Jakšića, čiji su ugled i sposobnosti njenih muških članova postali veoma interesantni za ugarski kraljevski dvor tih burnih prelomnih godina. Istorijske fakte vezane za nestanak Despotovine i migracije plemićkog i starešinskog sloja srpskog naroda u Ugarsku, možemo potvrditi i na prikladan način analizirati, posmatranjem geneaološke i društvene istorije ove porodice. Izvorna građa i literatura, doduše, ne pružaju mnogo podataka o poreklu Jakšića, niti o članovima ove porodice u vreme postojanja ili kolapsa Srpske despotovine, ali pouzdane vesti o njihovom životu i značaju koji su imali za istoriju Ugarske XV i XVI veka i srpskog naroda u njoj, relativno su brojne i dostupne. Znamenita porodična istorija Jakšića, kao najbližih saradnika ugarskih kraljeva, tzv. familijara (familiares), ovim činom je doživela potpuno novi obrt što je, svakako doprinelo da uz druge srpske elitne porodice poput Brankovića, Belmuževića, Bakića, Balentića i ostalih, narodna tradicija i predanje je uzdignu na pijedestal slavne prošlosti Srba, koja je poput „svetionika na uzburkanom moru“ pružala nadu da „njihov brod“ nacionalnog identiteta, tokom vekova borbe za opšte izbavljenje i sreću, „mirno uplovi u luku spasa i opstanka“. Zadatak rada je da tu znamenitu istoriju sada prikaže i na adekvatan način objasni i analizira.

Pojedini istoriografski podaci su vrlo kontraverzni i krajnje nepouzdani kada je reč o najranijem pominjanju imena nekih članova kuće Jakšića u dokumentima i ispravama. Istoričari Agneš Kaciba i Laslo Blazovič su, prilikom prevoda Cvijovićeve „Istorije“ označili Ladislava Jakča, dvorskog viteza (aule regie miles) kralja Žigmunda, kao člana porodice Jakšića od Nađlaka, gde su istom prilikom naveli da je on rodom iz Bosne, tj. identifikovali su ga sa jednim „članom otmene bosanske porodice Jakšića“. Ovaj podatak stoji u dubokoj koliziji sa činjenicom da se porodica Jakšić, to jest braća Stefan i Dmitar, iz Srbije u Ugarsku preselila 1464. godine, gde joj je kralj Matija iste ili naredne godine darovao (iako darovnica nije sačuvana) nađlačko vlastelinstvo u čanadskoj županiji. Iz ovog razloga teza po kojoj je dvorski vitez Ladislav Jakč bio pripadnik porodice Jakšić od Nađlaka, jednostavno nema svoje uporište u izvorima i istorijskim faktima, jer dotični službenik kralja Žigmunda se, zapravo pominje 1411. godine, kao izaslanik ugarskog kralja u Dubrovniku i 1416. godine, kao ugarski upravljač Hvara, Brača i Korčule. Dakle, istoriografija nije potvrdila direktnu ili indirektnu vezu između dvorskog viteza Ladislava Jakča, istorijske ličnosti ugarske političke strukture iz druge decenije XV veka i vojvode Jakše Breščića (iz čijeg imena je ovo prezime najverovatnije i izvedeno), pouzdano prvog predstavnika ili rodonačelinka Jakšića, inače istaknutog i poverljivog službenika despota Đurđa Brankovića. U izvornoj građi i stručnoj literaturi vojvoda Jakša se pominje kao poverenik despota Đurđa u jednoj diplomatskoj misiji u Dubrovniku 1452. godine. Pisane „tragove“ ove misije možemo da pronađemo u Državnom arhivu u Dubrovniku, kao i u delu Konstantina Jirečeka Istorija Srba I. Na osnovu dokumenata Veća umoljenih Dubrovačke republike možemo da uvidimo da iako je poseta poslanstva Đurđa Brankovića bila predviđena krajem juna, despotovom povereniku „sklavu sultana Mehmeda II“, odnosno „vayvodi Jaxi“, je prema odluci pomenutog veća „capsela cum privilegiis et scripturis existentibus in ipsa“, predata 3. jula 1452. godine. Vojvoda Jakša se spominje i 10. jula, kada je darovano 100 perpera, a na osnovu odluke od 11. jula, saznajemo da je član despotovog poslanstva bio i Dubrovčanin Alviz Restić. Misija Jakše Breščića je rezultirala odobrenjem izvoza tkanine od strane dubrovačkih vlasti i to bez plaćanja carine, a u korist despotove vlastele.

Postoji verovatnoća da je vojvoda Jakša, u vremenu prve okupacije Despotovine od strane Osmanlija (1439 – 1444) živeo u Ugarskoj, tačnije u županiji Spoljni Solnok na posedu Alpar, dakle u središtu i u službi države tadašnjeg vladara kralja Vladislava I Jagelonca. Na ovu mogućnost nam ukazuje jedan sačuvani dokument, tačnije pismo kralja Vladislava I od 4. novembra 1442. godine, sasvim trivijalne sadržine, u kome se, međutim pominju „kraljevski Raci kapetani ili sudije (čelnici) Đorđe, Pavle i Radislav (Georgius, Paulus et Radislo), … capitanei seu judices nec non…“, kao i vojvoda Jakša („…Jacobus wayuoda populorum nostrorum Rascianorum…“) koji su stanovali prvo na posedu Alpar, a zatim su preseljeni na posed Thenew, alio nomine Pelw. Dokument, tj. pismo se odnosi na izvesnu aferu oko krađe četiri vola, koja se dogodila u leto 1441. godine. Pomenute volove je sa poseda čuvene benediktinske opatije Iuxta Gran (Garam szent Benedek) ukrao, takođe izvesni Nikola Tot sa dva saučesnika, a prema kraljevom naređenju garanciju za nadoknadu pričinjene štete su pružili vojvoda i zapovednici naseljenih Srba, pa kako svoje obaveze prema oštećenoj opatiji, ni okrivljeni Tot, ali ni jemci nisu izvršili do novembra 1442. godine, kralj je navedenim pismom zahtevao od župana županije Spoljni Solnok i grofa kraljevskih Sikulaca da lica umešana u ovaj slučaj podseti na preuzete obaveze. Ukoliko bi vojvodu Jakšu iz pomenutog dokumenta Vladislava I Jagelonca, identifikovali sa Jakšom Breščićem, poverenikom i vojvodom despota Đurđa Brankovića, odnosno „poočimom“ braće Stefana i Dmitra Jakšića, kako njihove rodbinske odnose determiniše Konstantin Janičar, to bi značilo da je Jakša Breščić sa srpskim odredom služio kralja Vladislava I u periodu pre 1439. do 1444. godine, a da se posle obnove Despotovine, 1444. godine vratio u Srbiju. Potpuno je sigurno da je vojvoda Jakša Breščić, aprila i maja 1453. godine zapovedao srpskim odredom od 1500 ljudi prilikom opsade i osvajanja Konstantinopolja (Carigrada), od strane sultana Mehmeda II Osvajača. Iako je pomenuti odred pod komandom vojvode Jakše bio razmešten ispred Jedrenske kapije romejske prestonice, od koje je put vodio prema Srbiji, srpski ratnici nisu imali većeg udela u osvajanju Carigrada i rušenju hiljadugodišnjeg Romejskog carstva koje je u Srbiji „odjeknulo kao grom iz vedrog neba“. Savremenik i učesnik tih istorijskih dešavanja Konstantin Mihailović iz Ostrovice (Konstantin Janičar), u svojim „Uspomenama“ izričito navodi da Carigrad „po našoj pomoći nikad ne bi bio osvojen“. Posle ovih događaja vojvodi Jakši Breščiću se gubi trag u istoriji. Pored navedenog, istoriografski podaci se uglavnom slažu u tvrdnji da je vojvoda Jakša Breščić bio najverovatnije otac braće Stefana i Dmitra Jakšića, koji su 1464. godine napustili dotadašnju tursku službu i svoj zavičaj u Jagodini, da bi se potom preselili u Ugarsku i stupili u službu kralja Matije Korvina.

Kao što smo već naveli, za vreme postojanja Despotovine, postoji mogućnost da su Jakšići živeli u Jagodini. Kao pripadnici starog plemstva uživali su izuzetno veliki ugled među srpskim stanovništvom, kako u srednjovekovnim srpskim zemljama tako i u novonaseljenim staništima u Ugarskoj, posle 1464. godine. O tom značaju i ugledu govore njihovi i savremenici dešavanja koja su pratila život ove porodice, o čemu svedoči i odlomak iz rodoslova porodice Jakšić, gde pisac, čak sa preterivanjem kaže da „…behu boljši velmoži i car i kralev i vojvodi serbskih daže i do despot, i ot plemene ih i ot rodov vjedoše sa kralevskago…“. Takođe, Pavle Tomori, ugarski granični kapetan je 1525. godine, obaveštavajući pismom Budim i papskog nuncija o prelasku Pavla Bakića iz Turske u Ugarsku, za Jakšiće rekao: „…Velika je ličnost (Pavle Bakić, primedba autora) kao što je nekad bio Belmužević, ili što su gospoda Jakšići sada…“. Potpuno je sigurno da su se sinovi vojvode Jakše Breščića, Stefan i Dmitar Jakšić, u godinama političkih previranja u Srbiji, izazvanih direktnom opasnošću od turskih osvajanja, svrstavali u one političke snage vlastele, koje su bile naklonjene saradnji sa Turcima, tj. pripadali su tzv. turkofilskoj stranci. Opšte je poznato da su Osmanlije prilikom svojih invazionih pokreta prema različitim zemljama i narodima primenjivale jedno načelo koje se sastojalo u ponudi lične i bezbednosti članova porodice i imovine pojedinih pripadnika vlastele ili onog dela stanovništva koje bi se odlučilo da sledi turske interese i politiku. Broj hrišćanskih feudalaca, uglavnom sitnih, koji bi na taj način sačuvali svoje lične interese i posede, varirao je u zavisnosti od stepena i vrednosti njihove pomoći koja bi bila pružana prilikom osvajanja pojedinih delova srpskih zemalja od strane osmanlijske vojske ili od neutralnosti, odnosno indiferentnosti stanovništva, državnih organa, pa samim tim i plemića u okolnostima opsada i zauzimanja različitih gradova, utvrđenja i oblasti Srpske despotovine. Iako Jakšići nisu pripadali sloju sitnih feudalaca, tj. „vlastelinčića“ potpuno je izvesno da su imali blagonaklon stav prema turskom osvajanju Smedereva, jer im je to omogućilo da sačuvaju svoje posede.

Nisu jasni konkretni razlozi koji su naveli Stefana i Dmitra da napuste svoje dotadašnje posede u osmanlijskoj imperiji i pređu u Ugarsku, u službu kralja Matije. Pojedini pisci pominju samo generalne uzroke migracija srpske vlastele iz Turske u hrišćansku Mađarsku, kada kažu da su se braća Jakšići sklonili u tu državu ispred turske najezde. Međutim, potpuno je sigurno da se oni u Ugarskoj pojavljuju, odnosno u nju se sele između 9. avgusta 1463. i 10. januara 1465. godine, pri čemu su se nastanili u oblasti severno od reke Moriš. Pomenuti vremenski okvir doseljenja Jakšića se navodi iz razloga što im 9. avgusta 1463. godine, nađlačko vlastelinstvo još nije pripadalo, jer je ostalo zabeleženo da su ovog dana Teleki Varjaš Janoš i Čirai Benedek ispred aradskog kaptola odvraćali kralja Matiju od njegove namere da pokloni sela: Čomorkanj, Kiraljheđeš, Demeng, Retkert, Mezeheđeš, Palotu i Fečkeš koji su delom pripadali i Nađlaku. Kako se navodi u dokumentima, nakon, gotovo godinu i šest meseci, 10. januara 1465. godine sinovi vojvode Jakše, Stefan i Dmitar od Nađlaka su optuženi pred čanadskim podžupanom od strane sudija, porotnika i građana Donattornje, da su primenjujući fizičko nasilje upali u kuću Varjaš Janoša, zatim opljačkali njegovo selo Varjaštelek, pri čemu su Varjaš i njegovi kmetovi ostali oštećeni. Iz navedenih podataka možemo da izvedemo zaključak da je kralj Matija braći Jakšić ustupio vlastelinstvo i sam Nađlak, koji se nalazi u čanadskoj županiji, severno od reke Moriš, u vremenu između pomenutih datuma kada se porodica javlja u Ugarskoj, a najverovatnije u drugoj polovini 1464. godine. Nažalost, darovnica i propratna dokumenta o ovoj imovinsko-pravnoj transakciji nisu sačuvana.

Nije teško uočiti i objasniti osnovne razloge spoljne i unutrašnje politike kralja Matije usmerene u pravcu naseljavanja srpskih plemićkih i drugih starešinskih porodica, kao i ostalog stanovništva iz bivše despotovine, na prostorima južne Ugarske. Osvajačkom politikom Mehmeda II (pad Srbije i Bosne 1459., odnosno 1463. godine), granice Turske su sada došle u neposredan dodir sa ugarskim, što je predstavljalo opasnost za većinu ugarskih županija, smeštenih na ili u blizini južnih granica Kraljevine i to na početku dugogodišnje vladavine ovog energičnog mađarskog vladara. Kralj Matija je dolaskom na ugarski presto zatekao poprilično nesređene prilike u svojoj državi. Godinama posle smrti moćnog kralja Žigmunda 1437. godine, Ugarska se nalazila u stalnoj, ponekad latentnoj, ali i vrlo često otvorenoj i dubokoj krizi, uslovljenoj, pre svega unutrašnjim političkim previranjima. Već su, pod pritiskom, novi kralj Albreht (1438 – 1439), ali i naredni Vladislav I (1440 – 1444) i Ladislav V Posmrče (1445 – 1457), poništili većinu tekovina Žigmundove vladavine sa jasnom namerom ponovne uspostave dominacije staleške aristokratije nad krunom, odnosno feudalnog partikularizma nad centralnom vlašću. Kao što smo već rekli, moć feudalca u srednjem veku je proizilazila iz „veličine“ i značaja zemljišnog poseda koji je isti držao. Staleški udar je tih godina posebno bio usmeren ka podeli i prisvajanju ogromnih kraljevih poseda, kojima je Žigmund posvetio veliku pažnju. Od tog vremena, otuđenjem kraljevskih poseda, vladar je postao samo jedan od velikih zemljoposednika. Anarhično stanje u unutrašnjoj politici pratili su i stalni turski upadi u pogranične krajeve Ugarske, uz pustošenje gradova, plemićkih poseda i celokupnog stanovništva. Sin severinskog bana, guvernera Ugarske (1446 – 1452) i velikog junaka odbrane mađarskih granica na Dunavu od turske najezde, Janoša (Jovana, Janka) Hunjadija, Matija Hunjadi – Korvin od dolaska na presto 1458. godine, počeo je da vrši sistematske reforme u smislu prevazilaženja staleške podvojenosti i veće centralizacije vlasti, pri tom na neki način, legalizujući tekovine otuđenja zemljišnog poseda u Ugarskoj od strane feudalne aristokratije, a sve u cilju pridobijanja magnata i nižeg plemstva za veliki zadatak – odbranu od turskih osvajanja. Kralj Matija je vrlo dobro shvatio da ključ odbrane Ugarske leži u daljem utvrđivanju granica na Dunavu i Savi i južno od njih, uz srazmerno podizanje utvrđenih mesta i naseljavanje opljačkanih i opustelih krajeva Podunavlja, Pomorišja i Potisja srpskim prebeglicama iz Turske, posebno vlastelom, zbog čega je bio prinuđen da velikodušno poklanja brojne zemljišne posede i naselja, kako doseljenoj vlasteli tako i domaćim, mađarskim plemićima. Feudalna aristokratija je jedino bila dovoljno sposobna da okupi značajniji broj vojnika i obezbedi materijalnu i logističku podršku za ove velike zadatke, dok je kruna u delokrug svojih poslova preuzela obavezu utvrđivanja gradova i naseljenih mesta uz obezbeđivanje naklonosti i podrške njenih podanika, što je u ovom slučaju narednih godina smatrano dobrom osnovom za uspeh operacije otklanjanja osmanlijskih aspiracija. Dakle, vrlo nezavidna situacija u kojoj se nalazila Ugarska u odnosu na unutrašnje političke neprilike i regionalno-međunarodne izazove, uslovila je prihvatanje naseljavanja Stefana i Dmitra Jakšića u oblasti Pomorišja, tj. čanadske županije i odluku krune da im dodeli vlastelinstvo sa istoimenim gradom Nađlakom.

Pored Nađlaka braća su za svoje izuzetne zasluge kruni ili kako to sam kralj Matija naglašava u jednoj darovnici „…za odanost i verne usluge, vernu službu, mojih izuzetnih ljudi od poverenja…“, uskoro dobili i nove posede. Kralj im je 2. novembra 1467. godine darovao posede u Erdelju i to: Farnaš (Frnoš), Ivantelke, Valko, Ujfalvu, Kelečel, Felsewfyld et Kezepsewfyld (Gornji i Donji Žil). Ovi posedi koji su se nalazili u Kluškoj županiji, ranije su pripadali vlastelinu Benediktu Varjašu (Verešu) i on je sa njima upravljao iz Farnaša, ali kako se dotični vlastelin u to vreme pridružio jednoj pobuni plemića i stanovnika Transilvanije na čelu sa Jovanom Grofom, u skladu sa utvrđenim feudalnim običajima i zakonima, ti posedi su mu bili oduzeti i kako je već rečeno dodeljeni Stefanu i Dmitru Jakšiću. LJudi, vojnici koji su se preselili u Ugarsku zajedno sa braćom su uglavnom stupali u odrede mađarske lake konjice (husari) ili u nasadiste (vojnike na lađama) sa zadatakom da štite posede i ugarske granice od turskih upada. O životu doseljenih srpskih stanovnika na posedima Jakšića i njihovom društveno-pravnom položaju, postoji nekoliko sačuvanih dokumentovanih podataka koji, ipak u određenom smislu ostavljaju izvesne nedoumice. Veliki broj Srba, naročito u kasnijim migracijama (npr. 1480/81. godine), naselio se na posedima vlastelinstava koja su pripadala Jakšićima, ali nije sasvim sigurno koliki je bio broj tih doseljenika, niti da li su oni predstavljali etničko-konfesionalnu većinu u datim oblastima. Posebnu pažnju je potrebno usmeriti i prema aspektima društveno-ekonomskog položaja pomenutog stanovništva. Apsolutno je nesumnjivo da nisu svi Srbi, koji su živeli na posedima Jakšića, imali status kmetova. S obzirom na svrhu njihovog naseljavanja u Ugarskoj i uloge koju su ti Srbi imali u odbrani granica od turske opasnosti, sasvim je izvesno da je značajan deo doseljenog naroda uživao status slobodnog, verovatno „militarskog“ položaja u ugarskom vojnom sistemu, što je podrazumevalo činjenicu da su u određenom stepenu bili izuzeti iz klasične feudalne strukture zavisnog sloja stanovništva. U skladu sa iznesenim tvrdnjama, možemo slobodno da kažemo da je položaj pomenutog dela stanovništva predstavljao „jezgro začetka“ budućeg vojnog statusa (status militum) većeg dela srpskog naroda koji je živeo u kasnije organizovanom habzburškom, administrativnom, granično-vojnom sistemu. O začetku „status militum“ – položaja tih stanovnika, svedoče i termini koji bliže određuju delatnost Srba na ovom prostoru u kritično vreme, kao što su: „vojnici“, „junaci“ i „straži“.

U periodu pre, za vreme i posle Velike seobe 1690. godine, Srbi su se kroz pesmu i predanje sećali svoje slavne prošlosti i sa setom pominjali junačku braću Jakšić, „despota Jovu Jakšića“, despoticu Jelenu… i svi pokušaji otomanskih, habzburških, mađarskih i pangermanskih snaga i elitističkih krugova zemalja u kojima su živeli, kao i islamskog i katoličkog prozelitističkog klera da ih u tome spreče, nisu uspeli. Srbi su sačuvali pomenuta sećanja i kao segment duhovnog preporoda ih kasnije „utkali“ u procese nacionalne integracije i afirmacije. Nažalost, ostaje jedna „dobro znana nepoznanica“, koja se sastoji u pitanju, kako je bilo moguće da ta slavna prošlost porodice Jakšić i srpskog naroda u celini ostane poznata jedino Srbima ili čak delu srpskog etnosa i samo zanemarljivo maloj grupi evropski i svetski poznatih i priznatih intelektualaca? Zbog čega čovečanstvo i u prvom redu evropska hrišćanska civilizacija koja, svakako postoji i traje na osnovama helenske kulture, za razliku od srpske je ozareno u svoja „nedra“ prihvatila uskrsnuće grčke države i duhovnog i kulturološkog prosperiteta grčkog naroda. Zašto, gotovo svi akademski krugovi i intelektualne elite mnogih naroda sveta, potpuno opravdano analiziraju i pripovedaju mitske podvige Herkula i Ahila, legendarnog Teseja i herojske Troje, dok ni približan broj istih nije ni čuo za istorijski autentično junaštvo Dmitra Jakšića mlađeg? Da bi pružili sveobuhvatan i analitički studiozan odgovor na ovo kompleksno pitanje potrebno je organizovati jedno temeljno naučno istraživanje, što je tema za neke buduće radove i studije. Sada je potrebno naglasiti da najviše odgovornosti za pomenuti nemar i nepravdu prema sopstvenom blagu nacionalne prošlosti pripada intelektualnim, pa i političkim elitama srpskog naroda. Na osnovu navedenih pretpostavki možemo „povući“ određene paralele između istorijske sudbine porodice Jakšić i srpskog naroda u celini. Ironijom te iste istorijske sudbine, pokazalo se da, dok su Jakšići a priori negovali svoje jedinstvo i tradiciju etničke pripadnosti srpskoj zajednici, njihova egzistencija i ugled u ugarskom društvu su bili osigurani. Uz političke i opšte-društvene neprilike, otuđenjem pojedinih pripadnika druge, a pogotovo treće generacije porodice, jednih od drugih, međusobnim sporovima, zadevicama i sudskim parnicama, kao i u velikoj meri odnarođenjem od srpskog etničkog i konfesionalnog „tkiva“, „egzistencijalni potencijal“ Jakšića je, prvo oslabio, da bi potom doživeo potpuni sunovrat. Slično Jakšićima, možda ni Srbi kao nacija nisu nikada uspevali, a ni umeli da sačuvaju preko potrebno jedinstvo i da na bogatim duhovnim, etičkim i kulturološkim pretpostavkama svoje prošlosti pronađu ili izgrade i svoju budućnost. Upravo ovde se krije klica moguće izgubljene budućnosti, jer egzistenciju i dostojanstvo u ovim današnjim sumornim i, takođe epohalno-prelomnim i sudbonosnim vremenima, odbraniće samo narodi koji u sebi nađu dovoljno snage, jedinstva i volje da opstanu i ne utope se u milijarde sluđenih induvidua bez jezika, istorije i kulture. Ako je helenska civilizacija zadužila evropske narode, onda je i srpska prošlost zadužila, makar srpski narod. Srpski etnički kolektivitet ne sme da dozvoli da ovo padne u zaborav. Primer Jakšića tu može da posluži kao opomena, jer je ta porodica, kao i mnoge druge, sem toga što je zadužila srpski narod, istovremeno „duboko i zauvek utkana u organizam srpskog bića“. Na kraju, nemoguće je da se odvojimo od utiska koji nas je kao „crvena nit“ pratio tokom dosadašnjeg izlaganja, a sastoji se u vrlo jednostavnoj tezi, da svaka nacija ima svoje mitove koji makar i u umetničko-literarnom smislu predstavljaju element geneze nacionalnog identiteta. Završne analize istraživanja vezanog za temu na koju se odnosi ovaj rad, nas upućuju na zaključak da je i prošlost porodice Jakšić, tokom vekova njenog usmenog i pismenog prenošenja „pretrpela“ određeni stepen mitologizacije (slično istorijatu Boja na Kosovu i ratne aktivnosti Jakšića, npr. Dmitra starijeg, mogu se posmatrati u ovom kontekstu), a zatim delovanjem ranije pominjanih faktora, kao specifičan segment nacionalne integracije, bila je uneta u sklop onoga, što nam je danas poznato kao „nacionalna svest srpskog naroda“.