POLITIČKI I KULTURNI ŽIVOT SRBA U HABZBURŠKOJ MONARHIJI OD SABORA 1790. DO REVOLUCIJE 1848. GODINE

POLITIČKI I KULTURNI ŽIVOT SRBA U HABZBURŠKOJ MONARHIJI OD SABORA 1790. DO REVOLUCIJE 1848. GODINE 

Autor: LJiljana Dragosavljević Savin

Politički život Srba u Monarhiji u vreme duge i reakcionarne vladavine Franje I (1792 – 1835), bio je prigušen i sveden na usku crkveno-školsku problematiku. Kulturni život se razvijao u senci Franjinog i Meternihovog apsolutizma i konzervativnih nazora karlovačkog mitropolita Stevana Stratimirovića (1790 – 1836). Na Požunskom saboru 1792. godine, Srbi su proglašeni za ravnopravne građane Ugarske, a mitropolitima i episkopima dato je pravo učešća na Saboru. Te odluke nisu dosledno sprovođene, pa su Srbi i dalje bili zapostavljeni i na Saboru i po županijama, koje su ih nerado primale u službu, naročito ako nisu bili plemići. Držeći se Bečkog dvora i privilegija, srpska jerarhija, posebno za vreme Stratimirovića, nije bila mnogo zainteresovana za učešće na Ugarskom saboru, iako je morala da prati njegov rad. Srpsko javno mnjenje je više očekivalo od tog Sabora, pa je vršilo pritisak na mitropolite da se angažuju u saborskom radu, kako bi se liberalne reforme u pogledu verskih i društveno-ekonomskih odnosa primenile i na Srbe u Ugarskoj. Mitropoliti Stevan Stanković i Josif Rajačić su delimično pošli tim putem i učestvovali u radu Sabora na kome je Rajačić 1843. godine izgovorio čuvene reči o zapostavljenosti Srba u pogledu primanja u službe i njihovog napredovanja, čime je samo izrazio ogorčenje građanske inteligencije potisnute od nemačkog i mađarskog elementa u državnoj upravi, sudstvu i magistratima.

Što se tiče srpskog narodno-crkvenog sabora, on nije sazvan nijednom za vreme mitropolita Stratimirovića. Sazivanje Sabora nisu želeli ni Dvor, ni Stratimirović, koji nije rado sazivao ni sinod, želeći da upravlja apsolutistički crkvom i narodom i da onemogući uvođenje svetovnih lica u konzistorije, odnosno da smanji uticaj građanstva na crkvu. Prvi Sabor održan je tek godinu dana posle njegove smrti, kada je novembra 1837. godine episkop Stevan Stanković izabran za mitropolita. Narodni predstavnici, prvenstveno iz redova građanstva, želeli su da taj sabor pretvore u „raspravniˮ , kako bi se narodne tegobe i zahtevi mogli uzeti u razmatranje. Smatralo se da je došlo vreme „da se što zakonim putem po zahtevanju vremenaˮ učini za „izobraženje narodaˮ , a što se ne može postići ni preko županija ni preko regimenti, nego samo preko narodnog sabora koji može biti pravi tumač želja celokupnog srpskog stanovništva u Monarhiji. Car nije dozvolio održavanje raspravnog sabora ni tada, ni posle smrti mitropolita Stankovića, nego samo izborni sabor 1842. godine na kome je vršački episkop Josif Rajačić izabran za mitropolita. Rajačić je kao kandidat odan Dvoru imao podršku oficira, ali i omladine koju carski komesar ipak nije pustio na sabor. Narodni predstavnici su nastavili da insistiraju na raspravnom saboru, koji je tek 1847. godine odobren, ali nije održan zbog revolucije koja je tok događaja okrenula u drugom pravcu.

Srpski kulturno-politički život tog vremena oblikovale su dve struje. Možemo ih nazvati starija konzervativa i novija liberalno-demokratska struja. Konzervativci su se zalagali za matrijalno obezbeđenje sveštenstva i jačanje njegovog uticaja na narod, na očuvanje crkveno-školske autonomije na bazi srpskih privilegija i na redovnije zasedanje narodno-crkvenog sabora. Takav stav odgovarao je crkvenoj jerarhiji, carskim oficirima i onom delu građanstva koje se dobro snalazilo u okvirima feudalizma, pa im je bilo stalo do konzerviranja i očuvanja postojećih društvenih odnosa. Ti slojevi su se suprotstavljali novim, liberalnim i demokratskim strujanjima, pa i Vukovoj reformi jezika i pravopisa, koja je vodila demokratizaciji kulture i uklanjanju feudalnog duha iz nje. Predstavnici liberalnog građanstva ustali su protiv prevelikog uticaja sveštenstva na narod, tražeći da ono bude „s nama i pored nas, a ne osim nas, i nad namaˮ . Polazeći od uverenja da „značaj narodaˮ ne stoji u religiji nego u jeziku, srpski intelektualci su smatrali da je jezik jedino sredstvo za očuvanje narodnosti, pa su na toj osnovi, braneći pravo na narodni jezik, pružili otpor mađarizaciji, koja je 30-ih i 40-ih godina 19. veka pogađala Srbe u Ugarskoj. Mađarsko plemstvo i Sabor nastojali su da mađarski jezik zameni crkveno-slovenski (slaveno-serbski) u crkvenoj administraciji, pa čak i u bogoslužbenim knjigama, i da bude uveden kao obavezan predmet u srpske gimnazije, te da postepeno postane jezik nastave i u osnovnim školama. Bez poznavanja mađarskog jezika, Srbima i drugim nemađarima su bila zatvarana i onako tesna vrata za ulazak u javne službe, sužavano je i ugrožavano polje njihove kulturno-prosvetne delatnosti, a srpska inteligencija je sumnjičena i optuživana da simpatiše ruski despotizam. Košutovu teoriju o Mađarima kao „političkom naroduˮ , Srbi su odbijali, ali su se mirili sa mađarskim jezikom kao „diplomatičkimˮ , tj. kao jezikom državne administracije u Ugarskoj, umesto dotadašnjeg latinskog jezika.

U doba Marije Terezije i Josifa II, ugarski Srbi su imali dosta razvijeno osnovno školstvo, kao i ponešto nižih gimnazija. Pravih gimnazija i učiteljskih škola nije bilo, pa su srpska deca morala pohađati katoličke i protestantske gimnazije, što je u vreme borbe protiv unije bilo nepoželjno i sa verskog i sa nacionalno-političkog stanovišta. Zato je srpsko građanstvo želelo sopstvene srednje škole. Svojim sredstvima i uz podršku mitropolita Stratimirovića, Srbi su osnovali gimnaziju u Sremskim Karlovcima 1791/92. i u Novom Sadu 1810/16 godine. Osnivanjem učiteljske škole u Sentandreji 1812. i njenim prenošenjem u Sombor 1816. godine, stvoren je još jedan „Srbski pedagogijum”. Sve su to bila rasadništva srpske svetovne inteligencije koja će postepeno ulaziti u kulturno-politički život i na temeljima racionalizma XVIII veka, kao i liberalizma svoje epohe, povesti borbu za nacionalni i kulturni preporod Srba u Monarhiji.

Iako se zalagao za razvitak školstva, mitropolit Stratimirović mu je želeo dati konzervativni ton i podrediti ga svojoj, odnosno crkvenoj kontroli. Osnivanjem bogoslovije u Sremskim Karlovcima i klerikalnih škola pri episkopijama, želeo je da podigne kulturni nivo sveštenstva, koje bi bilo nosilac konzervativnog nacionalizma, kulta Rusije i odbrane pravoslavlja od unije, koja ni posle Josifovog patenta o toleranciji nije prestala da ugrožava srpsku pravoslavnu crkvu, naročito u oblasti Velikog Varadina i u Dalmaciji. U nastojanju da škole vezuje uz crkvu i u njima očuva narodni, odnosno slaveno-serbski jezik i ćirilicu, Stratimirović je pružao otpor germanizaciji koja se putem nemačkih škola i jezika sprovodila među u Srbima u Vojnoj granici. Pružajući otpor učiteljskim školama koje je pomagala država i davajući prednost školovanju učitelja u klerikalnim školama, on se sukobljavao s racionalistima na čelu s inspektorom srpskih škola Urošem Nestorovićem. Oni su želeli školu oslobođenu od uticaja crkve i moderniju nastavu, koja bi srpsku inteligenciju lakše uključila u savremena društveno-politička zbivanja, ali u duhu potpune lojalnosti Habzburškoj dinastiji, u čijem je interesu Nestorović predano vršio konfidentsku službu, potkazujući svoje protivnike kao rusofile opasne po Monarhiju.

Na prelasku iz XVIII u XIX vek došlo je do pomeranja srpskog kulturnog centra iz Beča u Peštu, a zatim i u Novi Sad. Zbog pojačane cenzure, naročito posle 1807. godine, Beč je postao nepogodan da i dalje bude kulturno središte Srba, iako se baš u to vreme u njemu razvijaju slavističke nauke i aktivnost Vuka Karadžića. Pokretanje i izdavanje srpskih novina u Beču nailazilo je na velike teškoće: Serbskija novine Markidesa Pulja izlazile su samo od 1791. do 1792. godine, Slavenoserbskija vjedomosti Stefana Novakovića samo od 1792. do 1794. godine, a Novine serbske  Dimitrija Davidovića i Dimitrija Frušića jedva su napunile deceniju (1813 – 1822), kad su zabranjene.

Strujanje prema Pešti uzelo je maha kad je 1796. godine Stefan Novaković svoju ćirilsku štampariju, inače kupljenu od Kurcbeka, iz Beča preneo u Budim i prodao Univerzitetu zajedno sa privilegijom na štampanje srpskih knjiga. Postepeno dolazi do okupljanja srpske inteligencije u Budimu i Pešti. Tome doprinosi i činjenica da su peštanski i drugi vašari po Mađarskoj privlačili na stotine srpskih trgovaca i zanatlija iz svih krajeva, a posebno sa područja današnje Vojvodine i Slavonije. Dunav je direktno povezivao Novi Sad, Vukovar, Zemun, Pančevo, a indirektno i Osijek i druge gradove sa Peštom, Budimom i Požunom, središtima trgovine i vrhovnih ugarskih dikasterija – Namesničkog veća, Komore, Cenzorskog zvanja i Školskog inspektorata, kojima su Srbi morali da se obraćaju radi svojih verskih, školskih, ekonomskih i literarnih poslova. Značajnu ulogu imao je i Peštanski univerzitet, na koji su bogatiji građani slali svoje sinove, naročito na studije prava i medicine.

Počinje se razvijati i novosadski kulturno-politički centar, kao jedno od najznačajnih središta srpskog građanstva u Monarhiji. Novi Sad je imao najpovoljnije uslove da postane trajan kulturno-politički centar Srba u Monarhiji – sa preko 20.000 stanovnika, čiji broj se konstantno uvećavao, stotinama dućana i trgovina svih vrsta, jakim zanatstvom, razvijenom žitnom trgovinom i rečnim saobraćajem na severu do Pešte i Beča, a na jugozapadu do Karlovca i Jadrana i sa živim vezama sa Srbijom. Dosta razvijeno školstvo, a naročito srpska gimnazija, omogućili su okupljane inteligencije na čelu sa slavistom Pavlom Šafarikom, Georgijem Magaraševićem, Milovanom Vidakovićem, Jovanom Hadžićem Svetićem…

U periodu 1790 – 1848. godine, Srbi u Habzburškoj Monarhiji udarili su solidne temelje svom srednjem školstvu, ali su i dalje ostali bez sopstvenog univerziteta, pa su produžavali školovanje izvan svoje sredine. Najveću tekovinu kulturnog razvitka kod Srba predstavljala je Matica srpska, osnovana 1826. godine, u čijoj su senci delovale brojne gradske čitaonicei kulturno zabavna društva (diletantske pozorišne grupe, muzičke družine…), doprinoseći jačanju nacionalne svesti, naročito kod Srba u današnjoj Vojvodini.

Od 1830-ih godina nad Srbe u Ugarskoj se nadvila opasnost mađarizacije, koju im je naturalo liberalno krilo u mađarskom nacionalnom pokretu, zbog čega se srpsko javno mnjenje moralo suprotstaviti Košutu, a tražiti podršku od Sečenjijeve umerene struje. Velike nade srpska štampa i umereno-konzervativna struja u srpskom pokretu polagala je u Narodno-crkveni sabor, ali se ni konzervativna ni liberalna struja nisu odricale učešća na Ugarskom saboru. Na taj način su želeli sprečiti da se o Srbima rešava i odlučuje, a bez njihovog prisustva. Istovremeno tekao je i proces odvajanja Srba i Rumuna, unutar zajedničko crkveno-političke organizacije – Karlovačke mitropolije, koji je mestimično dobijao vrlo drastične oblike i predskazivao raspad zajednice koja je trajala preko jednog veka.

Posebnu kulturno političku aktivnost pokazivala je srpska omladina na školovanju širom Monarhije, vođena nacionalnom srpskom idejom i panslavizmom, a često bliska i ilirizmu. Odnos starije generacije intelektualaca prema Hrvatima svodio se na stav prema ilirizmu: većina u Ugarskoj i današnjoj Vojvodini bila je protiv njega, dok se u Hrvatskoj i Slavoniji većina uključivala u njega kao pokret koji je Srbima u tim krajevima otvarao put u politički i kulturni život iz kojeg su oni, pre toga, uglavnom bili isključeni.

Uzimajući u obzir sve, rezultati tog perioda bili su pozitivni, ali je sam period „nacionalnog buđenja” kratko trajao da bi se struje i program u njemu do kraja formirali i iznijansirali, što će imati posledica na njegov tok u Revoluciji 1848. godine.