Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Do početka novog veka Banat nije pitoma ravnica, kakvu pamtimo u poslednja dva veka, već močvarno područje puno jezera, bara, reka, rukavaca, mrtvaja… Moramo odlučno da odbacimo tezu brojnih domaćih istoričara po kojoj su Srbi u Banatu bili nedovoljno razvijeni kao društvo, pa su zbog toga gotovo infantilno digli prvi ustanak u Srba protiv Osmanske vlasti 1594. godine, nesvesni mogućih posledica. Naprotiv, srpsko društvo u Banatu je imalo dug i kontinuiran razvoj. Još u 12, 13. i 14. veku, u Banatu se grade srpske crkve i manastiri, koji svedoče o kulturnom razvoju Srba ovog podneblja. Za razliku od Srema sa većinskom srpskom populacijom, ili Bačke, gde su tek osmanski osvajači počeli ozbiljnije da naseljavaju Srbe iz nerazvijenijih planinskih krajeva nakon 1542. godine, kako bi od njih mogli da ubiraju veći danak, Banat je ozbiljnije srbizovan za vreme ugarskog kralja Matije Korvina (1443–1490), koji je naselio oko 120.000 do 150.000 Srba.
Nakon ovog, zbog propasti Srpske despotovine tokom narednog veka, u Banat se preselilo još oko 200.000 Srba. Nakon Mohačke bitke 1526. godine, došlo je do dinastičkih borbi za ugarski presto između habzburške dinastije i erdeljskog vojvode Jovana Zapolje. Poznata je i uloga uticajnog srpskog vojskovođe Jovana Nenada u ovim dešavanjima, koja nam svedoče o potencijalima srpskog faktora. Banat je gravitirao Erdelju, a Srbi su mahom stali na Zapoljinu stranu, zbog čega su bili nagrađeni brojnim privilegijama i posedima. Cilj Zapolje, ali i drugog ugarskog plemstva bio je da naseljavanjem što većeg broja Srba u Banat stvore određenu vrstu barijere eventualnim osmanskim napadima. Čak i u trenucima dominacije Ferdinanda Habzburškog, banatski Srbi su fleksibilno prihvatali njegovu vlast, ne želeći da se konfrontiraju nijednom hrišćanskom pretendentu.
Brojni srpski plemići i vojne vojvode su dobijali povlašćeni status kako bi se doseljavali u Banat i vodili narod sa sobom. Za razliku od ugarskih magnata koji su bili zastupljeni na staleškom saboru, sitni plemići su upravljali županijama, pa su banatske županije bile stecište srpskog plemstva. Kao pojedinačno najbrojnija etnička grupa u Banatu, Srbi su skladno živeli sa Mađarima i Rumunima. Značajan spomenik međuetničkoj sinergiji predstavljaju imena bitnih prvaka prilikom ustanka Đerđa Dože 1514. godine. Srbi zajedno sa Mađarima i Vlasima učestvovali su na obe strane i kao vlastelini i kao Dožini pobunjenici. Inkorporiranost Srba u županijske i lokalne organe u Banatu značajno je uticala na formiranje posebnog i specifičnog srpskog društva. Najviše želje za uspostavljanjem hrišćanske države i otpora osmanizmu i islamu najčešće su ispoljavali Srbi koji su negovali sećanje na to kako je život funkcionisao pre osmanskih osvajanja. Banat, na prvom mestu njegovi južniji i srednji delovi, bio je vojno ustrojen. Postojali su tzv. vlaški dištrikti, koji su vremenom najvećim delom bili popunjeni Srbima. Ovi dištrikti su imali posebnu organizaciju i institucije, nešto nalik kasnijoj vojnoj granici. U njima je u praksi postojala neka vrsta srpske narodne autonomije, a sama teritorija granice bila je prilično fleksibilna.
Granica između Osmanskog i Habzburškog carstva bila je veoma propusna. Sa obe strane su postojali granični pojasevi, izuzeti od zvaničnog administrativnog sistema, u kojima je lako dolazilo do različitih dogovora, nagodbi i komunikacije, bez ikakvog obaveštavanja centralnih vlasti sa jedne ili druge strane granice. Pored pozitivnih efekata ove fluidnosti, postojali si i oni loši, poput hajdučije koja je operisala sa obe strane i turskih upada u Banat radi otimanja roblja. Osmanlije počinju da naviru u Banat posle 1550. godine, što znači da 1594. još uvek žive ljudi koji se sećaju slobode, te postoji jasan osećaj o neminovnosti borbe za oslobođenje. Do dolaska osmanskih osvajača, u Banatu gotovo dva veka postoji izgrađeno srpsko društvo, čiji su vrednosni sudovi bazirani na mitovima o obnovi srednjovekovne srpske države, vaskrsu Dušanovog carstva i oslobođenju Carigrada od nevernika.
Najznačajniji uticaj u osmanskoj najezdi imao je janičar srpskog porekla Mehmed-paša Sokolović, koji je tada bio guverner Rumelije. Sokolović je želeo da izbegne ozbiljnije sukobe sa Srbima, pa im je ostavio gotovo identično ustrojstvo, kakvo je postojalo i u okvirima Ugarske. U centrima ugarske državne administracije uspostavljeni su osmanski centri. Temišvar i Čanad su postali sedišta Pašaluka, a Bečkerek i Novi Bečej sedišta administracije. Novi sistem je poput starog inkorporirao Srbe. Oni su nastavili da funkcionišu kao vojničko-seljačka zajednica. Srbi su popunjavali pandurske jedinice i posade gradova. Suštinski teško je navesti neki konkretan razlog i neposredni povod za izbijanje ustanka. Za razliku od Srbije više od dva veka kasnije, nije postojao nikakav dahijski teror koji bi naterao srpski narod da se bori za goli opstanak. Ustanak Srba u Banatu predstavlja jednu fazu u procesu poznatom kao Dugi rat između Austrije i Turske, a koji se sastojao od čitavog niza ratnih događaja nalik pomenutom ustanku, a trajao je do 1606. godine.
Dugi rat je počeo 1593. godine, manjim austro-turskim okršajima kod Siska. Do sličnih sukoba dolazilo je ranije, bilo je turskih pokušaja osvajanja Karlovca, ali sada je nastala druga politička dimenzija. Naime, svoju šansu da pojača svoj uticaj, izazvan lošijom organizacijom Osmanlija, video je rimski papa. S obzirom na to da je širom Evrope došlo do procvata protestantizma, poglavar Katoličke crkve morao je da stvori neku vrednost, ideju i akciju, koji bi svedočili o većoj moralnoj utemeljenosti i superiornosti katoličanstva nad protestantizmom. Idealnu priliku za dominaciju nad protestantima papa je video u pozivu katoličkom svetu da pomogne u oslobođenju porobljenih hrišćana pod osmanskom vlašću. Zato je pribegnuto doktrini novog krstaštva. Rudolf II, car Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti, austrijski car i mađarski kralj, video je u osloncu na Vatikan svoju šansu da istera Turke iz značajnih delova Ugarske, koji su poput Banata bili pod njihovom kontrolom ili su poput Erdelja bili van habzburškog dometa.
U to vreme značajnu ulogu ima i erdeljski knez Sigismund (Žigmund) Batori, plemić velike političke i diplomatske sposobnosti. S jedne strane, on je prilično pomirljiv prema Habzurgovcima, pošto mu je za oslobađanje od turskog danka i stalne pretnje neophodan oslonac na jednu hrišćansku silu, a s druge strane, on je veoma oprezan i odlaže bilo kakav formalni razlaz sa osmanskom državom u odnosu na koju je u vazalnom statusu. Batori nastoji da izbegne situaciju u kojoj bi Mađari, ali i drugi narodi poput Srba, ratovali sa svojim sunarodnicima pod habzburškom vlašću. Bitno je navesti da će Ugarska, uključujući i Erdelj, sve do kraja 18. veka biti poliglotna, odnosno multilingvalna krunovina, bez ikakve organizovane mađarizacije i hegemonizma nad drugim narodima koji su živeli u njoj. Erdelj je na unutrašnjem planu ostao ustrojen kao Ugarska pre Mohačke bitke, odnosno habzburške vlasti, što znači da je postojala skupština feudalnih staleža, koja je mogla da ograniči kneževu vlast.
Između Žigmunda Batorija i erdeljskih staleža došlo je do izvesne diskrepance, s obzirom na to da su staleži, koliko god da su mrzeli Turke, bili inertni i konzervativni, smatrajući da je bolje očuvati status kvo, nego se izlagati riziku. Za razliku od feudalaca, Batori je bio čvrst u ideji da je konfrontacija sa osmanskim osvajačima neminovna, kao i približavanje habzburškoj kruni. Bitno je napomenuti da se banatski Srbi nisu osećali kao osmanski podanici, već su prepoznavali svog vladara upravo u Žigmundu Batoriju. U habzburški dvor, koji je još ranije, u skladu sa svojim oportunitetom, pokušavao da Srbe iz Banata uvuče u sukob, Srbi nisu gajili poverenje. Vremenom Erdelj je postao utočište za brojne srpske naoružane grupe, koje su sa njegove teritorije počele da napadaju i preuzimaju strateške tačke Osmanskog carstva u Banatu. Ove srpske jedinice su otimale arsenale oružja i transporte žita i soli, oslanjajući se potom na Erdelj pod Batorijevom zaštitom. Kako su srpske grupe postale masovnije, a napadi češći, Žigmund Batori je za komunikaciju i koordinaciju sa srpskim pobunjenicima postavio izvesnog vojvodu Mihajla, Srbina, vojnog komandanta, koji je uživao veliko poverenje među Srbima. O vojvodi Mihajlu istorijska nauka ne zna ništa sem navedenog.
Činjenica da opada osmanska moć, da dolazi do zbližavanja sa habzburškim dvorom, te da postoji savezništvo sa Erdeljem, kod Srba u Banatu masovno se stvara osećanje da je njihova istorijska misija obnova stare srpske državnosti i oslobođenje srpskih krajeva. Srbi od Žigmunda Batorija očekuju da suzbije uticaj erdeljskih feudalnih staleža, te da zajedno sa banatskim Srbima pokrene oslobodilački rat protiv osmanske okupacije. Čim je počeo ustanak, Srbi su Batorija proglasili za svog kralja, sa titulom kralj Erdelja i Raške i knez Moldavije i Vlaške. Pošto je već trajao habzburško osmanski Dugi rat, Austrijanci su pokušali da zauzmu Ostrogon i Hatvan, koji se nalaze severno od Banata, računajući na pomoć banatskih Srba. Kako sam car Rudolf II nije imao vojničkog talenta i znanja, ovu akciju je sprovodio njegov rođeni brat, a ključna ličnost za dejstva u Banatu je bio carski general Tojfenbah koji je lično bio zadužen za komunikaciju sa Srbima. Izuzetno je teško proceniti kada su sporadični srpski napadi prerasli u organizovani ustanak.
Srpski panduri i posade gradova postepeno počinju da pružaju otpor srpskim napadačima, međutim ubrzo su polako počeli da im se pridružuju. Možemo reći da je do potpunog prelaska na stranu ustanika došlo tokom marta 1594. godine. Ustanici veoma brzo zauzimaju cela mesta, a na samom početku i Vršac, koji postaje sedište ovog pokreta.
Uprkos surovom gušenju srpskog ustanka, Srbi su nastavili da budu dominantni faktor u Banatu, a nakon sleganja ratne tektonike, Banat je vraćen u predustaničku fazu razvoja. Već u ratu između Habzburške i Osmanske imperiju 1716-1718, Austrija je oslobodila čitav Banat, u čijem ravničarskom delu je živelo isključivo srpsko stanovništvo. Iako je Banat, po istorijskom pravu pripadao kraljevini Ugarskoj, Bečki dvor je, pozivajući se na pravo jačeg, odbio da Banat integriše u Mađarsku krunovinu. Princ Evgenije Savojski, zaslužan za pobedu nad Osmanlijama u Banatu, smatrao je da Banat mora da bude posebna krunovina pod nemačkom (austrijskom) vlašću. Na taj način planirao je da spreči direktnu granicu između Ugarske i Turske, kako ne bi u potencijalu moglo da dođe do njihovog eventualnog savezništva u borbi za osamostaljivanje Ugarske od Austrije i svrgavanja dinastije Habzburg. Austrijski dvorski krugovi su sa stanovišta poreza i ekonomije planirali da dokažu da Banat može da bude rentabilniji od ostalih postosmanskih teritorija, koje su odmah date na upravljanje mađarskom i hrvatskom plemstvu. Na čelo austrijske dvorske uprave za Banat došao je izuzetno sposoban grof Klaudije Florimund Mersi. Zahvaljujući njegovim ekonomskim reformama Banat je za dve decenije od močvare postao plodna ravnica sa enormnim ekonomskim potencijalom. Pod Mersijem u Banatu došlo je do razvoja savremene poljoprivrede, manufakture, trgovine i zanatstva. Svoju tradicionalnu sposobnost upravljanja šajkama Srbi su iskoristili za rečni saobraćaj i trgovinu. Došlo je do početka izgradnje velikih kanalskih sistema. Sve do 1778. godine, Banat je bio izuzet iz feudalnog sistema, većinu njegovog stanovništva činili su slobodni seljaci, koji su plaćali desetinu bečkom dvoru. Ovo je pogodovalo razvoju slobodne misli i ideja, koje će pomoći artikulaciji nacionalne svesti. Pravoslavni trgovici su po principu slobode udruživanja formirali trgovačku kompaniju, koja će u savezu sa srpskom crkvom dominirati tokom XVIII veka. Srpska samouprava koja je postojala u osmanskom periodu je sačuvana tokom ovog stoleća. Prvostepenu sudsku vlast, poreske i policijske organe, sačinjavali su srpski knezovi i obrknezovi. Osamnaesti vek u Banatu za njegove stanovnike bio je značajno povoljniji nego u ostalim delovima Ugarske. Za razliku od Banata gde je dominirao red, Bačka, Srem, Slavonija i Baranja, su obilovale nasiljem, ugnjetavanjem, seljačkim bunama i represijama. Dolaskom Marije Terezije na vlast i početkom ratova za austrijsko nasleđe, ona shvata da joj je neophodna pomoć ugarskih staleža, odnosno magnata, te obećava brojne ustupke. Prvi od pomenutih ustupaka je bilo ukidanje Pomoriške vojne granice i njeno utapanje u mađarski feudalni sistem. Kako većina Srba, vojnika, nisu želeli da postanu kmetovi mađarskih veleposednika, oni prelaze u Banat. Slično će se dogoditi i sa potiskom granicom sa bačke strane Tise.
U strahu od depopulacije Potisja, Marija Terezija je 1751. sa sedištem u Starom Bečeju formirala Potiski dištrikt, u kojem je Srbima garantovano da neće doći pod vlast ugarskih spahija, dato im je pravo da odlučuju ko može da se naseli u njihova mesta, pošteđeni su od kuluka, a osminu žitnih produkata su bili obavezni da isporuče na ime poreza. Dištriktom je upravljao kapetan, čiju vlast su kontrolisali senatori. Popuštajući pod pritiscima, Marija Terezija je obećala da će i Banat predati na upravu mađarskim veleposednicima. Suočena sa pretnjama da će se Srbi raseliti, ili otići za Rusiju, carica je 1774. godine formirala privilegovanu oblast u Banatu – Velikokikindski dištrikt. Ova oblast od deset naselja sa Velikom Kikindom, kao glavnim gradom, održala se u narednom veku, a predstavljala je svetionik za brojne Srbe iz Banata i Bačke. Čak je i na početku XX veka, neposredno pred izbijanje Prvog svetskog rata, Kikinda bila mesto sa najvećim brojem Srba, registrovanih birača. Ovo svedoči o imovini i obrazovanju, ali i o broju Srba koji su naseljavali ovo područje. Srbima u dištriktu je bilo dozvoljeno da imaju sopstveni magistrat (upravu) i sud, koji će naravno sami finansirati. Nedugo potom, uključivši delove Banata (bez Dištrikta i Granice) u okvire Torontalske i Tamiške županije, Marija Terezija je faktički, predala ovo područje na upravu ugarskom spahijskom sistemu. Od velike je važnosti napomenuti da je Ugarska do kraja XVIII veka bila poliglotna država. Mađari kao državotvorni, najhomogeniji, ali i narod sa hegemonim pretenzijama na prostoru Ugarske nisu nasilno nametali svoj jezik. Srbi predvođeni mitropolitom Mojsijem Putnikom zatražili su od cara Leopolda II da im odobri održavanje jednog srpskog narodno-crkvenog sabora raspravnog karaktera, na kojem bi mogli da formulišu svoje političke zahteve. Iako je mitropolit Mojsije u međuvremenu preminuo, car je dozvolio sazivanje sabora i do toga je došlo 1790. godine u Temišvaru. Temišvarski sabor je, bez sumnje, bio najznačajniji politički događaj za Srbe u Ugarskoj, još od privilegija iz 1690. godine. Srbi su na Temišvarskom saboru zatražili da im se na području Banata dâ posebna teritorijalna autonomija, odnosno Vojvodina. Budući da Banat još nije bio zaživeo u Ugarskj, a svesni samouprave koju je srpsko društvo baštinilo u Banatu, srpskom saboru je ovakav zahtev delovao demografski i politički najrealniji za ostvarenje. Maksimalističke ideje ovog sabora kome su prisustvovali svi pravoslavci, ne samo Srbi, bio je da u autonomnu teritoriju budu obuhvaćeni pored Banata, i Bačka, Baranja, Srem i Slavonija. Međutim ovo nije delovalno ostvarivo, pošto su ostale regije mnogo pre Banata bile uključene u ugarsku teritoriju i državni sistem. Na istom saboru za novog karlovačkog mitropolita izabran je dotadašnji budimski vladika Stevan Stratimirović. Zahteve za formiranjem autonomne srpske teritorije Leopold II je načelno prihvatio, ali do formiranja Vojvodine ipak na kraju nije došlo. Formirana je državna komisija od stotinu pravoslavnih aristokrata koja je bila zadužena da dovede do ispunjenja srpskih zahteva. Konzervativni mitropolit Stratimirović srpske sabore više nije ni zakazivao. Prvi sledeći sabor se održao tek nakon njegove smrti, radi izbora novog mitropolita.
Ostavi komentar