∗ Za izradu eseja koji se nalazi pred čitaocima bazično je korišćena literatura JELINI STAROG NOVOG SADA KAO DEO GRČKE DIJASPORE autora Miroslava M. Jovičina
Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Jelini, Grci ili Grko-Cincari je zajedničko ime za Grke i Cincare, kako su oni sebe i sami nazivali u Habzburškoj monarhiji. Tokom više od jednog veka, od polovine 18. do sredine 19. veka, Grci i Cincari svoje interne prepiske vodili su isključivo na grčkom jeziku, što znači da se većina njih, bez obzira na svoje etničko poreklo i jezičke razlike, u civilizacijskom smislu smatrali Grcima.
Prvi primeri stalnog naseljavanja Cincara, Grka i drugih hrišćanskih trgovaca iz Turske u Habzburšku monarhiju, prvenstveno u Ugarsku, počinje u 17. veku, da bi njihovi sledbenici u većem broju počeli da stižu posle Karlovačkog mira 1699. god. Ipak, prvi Grci koji su ranom srednjem veku stigli u Panoniju bili su monasi, sledbenici Ćirila i Metodija i to nekoliko decenija pre dolaska Mađara.
Grčka dijaspora je jedan geografski širok fenomen. Još u antičko doba Grci su kolonizovali obale i ostrva Mediterana i Ponta. Dolazak Turaka pokreće veliki egzodus Grka na sve strane sveta. Vekovni egzodus stvoriće preduslov da se na raznim meridijanima formira masovna i finansijski moćna dijaspora, koja će se na kraju tog istorijskog procesa izboriti za nezavisnu Grčku. O broju grčke zajednice u Ugarskoj ne postoji precizni podaci, ali se realne procene kreću oko 10.000 Grka, za vreme od prvih pojavljivanja na ovim prostorima, pa sve do njihovog potpunog nestanka.
A ko su Cincari? Cincari, Vlasi, Kucovlasi, Aromuni, Makedo-Romani, Makedo-Vlasi, Armanji ili Armani, različiti su etnonimi možda najstarijeg i verovatno jedinog (još uvek prisutnog) autohtonog balkanaskog naroda, oko čijeg porekla se i danas suprostavljaju stavovi istoričara, lingvista, etnologa. Cincarski jezik, ili limba armaneasca, spada među najstarije novolatinske jezike Balkana. Srbi pripadnike ovog naroda nazivaju Cincarima, Grci, Makedonci i Bugari Vlasima (što na grčkom jeziku označava stočara sa Pinda, neotesan, grub), dok ih Rumuni smatraju delom svoje romanske etničke zajednice i nazivaju ih imenom sličnim svome, Aromuni. Turci ih zovu Ulahlar, dok se na Albanskom jeziku Cincari zovu Vlehe ili Cobani. Cincari nisu uspeli da osnuju svoju nacionalnu državu, niti da formiraju naciju. Raselili su se po čitavom Balkanskom poluostrvu i aktivno učestvovali u stvaranju gotovo svih pravoslavnih balkanskih nacija, dok je za to vreme njihovo ime polako iščezavalo. Danas su samo u Republici Severnoj Makedoniji priznati kao nacionalna manjina. Iz cincarskih porodica izašla je prva generacija intelektualaca i uz njihovu pomoć formirana su građanska društva većine balkanskih naroda. U pokušaju da što kraće odgovori na pitanje ko su Cincari, Dušan J. Popović, i sam cincarskog porekla, kaže:
„Cincarin je po poreklu Ilir ili Tračanin, sasvim retko Sloven, po jeziku Roman, po veri pravoslavan, a po kulturi, barem u varošima Grk, po zanimanju stočar, trgovac ili zanatlija; sve ostalo, kao njegovo ime, prezime, nacionalna osećanja, državljanski položaj, sasvim je neodređeno. Sve može tokom života da promeni. Glavna karakteristika Cincarina je neodređenost…“
Jovan Cvijić koji je izvršio obimnu etnografsku analizu južnih delova Balkanskog poluostrva, tvrdi da su doseljenici u naše krajeve koji su poticali iz istorijske oblasti Velike Vlaške (Megalovlahije) u velikoj većini bili Cincari, a vrlo malo pravi Grci. Trgovci poreklom iz Carigrada i njegove okoline (Trakije) bili su većinom Grci, a tek poneki Cincarin, dok su retki došljaci iz Male Azije, sa Peloponeza, sa Egejskih i Jonskih ostrva bili čistokrvni Grci. Poreklom sa Egejskih ostrva su, na primer bili Grci iz Trsta.
U istorijskim izvorima, pod imenom Vlasi, pojavljuju se od druge polovine 10. veka. Cincarska postojbina bila je oblast omeđena linijom koja vodi hrbatom planinskog venca Pind, posebno njegovim severnim ogrankom, jugoistočnim visovima Gramosa i Olimpa, preko Vermione, Meglena, Prespanskog jezera, sve do Ohrida. Predstavljali su čaršijski (gradski) sloj stanovništva u brojnim grčkim gradovima, poput Soluna, Janine, Larise… Cincari su narod koji nije imao svoju državu, ali je imao jednu varoš koja bi pod nekim drugim okolnostima mogla da posluži kao zametak njihove teritorijalne i kulturne samobitnosti. To je bilo je Moskopolje, nekada slavno stecište cincarskog bogatstva i kulture, danas gotovo imaginarno mesto Voskopoja, bez stalnih stanovnika, koje liči na istorijski lokalitet na jugu Albanije. Vrhunac svog prosperiteta Moskopolje je doživelo sredinom 18. veka, kada je to bilo najveće balkansko naselje koje je brojalo od 50.000 do 80.000 žitelja, na nadmorskoj visini preko 1.000 metara i verovatno jedini isključivo pravoslavni grad te veličine u Turskoj carevini. Većina cincarskog stanovništva je tada već bila helenizovana. Pretapanje jednog dela cincarske populacije u Grke započinje davno, još u poznoj antici, da bi pod osmanskom vladavinom njihova fizička i duhovna bliskost stvorila jedinstvenu i neponovljivu simbiozu. U mnogim krajevima u kojima su živeli, pa i u Novom Sadu, ime Grk je bio sinonim za većinu Cincara. Naime, Moskopolje je pretrpelo tri strahovita razaranja od strane arbanaskog plemena Toska, 1769, 1788. i konačno 1821. god. Posle ovog trećeg i konačnog uništenja, moskopoljsko roblje, naročito žene i devojke, prodavano je na kairskoj pijaci robova. Ova dešavanja imala su za posledicu masovno iseljavanje preživelog cincarskog i ostalog hrišćanskog življa sa ovih prostora, najviše na sever, u Makedoniju, Srbiju i Bugarsku. Mnogi su prešli na teritoriju Austrije, u gradove kraj Dunava i Save, a značajan broj se nastanio u Zemunu i Novom Sadu.
Fenotip svakog naroda, pored njegovih osnovnih antropoloških odlika, sačinjava niz socioloških karakteristika koje ga razlikuju od drugih etničkih grupa i time ga čine posebnim. Tako su Srbi uočili dve tipično cincarske karakteristike i njih smatrali za najupečatljivije: tvrdičluk i pobožnost. Pored ovih, ne baš reprezentativnih, Cincari su gajili mnoge korisne i lepe osobine, koje nisu bile svojstvene narodima sa kojima su živeli. Cincari su bili lepo vaspitani, u društvu su se pristojno ophodili, kako odrasli tako i deca, posebno u crkvi, gde su veoma poštovali ceremonijal i pazili na ponašanje i rad popova. Liturgija u zemunskoj Sabornoj crkvi ili u Nikolajevskoj crkvi u Novom Sadu, prema svedočenjima nekih Srba, razlikovala se od službi na srpskom jeziku, bila je svečanija i sa mnogo većom pompom, posebno za Vaskrs i Božić. Porodični moral kod Cincara bio je jači nego kod ostalih balkanskih naroda. Žena, kako kir Janja kaže, treba da čuva kuću, suče rukave, gleda kujnu i svoje poslove. Vremenom su se Cincarke izborile za primat u porodici i uspele da sruše barijere prema spoljnom svetu, pa su samostalno vodile trgovačke poslove i razne marketinške aktivnosti. Početkom leta, u vreme kada cvetaju ruže, prolaznik koji bi hodao novosadskim ulicama sa sigurnošću je mogao da odredi koja kuća je cincarska. Naime, u to vreme Cincarke su pravile slatko od ruža i to je jedna od cincarskih ostavština podunavskom kulinarstvu.
Tokom prve polovine 18. veka u Habzburšku monarhiju je iz Turske pristizao sve veći broj Jelina (manje Grka, više Cincara). Oni su dolazili pojedinačno ili u manjim porodičnim grupama. Za vreme ratnih sukoba između Austrije i Turske, Austrija se trudila da na svaki način oslabi protivnika, prvenstveno demografski i ekonomski, tako što bi mu preotela najaktivniji i verovatno najpokretljiviji deo stanovništva. Tada su se dešavali grupni prelasci Jelina pod okrilje Austrije. Monarhija je osetila koristi od prisustva i rada ovih trgovaca, pa im je kao stranim podanicima nudila posebne trgovačke pogodnosti, koje nisu uživali domaći trgovci. Povlastice su se sastojale od slobodnog izbora mesta za život i rad, slobodnog odabira delatnosti u neograničenoj trgovini sa Turskom ili u neometanoj zanatskoj proizvodnji. Nove olakšice donosile su oslobađanje od poreza prvih pet godina, posle toga smanjenje poreza i carina u odnosu na konkurenciju, Dubrovčane, mletačke i domaće trgovce. Hrišćanski trgovci iz Turske držali su se prvo uz istoverne Srbe. Zaposedali su trgovačke čaršije gradova uz Dunav – Zemun, Novi Sad, Pančevo, Vukovar, Pešta. Naseljavali su se i uz Tisu (Tokaj i mnoga manja mesta), između Tise i Dunava (Solnok, Jegra), a od sredine 18. veka bio ih je pun Banat, Pančevo, Temišvar i Arad. Nisu svi Jelini bili trgovci istog ranga. Grci su bili isključivo trgovci ili špekulanti novcem, trgovali su na veliko, na malo i bavili se raznim novčanim transakcijama. Cincari su uglavnom torbarili od mesta do mesta, ali su vremenom i oni podigli svoju trgovinu na viši nivo. Iako su bili povlašćeni, na sve načine su izbegavali da plaćaju obavezne takse i poreze.
Koliko su svojom trgovinom Jelini bili potrebni Austriji u oslobođenim krajevima, pokazuje primer Petrovaradina. Odmah po oslobođenju ovog vojnog komuniteta od Turaka, porodice braće Georgija i Konstantina Dimoboli, imali su pravo na boravak i trgovinu u naselju ispod gradilišta tvrđave. Braća Dimoboli su slobodu trgovine u Petrovaradinu dobili 1735. god. lično od predsednika Dvorskog ratnog saveta, princa Eugena Savojskog. Nešto kasnije 1746. god. u Petrovaradinu se pojavljuje dućan Grko-Cincara, ortaka Pajka i Janje. Prisustvo pravoslavnih trgovaca u podgrađu, civilnom delu naselja katoličkog komuniteta Petrovaradin, ne bi bilo čudno da prema njegovom statutu, pravoslavnima, protestantima, Jevrejima i muslimanima nije bilo dozvoljeno u Petrovaradinu ni da zanoće, a kamoli da se tamo nasele i posluju. Restriktivan odnos prema naseljavanju pravoslavnog stanovništva u Petrovaradin zvanično prestaje tek 1777. god, kada mu se priključuje Bukovac, naseljen isključivo srpskim življem.
Istovremeno dok je primala turske trgovce na svoju teritoriju, Austrija je nastojala preko svojih trgovaca plasirati robu svojih manufaktura i poljoprivredne proizvode na tursko tržište. Naime, Požarevačkim mirom 1718. god. uvedene su niske carinske stope od 3% u međusobnom trgovinskom prometu. Time je Bečki dvor želeo da se probije na otomansko tržište i tamo porazi evropsku konkurenciju. Ispostaviće se da je niska carinska stopa više koristila turskim nego austrijskim trgovcima i doprinela je njihovoj ekspanziji u Habzburšku monarhiju. Prisustvo prekomernog broja grčkih, cincarskih i jermenskih trgovaca imaće loše posledice po ekonomiju carstva i s tim problemom suočiće se tri austrijska cara. U duhu merkantilističke privredne politike kojom je sredinom 18. veka bečki dvor počeo rukovoditi, 1760. god. formirana je prva austrijska Orijentalna trgovačka kompanija u Turskoj, sa filijalom u Carigradu i predstavničkom agencijom u Beogradu. Austrija je u svojim strateškim kalkulacijama videla Tursku kao izvor raznih sirovina za svoju manufakturu i zanate, ali i kao veliko, skoro nezaštićeno tržište. Pored ekonomskih, tu su i jaki politički motivi. Naime, Beč je smatrao da će se Turska teže odlučiti na savez sa Pruskom (velikim austrijskim konkurentom u dominaciji nad nemačkim pokrajinama), ukoliko je ekonomski veže za sebe. Ali, austrijski trgovci nisu imali ni interesa, ni sluha za trgovinu sa Turskom. Istina je da pored ambicija i interesa, za veće poslovne poduhvate u Turskoj je trebalo imati mnogo hrabrosti i snalažljivosti. U tom tuđem i neprijateljskom svetu, austrijski trgovci naviknuti na utvrđena pravila, podlegali bi plaćanju raznih pisanih i nepisanih dažbina, proizvoljnim povećanjima sultanovih i lokalnih taksi, carina, davanju bakšiša raznim moćnicima, a kao hrišćani gledani sa omrazom.
Mada su se hrišćanski trgovci iz Turske u Austriji i Ugarskoj sami snalazili i bez formalne pomoći otomanske države, pokazali su visok stepen samoorganizovanosti, solidarnog osećanja i veliku spretnost u radu. U njihovim rukama bila je gotovo sva trgovina između Male Azije i Srednje Evrope. Preko svojih malih, uglavnom porodičnih kompanija, povezali su Smirnu, Carigrad, Atinu, Solun, Beograd sa Trstom, Bečom, Peštom, Požunom, Zemunom i Novim Sadom. Brojni, interesno i rodbinski povezani, hrišćani iz Turske koristili su porodične i zemljačke veze, iskustva i trgovačku infrastrukturu, stečene u prošlim vremenima. Suprotno planovima Habzburške monarhije, Grci i Cincari postaju nadmoćan ekonomski faktor na teritorijalnom pojasu širokom onoliko koliko je bila široka Ugarska i dubokom sve do Beča. Lošim planiranjem i vođenjem svoje merkantilističke politike, Austrija ne samo da nije uspela da zagospodari turskim tržištem, već je tuđim podanicima prepustila dobar deo svoga trgovinskog prostora, samim time i profita. Jelini su koristili dobijene povlastice i vešto vrdali ograničavajućim propisima, bogateći se bez ograničenja. Visinu robne razmene između Austrije i turskih trgovaca, ponajvše Grka i Cincara, ali i Srba i Jermena, nije lako utvrditi. Dostupni izvori navode cifru od oko 3.000.000 forinti za svaku godinu. Veliki deo ovog novca je ostajao u rukama grčkih i cincarskih trgovaca, dok je država zbog obaveze poštovanja ranije datih povlastica ostajala kratkih rukava. Stoga je carica Marija Terezija nizom zakonskih mera primorala hrišćanske trgovce iz Turske da uzmu austrijsko podanstvo, da se kao austrijski trgovci skrase u gradovima, da novoj otadžbini plaćaju poreze i tako postanu deo privrednog sistema monarhije. To je značilo da su austrijski Grci i Cincari morali da zaborave svoju postojbinu i rodbinu, kojoj će prestati da legalno šalju obilnu novčanu pomoć i da tako u Turskoj akumuliraju kapital. Mnogi Jelini su u predviđenom roku lojalno prihvatili carske mere, dok je dobar deo njih tražio načine da izvrda obavezama. Proći će dobrih četvrt veka dok se žilavi južnjaci ne povinuju administrativnim merama austrijske države i ne stave potpuno u funkciju Habzburše monarhije. Marija Terezija i njeni naslednici organizovali su grčke i cincarske trgovce i stavili ih u fiskalni sistem države, ali su bili duboko svesni njihovog presudnog značaja u formiranju trgovačke čaršije na svome jugu. Kada je trgovina između Austrijskog i Otomanskog carstva počela da cveta u mirnodopskim fazama 18. veka, u pogranične gradove slivalo se more orijentalne robe. Ogromni karavani sačinjeni od više stotina kola, konja, magaraca i mazgi natovarenih pamukom, svilom, vunom, pirinčem, duvanom, makom, uljem i drugom traženom robom sa istoka i juga, stizali su i bivali istovarivani na pristaništima Pančeva i Zemuna. Tu se roba pregledala i carinila, a odatle rečnim ili drumskim putevima prevozila u untrašnjost, do Beča i drugih evropskih gradova. U Tursku se iz Austrije uvozilo mnogo manje robe i to prvenstveno proizvodi od stakla, porculana, oružje, nakit, satovi, manufakturni prozvodi i druga evropska roba. Pored Zemuna i Pančeva, pravi procvat doživeo je i Novi Sad, kao prva tranzitna stanica na putu ka Beču i Pešti. Grčki i cincarski trgovci su znali da na razne načine zarade novac i svakom trgovačkom poslu pristupali su sa jednakim žarom. Ne čudi, stoga, da su u mešovitim srpsko-grčko-cincarskim sredinama, sve nivoe trgovine i sva poslovanja za ovu delatnost, Srbi nazivali grečeskop špekulacijom. Najsposobniji grčki i cincarski trgovci stigli su do samog Beča i tu osnovali i podizali svoje finansijke imperije. Tako su u Beču bile čuvene po raskoši palate cincarskih porodica Sina, Đika i Dumbi. Obalu Dunava u Pešti krasila je vila grofova Nako, cincarskih plemića iz Banata. Izgradnju čuvenog Lančanog mosta, Szecsenyi lanchid, koji spaja Peštu sa Budimom, u značajnoj meri finansirali su bogati članovi helenizovane porodice Sina, ponajviše baron Georgije Sina.
U ugarskim gradovima Grci i Cincari su dugo živeli pored Srba i svojim kapitalom, poslovnim vezama, zdravom konkurencijom i delovanjem istaknutih ličnosti doprinosili napretku lokalne pravoslavne zajednice i povećanju njenog društvenog značaja. Proračunati i praktični, oni su rado ulazili u bračne veze sa Srbima, što zbog iste vere, što zbog privilegija koje su Srbi dobili od cara Leopolda pre i tokom Velike seobe. Srpska crkva ih je oberučke prihvatala zbog izdašnih priloga, darova i zadužbinarstva. Nešto kraće od jednog veka Jelini će se držati Srba, forsirati s njima krvne, poslovne i prijateljske veze. Do preokreta će doći 1718. god, kada car Josip II izda Patent o toleranciji koji je Jelini pružao mogućnost da napuste zajedničke srpsko-jelinske pravoslavne opštine i osnuje svoje sopstvene zajednice. Jelini se bukvalno preko noći okreću od Srba, ističu svoje posebnosti i traže narodna i verska prava.
Habzburška monarhija je na osnovu religijske istovetnosti svoje Jeline u političkom smislu tretirala jednako kao Srbe i svrstavala ih u istu grupu (u dokumentima se pominju isto kao Srbi – Raci, Iliri). Prema istom kriterijumu, svi Grci i Cincari koji su u Monarhiji stekli plemićke titule i zvanično su bili svrstani u red plemenitih Srba. Prvi slučajevi sticanja plemstva, istina vrlo retki, među Jelinima javljaju se u isto vreme kao kod Srba, još pre Velikog bečkog rata (1683 – 1699). Tokom 18. veka situacija se promenila i veliki broj pravoslavnih je bez posebnog uslovljavanja sticao mađarsko ili austrijsko plemstvo. Kupovina ili dobijanje plemićke titule na osnovu vojnih i diplomatskih zasluga, davalo je stečenom bogatstvu novopečenog plemića društveni status i verifikaciju. Oni su sada svrstavani u red povlašćenog društvenog sloja i jačali su feudalnu strukturu Habzburške monarhije. Najpoznatije grko-cincarske porodice koje su bile nosioci plemstva su Manastirlije (Monasterlije), Nake, Duke, Damaskini. Na Temišvarskom saboru 1790. god, kada se srpsko plemstvo prvi put u novijoj istoriji pojavljuje kao stalež, među 75 plemića (spahija), 11 ih je bilo iz redova Grka i Cincara. Najvišeg dostojanstva bili su Hristifor Nako od Senmikluša, Marko Servijski od Turske Knjiže, Živan Đuričko od Modoša (danas Jaša Tomić), Naum Mosko od Ivande, Hadži Mihailo Sisanji, Pačača ili Pačadžija i dr. Grčkog ili cincarkog porekla na Temišvarskom saboru bili su episkopi aradski, Pavle Avakumović i gornjokarlovački, Genadije Dimović.
Ostavi komentar