Politička razmimoilaženja Đorđa Stratimirovića sa pokretom Svetozara Miletića

Politička razmimoilaženja Đorđa Stratimirovića sa pokretom Svetozara Miletića

Autor: dr Miloš Savin

Đorđe Stratimirović i Svetozar Miletić su nesumnjivo dve najistaknutije sekularne političke figure kod Srba u Vojvodini u burnom razdoblju od 1848. pa do 1880. godine. Nacionalni politički dometi tog perioda predstavljaju kamen temeljac kasnijim nacionalno integralnim procesima u dvadesetom veku.

Do prvog istoriji poznatog ozbiljnijeg sadejstva ove dve ličnosti dolazi tokom revolucionarnih dana 1848. godine. Kao nastavak Francuske buržoaske revolucije iz 1789., Zapadnu i Srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. Ovaj revolucionarni zamah se naziva Proleće nacija ili Buđenje naroda. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se Severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Na sastanku novosadske srpske revolucionarne delegacije, u kojoj je značajnu ulogu imao Stratimirović i jednog od glavnih mađarskih revolucionara, ministra finansija u novoj mađarskoj revolucionarnoj vladi Lajoša Košuta, došlo je do razmimoilaženja i između Srba i Mađara. Srpski faktor se nije slagao da u Mađarskoj može da postoji samo jedan, diplomatski, odnosno politički narod – Mađari, tražeći ista prava za sebe. Postalo je jasno da će srpsko mađarski spor biti razrešen vojnom silom. Srpska omladina koja se školovala u Pešti, predvođena Svetozarom Miletićem i Đorđem Radakom se pod tenzijom povukla na područje Vojvodine, i otpočela političku agitaciju. Dvadesetdvogodišnji Svetozar se vratio u Šajkašku, gde je zatekao opštu mobilizaciju šajkaša radi slanja na italijansko ratište u službi austrijskog cara. Miletić je koristio pijačne dane da sa crkvenih tornjeva održi zapaljive govore, kojima je zahtevao od šajkaša da ostanu kod kuće i spreme se za eventualni sukob sa mađarskom vojskom. Između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, čijim radom je dominirao Đorđe Stratimirović, koji je preuzeo komandu nad vojskom tokom krvavog mađarsko-srpskog sukoba  sve do  6. oktobra, kada je vojvoda Šupljikac stigao u Vojvodinu. Pomoć Vojvodini u ratu pružili su Srbijanski dobrovoljci pod vođstvom vojvode Stevana Knićanina. Svetozar Miletić je smatrao da je do Knićaninove akcije, na prvom mestu, došlo zbog dinastičkih sukoba u kneževini Srbiji, pošto je uslov dolaska dobrovoljaca bilo proterivanje kneza Mihaila Obrenovića, koji će se nekoliko godina kasnije okumiti sa Đorđem Stratimirovićem, iz Novog Sada i Vojvodine.

Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih srpskih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo.

U borbi protiv apsolutizma došlo je do ponovnog zbližavanja srpskih i mađarskih demokratskih krugova. Zbog sumnji da je osnovao tajno, demokratsko, srpsko, zavereničko udruženje, Stratimirović je tokom 1851. godine smatran najopasnijim Srbinom u Austrijskom carstvu. Nedugo nakon toga, lično je austrijski car Franc Jozef izgladio odnose sa Stratimirovićem, koji je dobio da vodi čitav niz poverljivih političkih i vojnih misija u ime austrijskog cara – u Bosni, Crnoj Gori, Napulju, Siciliji, Dalmaciji i Srbiji. Stratimirović je otvoreno propagirao srpske nacionalne ideje, podnoseći izveštaj u kome je oštro kritikovao dotadašnju austrijsku politiku prema Srbima.  Svetozar Miletić je smatrao da su Srbi ovakvom Vojvodinom dobili za nagradu isto ono što su Mađari dobili za kaznu. Stupio je u kontakt sa mađarskim demokratskim krugovima i počeo da okuplja mlado srpsko, liberalno građanstvo oko sebe. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog srpskog građanstva. Nakon ogromnih poraza austrijske vojske kod Mađente i Solferina, od strane snaga Pijemonta i francuske vojske Napoleona Trećeg tokom Drugog rata za ujedinjenje Italije, došlo je do znatnog slabljenja Austrije.

Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. godine lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev rumskog i iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.

U vreme ukidanja Vojvodine 1860. godine, Stratimirović je dao svoj maksimum, koristeći veze i uticaje, da sačuva Vojvodinu, ali i da bude proglašen za Srpskog Vojvodu. Nakon ukidanja Srpske Vojvodine Austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. Odlučeno je da ovaj sabor bude raspravno političkog, a ne crkveno školskog karaktera. Još pre samog Sabora progresivni srpski građani, uz blagonaklonost mađarskih demokratskih krugova izabrali su Miletića za gradonačelnika Novog Sada. Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, sve političke struje na saboru su se zalagale za to da se Srbima mora obezbediti jedna posebna autonomna Vojvodina na području Južne Ugarske, kao politička i teritorijalna autonomija. Dominantni konzervativci i klerikalci, su smatrali da se autonomna Srpska Vojvodina može ostvariti isključivo oslanjanjem na austrijskog cara i bečku kamarilu, pozivajući se na stare srpske privilegije i carska obećanja, koja su nebrojeno puta do tada bila izigrana i pogažena. Patrijarh Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković su bili noseći stubovi ovakve politike.

Liberalna grupa oko Svetozara Miletića je smatrala da je neophodno ostvariti srpska prirodna prava, i to pre svega oslanjajući se na Ugarsku, kako bi se sprečila mogućnost ponovne instrumentalizacije Srba od strane Beča. Liberali su smatrali da ustavnim sredstvima putem Ugarskog sabora, treba organizovati Vojvodinu, kao jednu autonomnu županiju u delimično federalizovanoj ili regionalizovanoj Ugarskoj. Miletić je smatrao da bi samo Srpska Vojvodina, priznata od strane Mađara, mogla da bude održiva i dugovečna.

U svom viđenju rešenja u Saboru se formirala i jedna treća struja, takođe konzervativna, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i Jovanom Subotićem, koja je predlagala srpsko-hrvatsku koncepciju. Oni su se zalagali da se pod pokroviteljstvom Beča, ponovo uspostavi Vojvodina, koja bi odmah stupila u jednakopravni savez sa Hrvatskom čime bi bio formiran novi državno-pravni činilac, koji bi potom otpočeo pregovore sa Ugarskom o sklapanju novog državnog ugovora. Ni predlozi Miletićeve, ni Stratimirovićeve grupe nisu dobili dovoljan broj glasova.

Usled do sada nerazjašnjenih okolnosti, Stratimirović je 1863. godine napustio i vojnu i diplomatsku karijeru u Austriji i pokušao da pređe u službu Rusije. Pošto se tradicionalno rusko taktiziranje i odugovlačenje vremenski rasteglo duže nego što je Stratimirović bio spreman da čeka, on je 1864. godine otputovao u Italiju,  gde je stupio u kontakt sa Garibaldijem, Napoleonom trećim i mađarskim političkim emigrantima protiv kojih se borio, sa kojima se razišao marta 1848. godine. Cilj ove akcije je bila Stratimirovićeva zamisao da podigne veliki ustanak na Balkanu protiv Turaka i oružanu akciju protiv Austrije. Pored toga Stratimirović je u dogovoru sa Garašaninom, otpočeo da sprovodi propagandu u interesu Srba i drugih južnoslovenskih naroda po uticajnim časopisima i intelektualnim krugovima širom Evrope. Ukidanjem putnih isprava i prestankom isplaćivanja velikih apanaža, Austrija je prisilila Stratimirovića da se vrati u monarhiju, gde je on ponovo zaigrao značajnu ulogu u srpskom pokretu, te 1865. godine bio izabran u Velikom Bečkereku za poslanika u Ugarskom saboru. Stratimirović je odustao od kandidature u Bečejskom srezu u korist Svetozara Miletića, a zahvaljujući podršci „miletićevaca“ je izabran za poslanika u Bečkereku.

Pošto se u ovom periodu vodila debata o tada neophodnom preuređenju Habzburške monarhije, postojale su tri koncepcije – centralistička, federalistička i dualistička. Federalistički pristup je smatrao da je monarhiju najbolje federalizovati, pri čemu bi sve istorijske zemlje imale status federalne jedinice. Istorijske zemlje su bile Austrija, Ugarska, Češka, Hrvatska… Narodi poput Srba, Slovaka, Rusina i Rumuna bi ovim pristupom ostali bez svojih jedinica, odnosno u Ugarskoj. Srpski klerikalno-konzervativni političari, na čije čelo je došao Đorđe Stratimirović, zalagali su se za federalistički pristup, pokušavajući da srpske privilegije predstave kao osnovu srpskog istorijskog prava na sopstvenu autonomnu teritoriju. Oni su insistirali da dvor mora da uvaži Srpsku Vojvodinu kao istorijsku zemlju. Federalisti predvođeni Đorđem Stratimirovićem, imali su velike simpatije čeških federalista, koji su omogućili Stratimiroviću da svoje stavove iznosi u praškoj Politici, koja je štampana na nemačkom jeziku. Kako je austrijski kancelar Šmerling promovisao ideju federacije, srpska desnica je tesno sarađivala sa njim, lobirajući za srpsko-vojvođansko pitanje. Nakon austrougarske nagodbe, Stratimirović, koji je do tada bio protivnik dualizma, brzo se dogovorio sa ideologom mađarskog pokreta Ferencom Deakom i predsednikom mađarske vlade Đulom Andrašijem, te ih je povezao sa namesnicima u Beogradu i pokušao da posreduje u uspostavljanju dijaloga između mađarske vlade i hrvatskih narodnjaka.

Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869., formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. je postao osnova srpskog opozicionog delovanja u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. Pored navedenog, program je insistirao na panslavizmu i rešenju istočnog pitanja.

Desnica, koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervativci, pomognuti od strane ugarske vlade, okupili su se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporavao, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i slično. U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom, masovnom pokretu, kao što je bila Srpska narodna slobodoumna stranka. Takođe, tada kao politički imigrant dolazi u Novi Sad Svetozar Marković. Najverovatnije po arhivskim spisima i prepisci savremenika, Marković dolazi u Novi Sad ne kao izbeglica već po dogovoru sa vlastima Kneževine Srbije kako bi širenjem socijalizma među vojvođanskim Srbima, oduzeo značajan broj pristalica, Svetozaru Miletiću. Drugim rečima, beogradska vlada je strahovala da podrži razvoj političkog pokreta Đorđa Stratimirovića zbog njegovih ambicija i sposobnosti. Na sličan metod su se opredelili i mađarski vladajući krugovi, pokušavajući da okupe konzervativne srpske političke krugove oko klerika Germana Anđelića, koga će kasnije mađarska vlada, kršenjem procedure, nametnuti za karlovačkog patrijarha – mitropolita. Narednih pet godina, Stratimirović je ostao aktivan u Vojvodini, gde je pokretao različite političke časopise konzervativne provinijencije.

Početkom istočne krize Miletićeva Zastava počinje da izlazi 4 puta nedeljno, ali uskoro, nakon hapšenja Svetozara Miletića dolazi do dezorijentacije i detanta u njenoj uređivačkoj politici. Broj njenih saradnika drastično opada, dolazi do zabrane, njenog rastruranja u austrijskom delu monarhije, jedno rečju Zastava postaje bleda senka nekadašnjeg uticajnog lista. Kormilo nad njom imaju umereni elementi Srpske narodne slobodoumne stranke, budući notabiliteti, koji uveliko sprovode politiku oportunizma. Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876., a suđenje, na kome će njegov branilac Mihailo Polit Desančić pobiti sve navode optužbe, počelo je tek u septembru 1878. U ovom montiranom procesu, sud je uvažio izjave lažnih svedoka i osudio Miletića na najstrožu robiju, koja je podrazumevala stalnu torturu i boravak u samici. Nakon molbi i peticija, koje su protivno volji Svetozara Miletića podnošene, on je krajem 1879. pušten na slobodu u lošem fizičkom i psihičkom stanju. Ni po Miletićevom povratku Zastava suštinski ne menja svoju uređivačku politiku, a list zapada u sve veće dugove.

Zbog učešća u Srpsko-turskom ratu, gde je sa komandnih pozicija istisnut na insistiranje ruskog vojnog zapovednika u Srbiji, Stratimirovića su po povratku u Novi Sad 1876. godine, u isto vreme kada i Miletića, uhapsile mađarske vlati. I Miletića i Stratimirovića je zbog izdaje uhapsila vlada Kalmana Tise, mađarskog liberala u koga su njih dvojica nekoliko godina ranije polagali velike nade, po pitanju demokratizacije i decentralizacije Mađarske, te ostvarenja srpskih političkih prava administrativno-teritorijalnih zahteva. Za razliku od Miletića, austrijski merodavni krugovi su uspeli ubrzo da oslobode Đorđa Stratimirovića, a on se 1877. godine iz Novog Sada preselio u Beč, koji će mu biti osnovno prebivalište do smrti 1908. godine. Letnje mesece je često provodio u Svetom Lenhardu kod Salcburga. Verovatno je da se i nakon definitivnog napuštanja Vojvodine, pa sve do 1899. kada se razboleo, Stratimirović na, za sada nerasvetljen način, bavio politikom i misijama razne vrste.