Poglavlja iz rane istorije Reformacije – povodom 470 godina od Augzburškog verskog mira

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Protestantizam, odnosno Reformacija, u istoriji označava pokret koji je započeo isključivo kao verski, ali je vremenom postao politički i doveo je do mnogih korenitih promena u zapadnoevropskom hrišćanstvu. Osim toga, protestantizam, započet sa Martinom Luterom 1517. godine (makar simbolički), ostavio je ogromnog traga na nastanak Sjedinjenih Američkih Država, a zemlje kao što su Nizozemska (Holandija) ili skandinavske države ušle su u svetsku istoriju na velika vrata. Nije potrebno dodatno objašnjavati u čemu se sastoji njihov veliki značaj za ceo svet do danas.

Upravo zbog toga, jedna od godišnjica koje se obeležavaju 2025. godine, a koju bi trebalo pomenuti jeste 470. godišnjica od potpisivanja Augzburškog mira 1555. godine u ovom nemačkom gradu. Augzburški mir je u stvari mirovni sporazum, koji su potpisali nemački car Karlo V Habzburški i snage protestantskog Šmalkadenskog ili Šmalkadskog saveza 25. septembra 1555. u gradu Augzburgu. Ovaj verski i politički mir je obnarodovao i Sabor Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti.

Korene sukoba rimokatolika i protestanata vidimo i u 1517. godini. Ta je godina postala jedna od najbitnijih u istoriji čovečanstva. Te godine virtenberški profesor univerziteta i avgustinski monah po imenu Martin Luter publikovao je svojih 95 teza. One su i danas predmet rasprava u nauci. NJihov izvorni i pun naziv Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum je naslov koji zapravo potiče iz bazelskog pamfleta teza koji je štampan tek 1569. godine. Ove teze zapravo su izvorno bile sastavljene od strane Lutera kao prilog pismu nadbiskupu Majnca Albertu od Brandenburga iz 31. oktobra 1517. godine, i predstavljali su protest Martina Lutera kardinalu protiv prodaje indulgencija, odnosno oproštajnica grehova. Ova praksa unutar Rimokatoličke crkve, kao i opšte ponašanje papstva, njegovo sve veće bavljenje svetovnim i političkim stvarima, nego duhovnim izazivali su otpor u delu klira, a Martin Luter je to kanalisao ovim svojim spisom.

Nirnberško izdanje ovih Luterovih teza započinje rečima Amore et studio elucidande veritatis: hec subscripta disputabuntur Wittenberge. Presidente R.P Martin Luther … Quare petit: vt qui non possunt verbis presentes nobiscum disceptare: agant id literis absentes, a Luter ih je prosto nazivao meine Propositiones, dakle neka vrsta njegovih predloga. Priča o stavljanju tzv. teza na vrata crkve Svih Svetih potiče od Luterovog najbližeg saradnika Filipa Melanhtona i nije sasvim sigurno. Sam čin, izmišljen ili ne, ipak predstavlja simboličan početak Reformacije. Luterovo izlaganje je veoma kontradiktorno, i postavlja se ozbiljno pitanje kada je i da li je uopšte Martin Luter objavio 95 teza. Do danas je to u nauci ostalo nerazjašnjeno pitanje, ali ih verovatno nije zakucao nikada na vrata crkve. Teze su tek polovinom novembra iste 1517. godine i stavljene na vrata vitenberške crkve. Luterova prava namera izvesno je bila akademska diskusija o njegovim predlozima, a on navodno nije želeo distribuciju teza ni podrivanje crkve. Međutim, 86. teza  bila je aluzija na veliko papino bogatstvo, tako da je moguća ipak bila želja za radikalnijim promenama. Luter nije osudio indulgencije niti rimokatoličku doktrinu o njima, već način na koji su distribuirane (prodavane) odnosno propovedane. I to je ono što je ključno kada je Martin Luter bio u pitanju. On je bio uvereni rimokatolik, koji je smatrao da u stvari menja Rimokatoličku crkvu, a ne da stvara novu veru. NJegova namera isprva nije bila organizacija neke nove crkve. Martin Luter je po svojim shvatanjima bio pravi srednjovekovni čovek, ali sa idejama koje su doprinele da njegovo delo u stvari bude početak novog veka, rane moderne epohe u istoriji čovečanstva.

Teze počinju rečima Kada je naš Gospod Isus Hristos rekao:“ Pokaj se „, on je mislio da ceo život vernika treba da bude jedno veliko pokajanje, i prve teze su govorile o pokajanju, teze 14–29 o čistilištu (učenje koje je jako kritikovano), najveći deo teza 30–80 odnosi se direktno na indulgencije, teze 81–91 su bile kritike svetovnjaka na indulgencije. Na koncu, teze 91–95 sadrže misli Martina Lutera da svaki hrišćanin treba da podražava Isusa Hrista u svakom pogledu, čak i kad pati. Nadbiskup Majnca odmah je tražio reakciju univerziteta, a savetovana je zabrana propovedanja Luteru, koji je bio, kako je rečeno i avgustinski monah.

Rim je reagovao već 1518. godine kada je Silvester Macolini napisao traktat protiv Luterovih teza o moći pape, a od predvodnika avgustinaca zatražena je zabrana Luterovog propovedanja. Martin Luter je, pak, odgovorio objašnjenjima o tezama, u kojima je odbijao da napada papski autoritet. No, sukob je eskalirao i imao je nesagledive posledice koje su temeljno promenile zapadni svet. Propovednik Johan Cecel je čak tražio spaljivanje samoga Martina Lutera (kao jeretika i pandan Janu Husu vek ranije), a i pisane su teze protiv njega. Martin Luter je kao neku vrstu odgovora na sve to još ranije i napisao Eynn Sermon von dem Ablasz und Gnade (1518) jedno kratko i popularno štivo o indulgencijama. Postalo je jako čitano u Nemačkoj, posebno jer je pisano na narodnom nemačkom jeziku, čime je ovaj spis bio dostupan i široj javnosti poznog srednjeg veka. Upravo činjenica da je puno pisao na nemačkom, te da je i Bibliju preveo na nemački jezik, Martina Lutera čini još značajnijim u istoriji. No, njegov sukob sa Rimom bio je daleko od okončanog. Sazvana je i održana Dieta u Augsburgu na kojoj se održala i rasprava sa kardinalom Kajetanom još oktobra 1518. godine. Lajpciška debata 1519. godine sa rimokatoličkim teologom Johanom Ekom, koji mu je postao arhineprijatelj vođena je oko teoloških postavki Luterovog učenja. To je zapravo bio pravi početak reformacije i tada Luter kreće nekim svojim putem. Luter i Ek su svoje spise nazivali asteriscus, odnosno obeliscus. Johan Ek je u Luteru video novog Husa, dok je Martin Luter govorio da ni papa ni koncil nisu iznad Svetog Pisma.

Bulom pape Lava H Exsurge Domine od 15. juna 1520. godine rimski prvosveštenik je naredio Martinu Luteru povlačenje učenja ili bi ga sačekala ekskomunikacija. Kao odgovor, 10. decembra 1520. godine Luter spaljuje bulu i dekrete, a bulom Decet Romanum Pontificem od 3. januara 1521. godine je ekskomuniciran Martin Luter i ta ekskomunikacija nikada nije povučena. Sada je Luter potpuno mogao da se posveti reformaciji i stvaranju zapravo nove vere u krilu hrišćanstva.

Dieta u Vormsu koja je održana 1521. godine označila je i novi sukob sa Johanom Ekom. Kao posledica ovog važnog nemačkog državnog sabora donet je i Edikt iz Vormska, kojim car Karlo V naređuje spaljivanje Luterovih spisa i naziva ga odmetnikom. Istovremeno počinje i veliki Nemački seljački rat, kao i radikalizacija unutar reformatskog pokreta. Ovo potonje je od posebnog značaja, jer je dovelo do pojave treće strane u podeljenoj Nemačkoj. Na scenu su stupile pristalice radikalne reformacije i anabaptističkog pokreta pod vođstvom ekstremnog reformatora Tome Mincera i to je bio korak ka revolucionarnom shvatanju reformacije i Luterovog učenja. Toma Mincer se zalagao za ukidanje staleških razlika, čak i privatne svojine. Stariji čitaoci će se zbog ovoga setiti da je Mincer bio inspiracija i mnogim teoretičarima socijalizma, a o nemačkom seljačkom ratu posebno je pisao i Fridrih Engels. Naravno, daleko od toga da se komunizam i socijalizam mogu dovesti u direktnu vezu sa Mincerom. Vratimo se još malo njegovom učenju. Prema njegovoj socijalnoj i političkoj teoriji sve vlasti koje bi se opirale takvom poretku trebalo je uništiti. Jednakost nije trebalo da obuhvati samo Nemačku već i celokupan hrišćanski svet.

Martin Luter se tome striktno protivio. O tome najeklatantnije svedoče najpre njegove tzv. Invocavit besede iz 9–17. marta 1522. godine, date u Vitenbergu. To su u stvari bili pozivi vernicima da se veruje Bogu, da se ne pribegava nasilju, i ponovo jedan novi Luterov apel na osnovne hrišćanske vrline. Ovde se jasno vidi da je Martin Luter u suštini bio konzervativni reformator i da se jako protivio Mincerovom radikalizmu. Uprkos tome, u Nemačkoj je izbio veliki seljački ustanak koji su predvodile Mincerove pristalice. Vođen je u Švapskoj, Frankoniji i na posletku u Tiringiji. Luter je u početku iskazivao simpatije za neke od 12 članaka/tačaka seljačkih ustanika, ali u suštini bio je žestoki protivnik seljačkog ustanka, odnosno njegovog ratobornog nasilnog dela. Martin Luter je napisao čak i vrlo teškim rečima obojeno delo Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren. Rečenih Dvanaest tačaka bio je manifest po kome se borba ograničavala na ukidanje kmetstva i dobijanje ekonomskih olakšica. Plemstvo je iskoristilo popuštanje seljaka i njihovu spremnost na pregovore, kao i činjenicu da je seljačka vojska, iako mnogobrojna ipak bila slabo organizovana.

Ovo je tek bio početak opštih ratova. U međuvremenu Turci su na Mohaču zbrisali srednjovekovnu Ugarsku, koja je bila pravo predziđe hrišćanstva – antemurale Christianitatis. Svega tri godine docnije, osmanski sultan Sulejman Veličanstveni je prvi put opseo Beč. Osmanlije kao protivnike video je i Martin Luter, koji je podržavao cara i papu u borbi protiv njihove najezde na Evropu, ali je sam rat posmatrao sekularno, isključivo kao odbrambeni. Turska opasnost bila je više nego realna, ali su zapadnoevropske i srednjoevropske zemlje tonule u žestoke međusobne sukobe. U Ugarskoj besni građanski rat pristalica Jovana Zapolje i Ferdinanda Habzburškog. Ovaj prvi, inače erdeljski vojvoda bio je sklon reformaciji. Ona se posebno ukorenila u Erdelju, ali je pristalice imala i drugde po Ugarskoj. Najveći neprijatelji Habzburga bila je Francuska, koja je težila da oslabi uticaj ove dinastije koja je vladala velikim delom Evrope i Novog sveta.

Što se same Nemačke tiče, pak, Luterovo delovanje podelilo je kneževe ove razjedinjene države. Nekoliko knezova nemačkih država koji su, u ime Luterove vere, protestovali na sastanku u Špajeru 1529. godine protiv odluke rimsko-nemačkog cara i španskog kralja Karla V da prisilno ubedi Martina Lutera da se odrekne svojih ideja. Na taj način je nastao i termin protestantizam, jer su protest formulisale Luterove pristalice. Sa druge strane Habzburzi su bili branioci rimokatoličanstva u Evropi i za njih su protestanti bili krvni neprijatelji. Zbog toga je formiran Šmalkaldski savez (Schmalkaldischer Bund) ili Šmalkaldska liga  (Schmalkaldische Liga), nazvana još i Šmalkaldenskom ponegde. U svojoj suštini to je bio odbrambeni savez koji su osnovali protestantski knezovi 1531. da bi se suprotstavili katoličkim snagama i Karlu V.

Istovremeno, Martin Luter formuliše osnovne postulate protestantizma. Na Saboru u Augsburgu 1530. godine ona su i prezentovana:

1. Autoritet Biblije, odnosno formula Sola scriptura, koja podrazumeva odbacivanje Predanja
2. Opravdanje verom koje je negde i osnova Luterove teologije
3. Stvarno prisustvo Hristovo u evharistiji (pričešću), koje je formulisano zbog unutrašnjih sukoba u protestantizmu.

Upravo ovi pravci u kojima se reformacija kretala doveli su do toga da postoji veliki broj denominacija koje svoje izvorište imaju u učenju koje je započeo Martin Luter.

No, na terenu krvavi sukobi su se nastavljali, i do 1548. godine carska vojska je savladala Šmalkaldsku ligu posle bitke kod Milberga. Tako je započeo kratak period Augsburškog privremenog mira kada je car želeo da se stvori neki kompromis između protestanata i rimokatolika u očekivanju zaključaka sabora sazvanog u Tridentu 1545. godine. Pokušano je da se dođe do verskog kompromisa, koji bi dao neke ustupke protestantima, i to značajne, poput pričešća u oba vida i mogućnosti da oženjeni budu sveštenici. Sklon kompromisu je bio i najbliži Luterov saradnik Filip Melanhton. No, brojni luteranski sveštenici i teolozi su odbijali ovaj pokušaj mira i kompromisa.

Predvodnik protestantske struje bio je vojvoda saksonski Moric, ranije blizak saradnik carev, ali proglašen izdajnikom i Judom zbog spremnosti na kompromis. Već 1550. godine, zajedno sa Francuskom i protestantskim nemačkim kneževima Moris Saksonski je stao na čelo antihabzburške koalicije. U Drugom šmalkadskom ratu 1552. godine Karlo V isteran je iz Nemačke i morao je da pristane na kompromis. Avgusta iste godine potpisan je mir u Pasauu, a ranije zarobljeni protestantski kneževi, tokom prvog Šmalkadskog rata su pušteni. Car je morao da prizna luteranstvo i morao je da odustane od ideje o verskom jedinstvu. Luteranstvo je prihvatio i Ferdinand Habzburški, carev brat i austrijski car, te ugarski i češki kralj. Formalno je prihvatio i Augzburšku ispovest.

Samu ispovest formulisanu 1530. godine prihvatio je i car Svetog Rimskog carstva 1555. godine u Augzburgu. U tome je upravo veliki značaj ovog sabora koji svakako nije rešio rat i sukobe rimokatolika i protestanata, ali je ove potonje legalizovao i prihvaćena je činjenica da točak istorije više nije mogao nazad. Luterani, odnosno protestanti i pristalice Martina Lutera bili su priznati kao politički i još bitnije verski činilac.

Prema principu sadržanom u dobro poznatoj maksimi cuius regio eius religio odnosno čija je zemlja, onoga je i vera ili kneževa zemlja, kneževa vera određuje se vera u pojedinim područjima, što zapravo znači da verska pripadnost određenog nemačkog kneza određuje veru njegovih podanika. Tokom određenog prelaznog perioda porodice imaju vremena da se presele u područje, gde je dopuštena njihova vera. Kao religije odnosno vere u ovom sporazumu spominju se isključivo rimokatolicizam i luteranstvo. Drugi pravci reformacije i protestantizma su sasvim zaobiđeni, što je bio jedan od uzroka daljih sukoba i nezadovoljstva. Određeno je i da luterani, mogu da zadrže teritorije, koje su oduzeli rimokatolicima nakon mira iz 1552. godine u Pasauu. Na kraju, rimokatolički episkopi koji pređu na luteranstvo moraju vratiti svoje dijeceze.

Izvan mira, kao što je rečeno ostali su anabaptisti, kalvinisti, kao i husiti. Tolerancija jeste povećana i nakon skoro četiri decenije verskih i najmanje tri dekade krvavih ratnih sukoba došao je toliko željeni mir. Ali, mnogo toga je još ostalo nerešeno. Tek nakon Tridesetogodišnjeg rata 1648. godine može se reći da je okončana epoha sukoba rimokatolika i protestanata. Ali, pre 470 godina važnim Augsburškim verskim mirom protestantizam je postao prihvaćen i to je u mnogome promenilo Evropu i svet tokom vekova.