Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Za razliku od nacionalnog rada tokom školovanja i studija, te aktivnog političkog delovanja tokom srpskog pokreta 1848/49, nakon proglašenja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, odnosno tzv. Bahove Vojvodine, Miletić je bio politički pasivan, ne zbog slaganja sa totalitarizmom i apsolutizmom, već se rukovodi maksimom – dok ne može sve da kaže, ne treba ništa reći. Ovaj period koristi za završetak školovanja, te profesionalni i porodični razvoj. U ovom periodu Miletić sazreva iz nacionalno nadahnutog omladinca u zrelu političku ličnost. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, austrijski car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj. Ukidanje Vojvodine je srušilo i poslednju iluziju kod demokratski orijentisanog, srpskog, liberalnog, građanskog staleža o mogućnosti oslanjanja na Beč. Ovaj događaj predstavlja prekretnicu gde Miletić prerasta u vođu demokratske, progresivne, liberalne građanske klase Srba Vojvodine i njenog emancipatorskog nacionalizma. Miletić prvi javno uviđa politiku bečkog dvora, po kojoj su Srbi u Vojvodini samo sredstvo za ucenjivanje i plašenje mađarskog plemstva, te smatra da treba podržati demokratske zahteve mađarske liberalne opozicije, te autonomiju Vojvodine ubuduće tražiti od Mađara, a ne od Beča. Idejno čvrst, veran principima građanske ravnopravnosti i demokratskog nacionalizma, Miletić se politički razilazi, sa svojim nekadašnjim mecenama, dobrotvorima, te saborcima, poput patrijarha Josifa Rajačića, Jovana Hadžića, Đorđa Stratimirovića ali i Kneza Mihaila Obrenovića. Dok prva trojica postaju „barjak crne reakcije“, konzervativci i protagonisti bečke politike među Srbima u Vojvodini, Knez Mihailo pokušava da izgradi totalitarni birokratski režim u Mladoj srpskoj državi, zamenjujući ideale o oslobođenju srpskog i drugih hrišćanskih naroda Balkana, stvaranjem kulta dinastije i monarhije, sprovodeći malosrbijansku politiku. Došavši na presto Srbije nakon Miloševe smrti, Mihailo Obrenović se odriče ideje koju je delio sa Miletićem, o neophodnosti da Srbija što pre, oslobodi Bosnu i Hercegovinu osmanskog jarma i priključi je sebi. Miletić je smatrao da je za to kucnuo pogodni istorijski čas, koji ako se propusti više neće moći da se ponovi. Ovakvu koncepciju Mihailo Obrenović izostavlja i u svojoj prestonoj besedi 1861. godine, što dovodi do masovnog razočarenja srpskog elementa u Vojvodini prema njegovoj politici. Kako bi učvrstio samovlašće Obrenović je centralizovao opštinske ingerencije, što je sem liberalnih krugova razočaralo i šire mase srpskog naroda. Knez Mihailo je počeo da sprovodi koncept modernizacije zemlje ali bez istovremene demokratizacije. Mišljenje Svetozara Miletića o režimima u Kneževini Srbiji najbolje možemo sagledati, čitajući njegove tekstove, a kao slikovit primer, navešćemo deo teksta objavljenog 12. aprila 1870. godine: „ Kao što mandarini, i drugi podobni fariseji imaju svoje kumire, idole, koje u narodu pred sobom nose, da zaklone svoje interese i težnje, tako i politički vlasnici, koji na samoodržanje idu, takođe i stave preda se kao štit, kao idol i kumir: dinastiju, vladatelja, te u sav glas trube: dinastija je osnov države, temelj snage narodne, skiptar je simbol veličine i slave narodne, zato dinastiju treba ukrepiti, vladatelja treba jakim, silnim napraviti, a to naravno opet biva konfiskovanjem ili bar sekvestriranjem prava naroda, slobode građana, i same sudske samostalnosti, koja je osovina lične sigurnosti i slobode. Nećemo da ispitujemo, da li se dinastija iole može složiti sa pravom slobodom, sa slobodnim razvitkom i napretkom naroda… Ima i u drugim državama žalbe i tužbe na birokraciju – ali retko gde birokracija ima taj ne samo politički nego i društveni, narodni značaj kao u Srbiji. U drugim državama pored zvaničnika ima i drugih slojeva inteligencije, kulture, zanimanja i blagostanja, koji birokraciji vagu drže, i koji je, ako ona i nadvlada, kad-tad suzbiju… U Srbiji pak, gde zbog nerazvijenog narodno-ekonomskog i društvenog stanja inteligencija u masi nema drugog smestištva, i druge zasluge, nego, u državnim službama, državna služba ima drugi značaj i birokracija kao skoro isključiva inteligencija na to ide, da interese naroda i države identifikuje sa svojim interesima, što se naposletku opet prirodno na to izvrze, da interese naroda i države svojim interesima potčini. Srbija stoji, kao domena, svojina birokracije, namenjena na to da njoj ugodan život osigura. Da bi se u tome lakše i sigurnije održala, ona je od dinastije napravila bedem protiv svakog kretanja, razvitka i napretka, koji se sa njenim interesom ne slaže. Skiptar je za nju magnetska igla na palati birokracije, koja je čuva od gromova slobodnog duha narodnog.“ Propaganda Kneževine Srbije je do te mere mrzela i blatila Svetozara Miletića, da je on ni kriv ni dužan proglašen za saučesnika i organizatora ubistva Kneza Mihaila koje se desilo na Topčideru 1868. godine. Ovu tezu su pokušavali da potvrde i argumentuju i mnogi protivnici Miletićeve politike među Srbima u Vojvodini. Zvanični Beograd je tražio od Ugarskih vlasti da uhapse Svetozara Miletića, a namesnik Milivoje Petrović Blaznavac je smatrao da ga treba obesiti. Zavodeći totalitarizam u Srbiji Knez Mihailo je bio surov i nemilosrdan, atentat na njega su izvršila braća Radovanović, čiji je brat bio nepravedno utamničen od strane Obrenovića i ovaj događaj nije imao baš nikakve dodirne tačke sa političkom borbom Svetozara Miletića.
Svetozar Miletić je početkom januara 1861. godine, u čuvenom članku Na Tucindan, predložio potpuni raskid sa Bečom i političku borbu za priznanje autonomne Vojvodine od strane Mađara. Miletić je shvatio da su bečki merodavni krugovi i Habsburška monarhija vladali brojnim narodima i klasama rukovodeći se principom – zavadi pa vladaj. U ovoj konstelaciji Srbi su odavno postali austrijska moneta za potkusurivanje sa mađarskim državnim težnjama, odnosno austrijsko strašilo za Mađare. U nameri da ublaži srpsko negodovanje zbog ukidanja Vojvodine, ali i da ponovo zaplaši mađarske političke krugove, austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima 2. aprila 1861. godine, na kom je zatraženo da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Blagoveštanski Sabor je predstavio buduću podelu među srpskom političkom elitom u Vojvodini. Sa jedne strane se nalazio Miletić sa liberalnim građanima, a sa druge strane visoki kler i konzervativci, vezani klijentelističkim odnosima za Beč, a nakon austrougarske nagodbe i za Mađarsku vladu. Svetozar Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne slobode, demokratije i građanskog društva. Zahteve za teritorijalnim zaokruženjem i autonomijom Vojvodine u okviru Mađarske u svojim člancima razradili su Miletić i njegovi saradnici. NJihovi predlozi su podrazumevali da se u Ugarskoj dođe do zaokruženja nekoliko županija u kojima bi narodnosti činile većinsko stanovništvo, koje bi zajedno sa mađarskim županijama funkcionisale u okviru ugarskog državno-pravnog okvira, ali su se služile svojim narodnim jezicima. Po ovom predlogu Vojvodina bi posedovala i simbolična istorijska prava zbog srpskih privilegija iz prošlosti. Miletić nije naišao na očekivano razumevanje među mađarskim političarima koji su držali „da bi samo ime Vojvodina značilo, ni više ni manje, nego povredu integriteta Ugarske!“
Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869., formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program je postao osnova srpskog opozicionog delovanja na Ugarskom Saboru u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao zalaganje na Ugarskom saboru za panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom.
Desnica, koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervativci, pomognuti od strane ugarske vlade, okupili su se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine, sa ciljem da preuzme Miletićeve birače. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporavao, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i slično. U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom, masovnom pokretu, kao što je bila Srpska narodna slobodoumna stranka. Takođe, tada kao politički imigrant dolazi u Novi Sad Svetozar Marković. Drugovanje i politička saradnja dvojice Svetozara je u istoriografiji uvek sagledavano u superlativu slobodarskih težnji, međutim postoje indicije bazirane na arhivskim spisima i prepisci savremenika, da je Marković došao u Novi Sad ne kao politička izbeglica, već po dogovoru sa vlastima Kneževine Srbije kako bi širenjem socijalizma među vojvođanskim Srbima oduzeo značajan broj pristalica Svetozaru Miletiću. Drugim rečima, beogradska vlada je strahovala da podrži razvoj političkog pokreta Đorđa Stratimirovića zbog njegovih ambicija i sposobnosti. Na sličan metod su se opredelili i mađarski vladajući krugovi, pokušavajući da okupe konzervativne srpske političke krugove oko klerika Germana Anđelića, koga će kasnije mađarska vlada, kršenjem procedure, nametnuti za karlovačkog patrijarha – mitropolita. Narednih pet godina, Stratimirović je ostao aktivan u Vojvodini, gde je pokretao različite političke časopise konzervativne provinijencije.
Na narodno-crkvenom saboru 1869/71. Srpska narodna slobodoumna stranka je imala ogroman uticaj. Već na Preobraženskom saboru Miletićevi liberali bili su većinska grupa. Mađarska vlada, koja nije mogla da zaustavi nameru liberala, da namesto preminulog patrijarha Maširevića, izabere sebi bliskog kandidata, prekinula je sabor usred sesije.
Još 1871. godine, u poslednjoj godini mandata predsednika ugarske vlade grofa Đule Andrašija, vlada je pokušala da formira opoziciju Miletiću i njegovoj stranci od grupe konzervativno-klerikalnih srpskih političara okupljenih oko časopisa Srbski narod, koji je uređivao Jovan Grujić Jota, okoreli desničar. Andraši je stupio i u kontakt sa namesničkom vladom u Kneževini Srbiji od koje je zatražo da mu pomogne da se iz Srpske narodne slobodoumne stranke izdiferenciraju umereni elementi, koji bi delovali opoziciono prema Miletiću. Andrašijevi zahtevi su naišli na plodno tlo u Beogradu. Pošto je Miletić smatrao, da samo moderna, demokratska, liberalna Srbija, koja poštuje građanska prava može da ispuni nacionalnu misiju. Neuspela akcija Miletićevaca iz Ujedinjene omladine srpske da izazovu ustanak na Balkanu, pomalo je ugasila žar među njegovim sledbenicima, a došlo je i do pomirljivijih tonova. Mihailo Polit Desančić, Miletićev učenik i politički saborac, je u časopisu Narod napisao tekstove o nepogrešivosti pape, koji su shvatani kao kritika na račun Svetozara. Časopis Narod Jovana Subotića je i osnovan sa ciljem da podržava Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, ali na umereniji način od Zastave.
Miletićeva Srpska narodna slobodoumna stranka iz Ugarske i Hrvatska narodna stranka iz Slavonije i Hrvatske su do 1873. činile nesalomivi opozicioni blok. Međutim 1873. godine, došlo je do pogodbe između hrvatske Narodne stranke i mađarske vlade, usvajanjem revidirane Hrvatsko-ugarske nagodbe. Hrvatski narodnjaci su na ovaj način srušili zajednički srpsko-hrvatski opozicioni blok, što je značajno naškodilo politici Srpske narodne liberalne stranke. Značajan deo srpskih poslanika iz Srpske narodne slobodoumne stranke ostao je uz hrvatske narodnjake, te učestvovao u vlasti. Na ovaj način je došlo do prvog otvorenog istupanja umerenih, oportunističkih elemenata iz stranke. Iste 1873. godine ukinuta je i vojna granica, za koju se slobodno može reći da je bila kasarna Miletićeve stranke, zbog koje je mađarska vlada oklevala da primeni represiju prema Miletiću.
Suštinu onoga što će se kasnije posprdno nazvati notabilitetskom politikom u Vojvodini, predstavlja politika somborskog poslanika i prvaka Srpske narodne slobodoumne stranke Nike Maksimovića. Početak njegovog notabilitetstva datira upravo iz iste 1873. godine. Svestan da je stranka u naponu snage, Maksimović je nije napustio, već je delovao unutar protivno njenom programu i Svetozaru Miletiću. Shvativši situaciju, Miletić je javno preko Zastave zatražio od Maksimovića da izađe pred srpsku javnost sa svojim programom ili da se javno distancira od Bečkerečkog koji je u kuloarima kritikovao. Maksimović je potpuno ignorisao Miletićev poziv, nastavivši da deluje unutar iste stranke, napadajući lično Miletića. Smatrao ga je glavnim krivcem i uzročnikom svega što nije dobro. Sve Miletićeve greške je predimenzirao, ne propuštajući priliku da ga etiketira. Mihailo Polit Desančić je u ime novosadskog dela stranke na Maksimovićevo ponašanje upozorio Jovana Vujića Starijeg koji je bio istaknuti član i predsednik biračkog odbora Srpske narodne slobodoumne stranke u Somboru. Vujić je o Maksimovićevom ponašanju izvestio somborske birače, što opet nije uticalo na promenu njegovog ponašanja, sem što je razvio i ogromnu ličnu mržnju prema Miletiću kog je čak pozivao na dvoboj.
Do prve značajnije pocepanosti unutar Srpske narodne slobodoumne stranke došlo je uoči izbora za Ugarski sabor 1875. godine i to upravo u Somboru. Birači narodne stranke okupljeni u dve frakcije predložili su dva kandidata, Živojina Kirjakovića bliskog Miletiću i Niku Maksimovića. Međusobno trvenje je bilo ogromno, tako da na kraju nijedan od kandidata Srpske narodne slobodoumne stranke iz Sombora nije imao dovoljan broj glasova da uđe u Ugarski Sabor.
Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a suđenje na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navodne optužbe, počelo je tek u septembru 1878. godine. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka Srba i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. godine, pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju.
Dok se vođa stranke nalazio u zatvoru, nastupila je malodušnost u njenim redovima, dominirala je umerena struja, politika je bila razvodnjena. Tokom izbora za Ugarski sabor 1878. godine Maksimović je ponovo želeo da se kandiduje u somborskoj izbornoj jedinici ispred Srpske narodne slobodoumne stranke. Značajna grupa somborskih birača je ušla u žestok sukob sa Maksimovićem i predložila da kandidat za poslanika u njihovoj jedinci bude Mihailo Polit Desančić. Maksimović je bio uplašen od ponavljanja scenarija sa prethodnih izbora, pošto podelom birača ni on nije profitirao. Polit se, na osnovu pisama Maksimovićevih saradnika, uplašio priče da Somborci iz lokalpatriotskih pobuda nikada ne bi glasali za kandidata koji dolazi iz Novog Sada. Izgubljeni bez Miletićevog vođstva, novosadski liberali, su podržali ideju da se Polit povuče, smatrajući da je bruka da u srpskoj sredini poput Sombora opet dođe do propasti oba kandidata Srpske narodne slobodoumne stranke. Maksimović je bio uslovljen da za podršku središnjih organa stranke, potpiše izjavu, da čvrsto stoji uz stranku (i program) koja će biti distribuirana u Somboru. Tokom izbora velik broj birača, koji je inicijalno predložio Polita, se uzdržao od glasanja. Maksimović je jedva pobedio, ali je odmah nakon pobede nastavio sa dotadašnjom politikom. Krizu politike Srpske narodne slobodoumne stranke u tom periodu najbolje ilustruje činjenica da se stranka, idući linijom manjeg otpora, defakto odrekla svoje biračke baze u Somboru, u korist figure koja je otvoreno radila na podeli stranke.
Ostavi komentar