Osnove ruske geopolitike (II deo)

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

U prethodnom ogledu o osnovama ruske geopolitike ukazali smo na ključne osobenosti ruske civilizacijske škole mišljenja koja proističe iz jedinstvenog geografskog položaja ove velike države, ali i metafizičke misije ruskog naroda u svetskoj istoriji. Reč je o činiocima koji su stvorili naročit „etno-psihološki” tip ruskog čoveka koji je u jednom dubljem sakralno-geografskom smislu nastao sjedinjenjem područja Šume i Stepe. Otuda proizilazi i stanovište da je „velikoruska civilizacija nastala sjedinjavanjem slovenskog etnosa s tursko-tatarskim elementom”, iz čega kao legitimno sledi rusko pravo na integraciju evroazijskog prostora.

Za razliku od zapadne geopolitike koja je vazda ispoljavala svoj kontinuitet i predstavljala glavni tok tamošnje političke misli, posebno u 20. veku, ruska geopolitika se razvijala na marginama ključnih društvenih i političkih procesa u ovoj zemlji i uglavnom je bila reaktivnog karaktera. Zbog toga osnove ruske geopolitike valja vezivati za „dramatične potrese u ruskoj društvenoj svesti” koji su se manifestovali posle epohalnih istorijskih preokreta: od lekcije izgubljenog Krimskog rata (1853–1856), preko revolucije i građanskog rata (1917–1921), potom skrivenog smisla Hladnog rata (1945–1990), do savremenih manifestacija ove pojave izazvanih „razvalom Sovjetskog Saveza” i aktuelnim ratom u Ukrajini.

Rusko istorijsko iskustvo navodi na zaključak da su odnosi sa Evropom bili ključna determinanta u razvoju karakteristične geopolitičke škole mišljenja. Reč je o jednoj verziji misaonog kontinuiteta koji je moguće pratiti, još od druge polovine 19. veka, kada su se u radovima „poznih slovenofila” (Dostojevski, Danilevski, Leontjev, Lamanski) pojavile interpretacije ruske istorije suprostavljene „opštečovečanskim pretenzijama” romansko-germanske civilizacije, preko stavova klasika evroazijstva (Trubeckoj, Savicki, Suvčinski) koji iz lične emigrantske perspektive u svom časopisu Izlaz ka Istoku (Sofija, 1921) otpočinju ogroman rad na uspostavljanju novog modela i pravca kulturno-civilizacijske, etnonacionalne, državotvorne, ideološke, ekonomske i u krajnjoj liniji geopolitičke orijentacije, koja bi bila utemeljena u „istinskoj ruskoj tradiciji“. Svojevrsni programski manifest klasičnih evroazijaca svakako je čuvena knjiga Nikolaja Trubeckoja Nasleđe DŽingis-kana. Pogled na rusku istoriju ne sa Zapada, već sa Istoka, koju je objavio u Berlinu 1925. godine.

Ne ulazeći ovom prilikom detaljnije u različite pravce evroazijskog pokreta u emigraciji između dva svetska rata, pa i podeli do koje je došlo 1929. godine (tzv. Klamarsko skretanje), ukazujemo na dva suštinska stava koji su duboko utkani u „uverenja evroazijaca”. Reč je o dve međusobno protkane negacije – negacije prošlog i negacije tuđeg. U evroazijskoj interpretaciji ruske istorije pojam prošlog vezuje se za carsku Rusiju, koja je istovremeno bila i uzrok i posledica prihvatanja tuđeg romansko-germanskog uticaja i sistema vrednosti (N. Trubeckoj, O istinskom i lažnom nacionalizmu), posebno od vremena vladavine Petra Velikog, kada se usled preuzimanja zapadnoevropskog modela zatire „ruska kulturna samobitnost”. Trubeckoj pokušaj slovenofila da na neki način premoste ovaj problem nije smatrao naročito uspešnim, jer slovenstvo nije isključiva komponenta ruskog identiteta. On je, kao i većina evroazijaca, ukazivao na tatarsko-mongolske i ugrofinske elemente u ruskom identitetu.

Petar Savicki je takođe pokrenuo pitanje preispitivanja ruskog identiteta u izmenjenom istorijskom kontekstu. Reč je o problematizovanju geografske, kulturne i političke raspolućenosti Rusije između Istoka i Zapada, odnosno Evrope i Azije. To dvojstvo (raspolućenost) iskazalo se posle gotovo dvovekovnog nametanja evropejstva koje se slabo ukorenilo u najširim narodnim masama. Na tim pretpostavkama u „postrevolucionarnoj Rusiji“ nastala je ideja evroazijstva koja nije veštački spoj evropskih i azijskih uticaja na njen tok istorije, nego jedna samodovoljna i samobitna celina koja se može spoznati iz više različitih uglova. Savicki je na osoben način reinterpretirao ideje V. Lamanskog o postojanju tri makro-celine u Evroaziji (Lamanski navodi tri sveta azijsko-evropskog kontinenta) urušavajući dotadašnje „evropocentrično stanovište“ o postojanju dva kontinenta – Evrope i Azije, koje deli planina Ural. Polazeći od fizičko-geografske integralnosti evroazijske kopnene mase, Petar Nikolajevič uvodi pojam Evroazije „kao trećeg kontinenta” u okviru kojeg su Evropa i Azija periferne oblasti sa manje-više izraženim maritimnim uticajima sa Atlantskog, odnosno Tihog i Indijskog okeana. Naš geopolitičar Milomir Stepić uočava da je teza o geografskoj integralnosti i centralnosti Rusije-Evroazije poslužila kao teorijski predložak za reviziju ruske istorijske i kulturne samospoznaje, tj. „da iz geografskog jedinstva proizilazi istorijsko, kulturno, ekonomsko i političko jedinstvo” (P. Savicki, Geografske osobenosti Rusije, 1927).

Sovjetsko evroazijstvo

 Već smo napomenuli da je geopolitička uloga Sovjetskog Saveza bila u osnovi evroazijskog (telurokratskog) karaktera. Uopšteno govoreći, i pored međusobnih razlika, beli evroazijci su u emigraciji iskazivali rodoljubiv odnos prema sovjetskoj državi i novonastaloj realnosti izgradnje komunističkog društva. Procesi koji karakterišu sovjetsko društvo tokom tridesetih godina nailazili su na njihovo odobravanje, a u nekim segmentima i na otvorenu podršku. Nema sumnje da su beli evroazijci održavali tajne kontakte sa sovjetskom državom – posebno onim strukturama (crvenim evroazijcima u okviru GRU) koje su, uprkos komunističkoj ideologiji, nastojale da realizuju njihove ideje. Ima mnogo indicija da su beli evroazijci sarađivali na realizaciji kontinentalističkih projekata s Minhenskim institutom za geopolitiku čije su prvobitne geopolitičke projekcije „nemačke centralnosti“ bile potpuno oslonjene na saradnju, a ne na sukobljavanje sa Sovjetskim Savezom. Nema sumnje da je pakt Molotov–Ribentrop iz 1939. godine delo nemačkih i ruskih evroazijaca, a koje je u tadašnjim okolnostima obezbeđivalo „mirnu sliku Evrope”, oslobođenu atlantističkih uticaja. Nažalost, Hitlerova rasistička politika, lišena elementarne geopolitičke logike, gurnula je svet u katastrofu Drugog svetskog rata (1941–1945).

Podela interesnih sfera na evroazijskom kontinentu posle 1945. godine takođe govori o postojanju evroazijskih struktura u Sovjetskom Savezu. Mapa posleratnog razgraničenja sa Zapadom samo se delimično poklapala sa čuvenom kartom Savickog iz 1927. godine. Iako je Sovjetski Savez stavio pod kontrolu područje Istočne Evrope, izvan sovjetske zapadne interesne sfere, ostala su područja Trsta, Zapadne Nemačke i SFRJ, što je stratešku poziciju u Evropi činilo vrlo složenom. Situacija se veoma zakomplikovala posle raskola sa Titovom Jugoslavijom 1948. godine i kasnijeg sukoba sa Kinom, koja je od sedamdesetih godina prošlog veka stupila u neprirodni savez s atlantizmom. Nema sumnje da je ovakva geopolitička pozicija bila dugoročno neodrživa i kao takva je doprinela odluci o „samoraspuštanju Sovjetskog Saveza“ 1991. godine.

U okolnostima naglašene ideologizacije sovjetske politike i atmosfere posleratnog otklona od geopolitike, radovi istoričara Lava Nikolajeviča Gumiljova predstavljali su pozitivan izuzetak. NJegove najznačajnije knjige su: Istorija naroda Huna (1960), Drevni Turci (1964), Etnogeneza i biosfera zemlje (1978), Drevni Rusi i Velika stepa (1989), Milenijumi oko Kaspija (1991), Kraj i novi početak (1992), Od Rusa ka Rusiji (1992). Proučavajući istoriju stepa i srednjoazijskih nomada artikulisao je originalnu „teoriju pasioniranosti“ čija je osnovna hipoteza da u pojedinim ljudima postoje određene „biohemijske energije“ koje se iskazuju „kao ogromna volja ka delovanju što je često nepojmljivo s tačke gledišta običnog čoveka“. Zastupao je gledište da je svaka etnička grupa u istoriji prošla kroz iste faze: rođenje, vrhunac, usporavanje i inerciju. Isticao je da kada pasioniranost etnosa dostigne svoj maksimum, ona stvara snažne vođe i preduslove za pokretanje velikih osvajačkih ratova. Po mišljenju Sergeja Beljakova, istoričara i pisca, baveći se pitanjem odakle dolaze i kuda nestaju narodi, i kakvi zakoni određuju njihov razvoj, Lav Gumiljov je stvorio osobenu koncepciju o pasionarima (pasio–strast) od čijeg broja zavisi „život jednog naroda”. Pasionari su ljudi koji se odlikuju povišenom sposobnošću da rade i stvaraju, i to mogu biti naučnici, vojnici, političari ili preduzetnici. Kada je takvih ljudi više narod se uspešno razvija, potom kada ih je još više stvaraju se pretpostavke za njegovu teritorijalnu ekspanziju, a kada ih je previše počinju da međusobno ratuju. Postoje i sasvim suprotne istorijske tendencije kada je brojnost pasionara toliko mala „da jedan narod nestaje i postaje žrtva osvajača”.

Slično klasičnim evroazijcima, on je dovodio u pitanje slovensku ekskluzivnost u ruskoj etnogenezi i ukazivao da je „velikoruska civilizacija rezultat stapanja slovenskog i tatarsko-turskog elementa”. U sakralno-geografskom smislu reč je o civilizaciji koja je nastala sjedinjenjem Šume i Stepe. Nastanak ruskog superetnosa povezivao je sa uzdizanjem Moskve čiji su vladari u službu primili mnogo pasioniranih pojedinaca iz različitih grupa. Sve to uslovilo je da Moskva vremenom postane geopolitički centar Rusije, a svi potonji istorijski događaji – poput velike integracije sibirske i dalekoistočne oblasti, bili su „makrokopija procesa koji su se odvijali u Moskvi od 14. do 16. veka”. Lav Nikolajevič je naglašavao da je ruska ekspanzija na Istok bila neuporedivo nenasilnija i humanija u odnosu na zapadnoevropske primere kolonijalizma, odnosno da je kao takva podrazumevala i „stalnu infuziju pasioniranosti od strane zatečenih etnosa”. Dakle, sjedinjavanje Šume i Stepe predstavlja civilizacijsku suštinu Rusije koja uslovljava karakter njene kulture, ideologije i političke sudbine.

Gumiljovljeva istraživanja nameću odgovarajuće geopolitičke zaključke (mada ovaj autor nigde ne upotrebljava izraz geopolitika – prim. autora). Najpre, po njegovom mišljenju, Evroazija je punovredno mestorazvoj – tj. izuzetno pogodno tlo za etnogenezu i kulturogenezu. Iz toga proizilazi i stanovište o njenoj osobenoj civilizacijskoj misiji, a što je u nesaglasju sa zapadnocentričnim pogledom na svetsku istoriju. Potom je važan zaključak o „geopolitičkoj sintezi Šume i Stepe koja je u osnovi velikoruske državnosti”, zatim stav o zapadnoj civilizaciji koja se nalazi u poslednjem stadijumu etnogeneze jer predstavlja „konglomerat himeričnih etnosa”, i konačno zaključak o pojavi „nepredviđenog pasioniranog podsticaja” koji bi mogao da iz osnova promeni planetu.

Novo evroazijstvo

Početkom devedesetih godina prošlog veka u Rusiji je obnovljeno interesovanje za evroazijsku ideju. Razaranje sovjetske države i Istočnog bloka izazvali su tektonske potrese u „ruskoj društvenoj svesti” i zakonomerno otvorili pitanje budućnosti Rusije i njenog geopolitičkog identiteta. Za razliku od tzv. „liberalne elite” koja je u Jeljcinovskom periodu težila približavanju tzv. „civilizovanom Zapadu”, pa i po cenu velikih nacionalnih poniženja (indikativna je bila molba ministra Kozirjeva bivšem predsedniku SAD Niksonu da pomogne Rusiji da definiše svoj nacionalni interes za 21. vek), novi evroazijci su smatrali da je nestanak Sovjetskog Saveza tačka preokreta koja treba da podstakne sve kreativne društvene potencijale u smeru stvaranja „Nove imperije” i to na onim filozofskim, istorijskim i intelektualnim osnovama o kojima su dvadesetih godina pisali N. Trubeckoj, P. Savicki, G. Florovski i drugi prvaci bele emigracije. Podsetimo, klasični evroazijci proklamovali su stanovište o „reviziji ruske istorije” u smeru zaokreta ka Istoku, što su novi evroazijci usvojili kao polaznu osnovu svojih teorijskih shema u novonastaloj stvarnosti postsovjetske Rusije.

Posle određenih teorijskih lutanja, prelomna tačka u delovanju novih evroazijaca bila je pojava knjige Aleksandra Dugina Osnovi geopolitike, I–II, koja je od 1997. godine postala svojevrsni „manifest novog evroazijstva” i prvi udžbenik geopolitike na ruskom jeziku. Reč je o delu koje je privuklo veliku pažnju čitalačke publike, ali i uticajnih centara odlučivanja u Rusiji i svetu. Pojedini autori su je opisivali kao protivodgovor na pojavu poznate studije Zbignjeva Bžežinskog Velika šahovska tabla (1996) u kojoj je ovaj geopolitičar predviđao dalje rastakanje Rusije kao njenu izvesnu perspektivu. Pored izlaganja osnovnih teorijskih stavova klasika angloameričke, nemačke, francuske i ruske geopolitike, Osnovi geopolitike posebno su zanimljivi zbog razmatranja aktuelnih vojnobezbednosnih i strateških izazova s kojima se posle samoraspuštanja SSSR suočila Rusija. Dugin je još tada upozorio na opasne tendencije širenja NATO na Istok i nastojanja Zapadne vojne alijanse da posle pobede u Hladnom ratu stavi pod kontrolu „geografsku osovinu istorije“ (pojam koji je britanski geopolitičar Mekinder koristio za Rusiju).

Suština Duginovog novog evroazijstva je u praktičnoj primeni načela „misliti prostorno”. To podrazumeva radikalan otklon u odnosu na dotadašnje forme ruske državnosti. Na primerima kritike državnosti u vreme carske Rusije ili Sovjetskog Saveza, Dugin gradi strategiju Rusije u 21. veku koja je zasnovana na ideji „evroazijske imperije”, što podrazumeva odbacivanje „ruskog nacionalizma” i dijalog sa drugim civilizacijama ukorenjenim na evroazijskom tlu. Zbog toga je Rusija kao najvažnija država Evroazije u obavezi da integriše ceo kontinent, koristeći se onim činiocima koji su joj na raspolaganju. Sa ove distance posebno su zanimljiva tadašnja Duginova zapažanja o situaciji u državama na postsovjetskom prostoru, posebno u Ukrajini koja se od 2014. godine pretvorila u područje nepomirljivog sudara dva različita geopolitička koncepta (atlantističkog i evroazijskog), a gotovo proročki deluju ondašnje analize o procesima u islamskom svetu čije se unutrašnje protivrečnosti odavno koriste u jednoj suptilnoj geopolitičkoj bici za ovladavanje naftnim i gasnim resursima u regionu Bliskog istoka. Kada je 1997. godine objavio Osnove geopolitike, Dugin je kritički ocenjivao ulogu Kine u svetskoj politici, posebno njen strateški savez sa zapadnim atlantistima. Zanimljivo je da je Dugin još tada uočavao postojanje „dve Kine”, i to one kontinentalne, koja naseljava unutrašnjost ove zemlje, i pomorske koja je od sedamdesetih godina uključena u razne mondijalističke nadnacionalne strukture, poput Trilaterale. Kao pristalica saveza sa „tradicionalističkim islamom”, Dugin se u Osnovama otvoreno zalagao za dezintegraciju Kine i podršku muslimanskom ujgurskom separatističkom pokretu u provinciji Sinkjang, ali je u nekim kasnijim radovima odustao od ove ideje.

Pored Aleksandra Geljeviča i drugi ruski autori su u svoje geopolitičke doktrine ugrađivali idejne osnove evroazijstva. Tako je general Leonid Ivašov svoje prvobitno tradicionalno slovensko-pravoslavno polazište o integraciji Rusije i Belorusije dopunio zalaganjem za reintegraciju nekih bivših sovjetskih republika (Ukrajina, Jermenija, Kazahstan) kojima bi trebalo priključiti „muslimansku komponentu”, dok je Aleksandar Panarin pisao o „pravoslavnoj civilizaciji u globalnom svetu” uz zanimljiva zapažanja o evroazijskom položaju Rusije koja je ogromnom teritorijom i geodiverzitetom predisponirana da igra posredničku ulogu. On je posebno isticao ulogu velike ruske ravnice kao najkraćeg kopnenog puta koji povezuje Indijski okean sa Atlantikom i Severnim ledenim okeanom, kao i centralnu Aziju sa Evropom. Na taj način Rusija spaja evroazijski Zapad i Istok i tako razblažuje dijametralno različite kulturne kodove.

Multipolarizam

Ideja o geografskoj integralnosti i centralnosti Rusije–Evroazije poslužila je klasičnim evroazijcima kao teorijski predložak za reviziju celokupne ruske istorijske i kulturne samospoznaje (P. Savicki, Geografske osobenosti Rusije, 1927), a što se iskazalo i kao osnova ideologije „novog evroazijstva” u savremenoj Rusiji.

Takođe, nema sumnje da je ideja evroazijske integracije postala privlačna i u drugim kulturama i civilizacijskim arealima. Manifestacije ovog raspoloženja su svakako osobene koncepcije kineskog, indijskog, turskog (islamskog), ali i evropskog evroazijstva, koje proizilaze iz različitog poimanja sopstvene uloge u savremenom svetu. NJihovo zajedničko obeležje je izraziti antiatlantizam (antiamerikanizam). U kineskoj verziji evroazijstvo je moćan savez dve kontinentalne velesile, Kine i Rusije, koji kao takav podrazumeva viševektorsku saradnju prvenstveno u oblastima energetike, tehnologije i vojne bezbednosti. Za tursku spoljnu politiku evroazijstvo je koncepcija koja, osim oslobađanja od američkog uticaja, pruža i mogućnost objedinjavanja područja koje naseljavaju tzv. turkofoni narodi (Azeri, Ujuguri), dok je iz evropskog ugla reč o modelu „geopolitičke emancipacije Evrope” koja se posmatra kao jedinstven prostor od Atlantika do Urala, a u nekim radikalnijim verzijama od Atlantika do Vladivostoka.

U tom kontekstu veoma je važno pitanje srpskog odnosa prema evroazijskim integracijama, posebno u okolnostima kada se globalna geopolitička paradigma kreće u smeru višepolarnosti. Posle višegodišnjeg teorijskog lutanja, nema sumnje da se ideja „ruskog evroazijstva” pojavljuje kao zaokružena koncepcija koja nudi mnoge racionalne i efikasne odgovore na izazove postmodernog sveta. Ovo tim pre što u neoevroazijskoj geopolitičkoj doktrini područje istočne i jugoistočne Evrope (Velika Istočna Evropa) treba da ima ulogu „kopče između Rusije – Evroazije i buduće kontinentalističke Evrope oslobođene američkog uticaja”. Geopolitičar Milomir Stepić ukazuje na nekoliko prednosti ovog vida integracija u odnosu na dosadašnji dominantni model evroatlantizma. On kao prvu prednost navodi logičnost redosleda navedene integracije koja podrazumeva najpre „integraciju srpskih zemalja” (razume se uz očuvanje Kosova i Metohije u sastavu Srbije) pa tek onda ovaj vid supranacionalnog povezivanja, zatim „civilizacijsku i geopolitičku kompatibilnost srpskog identiteta sa Rusijom i neoevroazijom” – kroz objedinjavanje duhovnog prostora na osnovu pravoslavlja, i kao posebno važno energetsko, resursno, trgovinsko, komunikaciono, bezbednosno i strateško vezivanje s prostranstvom na kojem se nalaze najveća država sveta (Rusija) i najekspanzivnija svetska ekonomija (Kina), koje oko sebe sabiraju sve više geopolitičkih sledbenika poput: Indije, Kazahstana, Irana i drugih država.

Srpsko povezivanje s Evroazijskom unijom veoma je važno i zbog našeg što uspešnijeg povezivanja s kineskom „Inicijativom jedan pojas – jedan put” koja je iskazala otvorene pretenzije prema prostoru „od Baltika do Jadrana”, a što se donedavno smatralo ekskluzivnom zonom atlantističkog uticaja i potencijalnom rusko-nemačkom interesnom sferom. Tako se u već dovoljno komplikovani „balkanski geopolitički čvor” upliće još jedan akter (kineski) koji „srpske zemlje” evidentno doživljava kao svog regionalnog favorita. To geopolitički položaj Srbije i srpskih zemalja svakako usložnjava, ali i nudi odgovarajući političku, ekonomsku i prostornu (teritorijalnu) valorizaciju, nasuprot neprekidnim ucenjivanjima koje već decenijama stižu „s one strane Atlantika”.

LITERATURA:

Aleksandar Dugin, Geopolitika postmoderne, Prevodilačka radionica Rosić, IKP „Nikola Pašić”, Beograd 2009.

Milomir Stepić, Geopolitika neoevroazijstva – pozicija srpskih zemalja, Institut za političke studije, Beograd 2013.

Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.