Političke aktivnosti Srba u Vojvodini od Austrougarske nagodbe do Velikokikindske konferencije

Političke aktivnosti Srba u Vojvodini od Austrougarske nagodbe do Velikokikindske konferencije

Autor: Miloš Savin

Ukidanje Srpske Vojvodine je srušilo iluziju kod demokratski orijentisanog, srpskog, liberalnog, građanskog staleža o mogućnosti oslanjanja na Beč. Svetozar Miletić, oko koga se okupilo liberalno građanstvo, predložio potpuni raskid sa Bečom, političku borbu za priznanje autonomne Vojvodine od strane Mađara. Nasuprot Miletiću, klerikalci i konzervativci smatrali su da srpska politika mora i dalje da se oslanja na milost austrijskog cara i zahteve da se ispoštuju stare srpske privilegije te da one postanu osnova za nastanak federalne Vojvodine u eventualno federalizovanoj Ugarskoj.

Razvoj ugarskog parlamentarizma, srpski liberali su doživeli kao šansu, pa su 1865. godine, pred izbore za Ugarski sabor, u Novom Sadu organizovali odbor za izradu političkog programa za srpske poslanike. Odbor je podelio kandidate po izbornim oblastima, i postigao neponovljiv uspeh – osvojio je 12 poslaničkih mesta u Ugarskom Saboru.Tokom celokupnog perioda ugarskog građanskog parlamentarizma glasačko pravo nije imalo više od 7% birača, a Srbi su činili svega 2.5% stanovništva, što poseban značaj daje organizacionim sposobnostima Miletićeve liberalno-građanske opozicije.  Shvativši značaj stranačkog organizovanja Miletić je 1866. pokrenuo list Zastava kao jezgro za formiranje buduće stranke.

Austrija je 1966. godine, bila u ratu sa Pruskom. Ovaj rat, poznat pod nazivima Austro-pruski rat, Sedmonedeljni rat, Rat za unifikaciju i Nemački građanski rat, vođen je zbog hegemonije nad nemačkim državama. Nasuprot Austriji koja se zalagala za interesnu konfederaciju, Pruska je insistirala na ujedinjenju Nemačke. Nakon austrijskog poraza kod Sadove, Bečki dvor je shvatio će oslabljena Austrija imati ozbiljan problem da očuva unutrašnje jedinstvo i da opstane kao država. Po vojnoj propasti, austrijski merodavni krugovi su odustali od federalizma, koji je kao koncepcija, neposredno pre rata bio dominantniji u odnosu na ideju centralizma kao budućeg uređenja Austrijskog carstva. Bečka aristokratija je procenila da je oportunije udovoljiti zahtevima mađarskog dualizma, umesto zadovoljenja interesa dugih naroda, čija je lojalnost bila potencijalno neizvesna. Car je procenio da je najveći garant sklapanje saveza između austrijskog finansijskog i industrijskog kapitala i krupnih veleposednika Mađarske. Umesto dotadašnjeg Austrijskog carstva, Austro-ugarskom nagodbom, 1867. godine, stvorena dualna Austrougarska.  Ugarski sabor je 1868. godine doneo Zakon o narodnostima, koji je dozvolio Srbima da samostalno uređuju svoje crkvene, školske i fondovske poslove, ali je odbio njihove zahteve za teritorijalnom autonomijom. Zakon iako na oko liberalan za sva prava data narodnostima, pre svega srpskoj crkveno-školskoj autonomiji, propisivao je obavezan državni nadzor, što će kasnije biti korišćeno upravo za gušenje garantovanih prava. Zakonom je predviđeno postojanje jedne, nedeljive, političke mađarske, nacije, kojoj bi pripadali svi stanovnici Ugarske. Specifičnost ovog zakona je činjenica da ga je upravo Ugarska vlada neprekidno kršila, na štetu narodnosti. Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine, formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. godine, je postao osnova srpskog opozicionog delovanja u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. Pored navedenog program je insistirao na panslavizmu i rešenju istočnog pitanja. Srpski klerikalci i konzervativci koji su ranije optuživali Miletića za izdaju Austrije, ubrzo su našli saveznika upravo u mađarskoj vladi. Na samom početki delovanja Slobodoumne stranke, srpski klerik, arhimandrit German Anđelić je uz podršku Ugarskih vlasti, pokušao da formira Srpsku umerenu stranku, sa ciljem da bude opozicija Miletićevom pokretu. Nedugo potom Đorđe Stratimirović je pokušao da pred Srbe izađe sa svojim programom koji je bio daleko umereniji od Bečkerečkog. Usled opšteg oduševljenja Miletićevom politikom i Bečkerečkim programom, nekadašnji vožd je ostao bez rezultata.

Miletić i njegovi istomišljenici su imali ogromna očekivanja od Kneževine Srbije. Tražili su da Srbija aktivnom politikom izdejstvuje oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda koji se nalazio pod Turcima u Staroj Srbiji i Bosni i Hercegovini. Glavnu prepreku ovom zahtevu, Miletić je prepoznao upravo u sistemu vlasti u Kneževini Srbiji. Smatrao je da samo moderna, demokratska, liberalna Srbija, koja poštuje građanska prava može da ispuni nacionalnu misiju. Miletić je posebno kritikovao stvaranje kulta dinastije na uštrb građanskih sloboda, i nesnosnu birokratiju čija je jedina svrha bila očuvanje apsolutne vlasti u Srbiji. Srbijanski režim je zabranio Miletiću ulazak u Srbiju, kao i distribuciju Zastave. U Beogradu ljudi naoružani budžama išli su po javnim lokalima i tukli Miletićeve pristalice. Miletić je optuživan za republikanstvo. Srbijanska vlada je finansirala štampanje i podelu brošura, plakata i letaka čiji je cilj bio da se, raznim izmišljotinama, ocrni njegov lik. Nakon ubistva srbijanskog Kneza Mihaila Obrenovića 1868. godine, beogradski režim, ali i srpski klerikalci iz Vojvodine optuživali su Miletića da je saučesnik i inspirator ovog ubistva. Cilj ove konstrukcije je bio da se od mađarskih vlasti, koje su svakako Miletića smatrale neprijateljem, izdejstvuje njegova eliminacija iz javnosti. Ugarska vlada je planirala hapšenje vođe vojvođanskih Srba, ali je u tome oklevala strahujući od oružane pobune Šajkaša i Banaćana, graničara.  Srbijanski namesnik Milivoje Petrović Blaznavac je želeo da se domogne Miletića kako bi ga obesio.

Svoje viđenje stanja u kneževini Srbiji Svetozar Miletić je 12. april 1870. godine iskazao sledećim rečima: No kao što mandarini, i drugi podobni fariseji imaju svoje kumire, idole, koje u narodu pred sobom nose, da zaklone svoje interese i težnje, tako i politični vlasnici, koji na samoodržanje idu, takođe i` stave preda se kao štit, kao idol i kumir: dinastiju, vladatelja, te u sav glas trube: dinastija je osnov države, temelj snage narodne, skiptar je simbol veličine i slave narodne, zato dinastiju treba ukrepiti, bladateljati treba jakim, silnim napraviti, a to naravno opet biva konfiskovanjem ili bar sekvestriranjem prava naroda, slobode građana, i same sudske samostalnosti, koja je osovina lične sigurnosti i slobode. Nećemo da ispitujemo, da li se dinastija iole može složiti sa pravom slobodom, sa slobodnim razvitkom i napretkom naroda…Ima i u drugim državama žalbe i tužbe na birokraciju – ali retko gde birokracija ima taj ne samo politični nego i društveni, narodni značaj kao u Srbiji. U drugim državama pored zvaničnika ima ima i drugih slojeva inteligencije, kulture, zanimanja i blagostanja, koji birokraciji vagu drže, i koji je, ako ona i nadvlada, kad-tad suzbiju…U Srbiji pak, gde zbog nerazvijenog narodno-ekonomnog i društvenog stanja inteligencija u masi nema drugog drugog smestištva, i druge zasluge, nego, u državnim službama, državna služba ima drugi značaj i  birokracija kao skoro isključiva inteligencija na to ide, da interese naroda i države identifikuje sa svojim interesima, što se naposletku opet prirodno na to izvrze, da interese naroda i države svojim interesima potčini. Srbija stoji, kao domena,  svojina birokracije, namenjena na to da njoj ugodan život osigura. Da bi se u tome lakše i sigurnije održala, ona je od dinastije napravola bedem protivu svakog kretanja, razvitka i napretka, koji se sa njenim interesom ne slaže. Skiptar je za nju magnetska igla na palati birokracije, koja je čuva od gromova slobodnog slobodnog duha narodnog. 

Nakon ukidanja i potpunog razoružanja Granice 1873. godine, a u svetlu izbijanja istočne krize, predsednik ugarske vlade Kalman Tisa je postigao dogovor sa bečkim dvorom da uguši srpski liberalo-opozicioni pokret u Vojvodini, hapšenjem njegovog vođe. Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a suđenje, na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navode optužbe, počelo je tek u septembru 1878. godine. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. godine, pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju.

Dok je Miletić robijao došlo je do dodatnog kršenja srpske crkveno-školske autonomije i otpočela je agresivna mađarizacija u Vojvodini. Dotadašnji karlovački patrijarh Ivačković je smenjen od strane Ugarske vlade, a na njegovo mesto je nezakonito postavljen vladika German Anđelić, saradnik Ugarske vlasti. Na ovaj način je pogaženo istorijsko pravo Srba iz Vojvodine i Hrvatske da samostalno i slobodno izaberu svog patrijarha – mitropolita, putem Narodno-crkvenog sabora, za koji su takođe organizovani izbori. U okviru Srpske narodne slobodoumne stranke, ojačala je frakcija istaknutih članova, podrugljivo nazvanih notabiliteti, koji su smatrali da stranka treba da odustane od Bečkerečkog programa i opozicionog delovanja, te da svede svoje zahteve na poštovanje Zakona o narodnostima. Nakon oporavka Miletić je u Novom Sadu aprila 1881. godine sazvao veliki zbor birača stranke, sa namerom da se obračuna sa notabilitetima. Iskusni notabiliteti, međutim, procenjujući da je to poslednji Miletićev politički korak, nisu se isticali na skupu. Umesto očekivanog, došlo je do sukoba između Miletića i grupe vršačkih socijalista okupljenih oko Jaše Tomića koji su zahtevali dopunu Bečkerečkog programa socijalnim pitanjima. Tomićevom zahtevu se suprotstavio lično Svetozar Miletić, objašnjenjem da se materijalni interesi podrazumevaju u demokratskom programu Narodne stranke, a da Tomiću kao socijalisti, nema mesta na zboru ove stranke. Tomić je osporio demokratičnost slobodoumne stranke, okarakterisao Bečkerečki program kao zastareo, a Miletića podrugljivo prozvao narodnosni papa. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste. Među liberalima, doslednim Bečkerečkom programu se posebno isticao Mihajlo Miša Dimitrijević. U avgustu 1882. godine Svetozar Miletić je potonuo u najteži oblik bolesti, što je dovelo do njegovog konačnog odlaska iz društveno-političkog života. Ubrzo nakon toga se i Mihailo Polit Desančić pasivizirao. Notabiliteti su 1884. godine, na velikom skupu koji su organizovali uz pomoć Ugarske vlade, usvojili svoj Kikindski program i prerasli u posebnu stranku, koja je ubrzo izgubila uticaj.