OBRENOVIĆI U MATICI SRPSKOJ

Opis predmeta iz grupe arhivske građe nastale u kontekstu života i delatnosti srpske dinastije Obrenović, koji se nalaze pod zaštitom Rukopisnog odeljenja Matice srpske

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

ISTORIJAT RAZVOJA I DELATNOST RUKOPISNOG ODELJENJA MATICE SRPSKE

Prikupljanje i čuvanje arhivske građe u Rukopisnom odeljenju počinje od samog čina osnivanja Matice srpske 1826. godine. Od Osnova, prvog statuta, odnosno osnivačkog akta kojim je regulisana Matičina delatnost, spisa nastalih u njenom dvovekovnom radu u Pešti i Novom Sadu, rukopisa koji su u Maticu srpsku dostavljani radi objavljivanja u Letopisu Matice srpske, kao i u drugim publikacijama, zapisnika sa sednica upravnih tela, prepiske najznačajnijih delatnika u srpskoj književnosti i kulturno-političkoj istoriji XIX i XX veka, otkupima i mnogim poklonima, nastalo je „jezgro“ budućeg Rukopisnog odeljenja. Uočljivo je nekoliko faza u njegovom razvoju: od 1826. godine do 1847. godine nije postojao poseban vid organizacionog delovanja; od 1847. godine do 1945. godine rad Odeljenja definisan je u formi koncepta javne kolekcije pod nazivom Srbsko-narodna sbirka, koja je pored ostalih artefakata sadržala i „pisma-knjige i rukopise slavnih Srbalja“. Od 1945. godine do 1958. godine deluje kao Odsek za građu i rukopise u okviru Biblioteke Matice srpske, a od 1958. godine do 1961. godine Rukopisno odeljenje radi pod nadzorom Književnog odeljenja Matice srpske. Kao posebna organizaciona jedinica u Matici srpskoj i pod nazivom Rukopisno odeljenje Matice srpske, isto je konstituisano 1961. godine. U sedmoj deceniji prethodnog stoleća, arhivska građa i samo Odeljenje smešteno je u posebne prostorije u okviru Zadužbinskog zdanja Marije Trandafil, odnosno sedišta Matice srpske. Istovremeno, u radni odnos u okviru Odeljenja stupilo je nekoliko arhivista, što je zajedno omogućilo početak sistematske stručno-arhivističke obrade arhivske građe.

U skladu sa pozitivno-pravnim propisima Republike Srbije, Rukopisno odeljenje predstavlja specijalizovano arhivsko odeljenje, sa specifičnim statusom i nadležnostima. U okviru Odeljenja postoji arhivski fond Arhiva Matice Srpske (1826–). Pomenuta arhivska građa nastala je na osnovu raznovrsne profesionalne delatnosti Matice srpske u toku njenog viševekovnog rada. U skladu sa opštim i pojedinačnim propisima koji regulišu rad u vezi sa sređivanjem opštih i ličnih arhivskih fondova, arhivski savetnici, viši arhivisti i arhivisti u Odeljenju nadležni su za čuvanje, sređivanje i obradu grupa predmeta u Fondu Arhiva Matice srpske. Fond Arhiva Matice srpske sadrži beleške, zapise i tekstualno uređene analize i objašnjenja rada organa Matice srpske i isti su determinisani u jednu celinu pod nazivom: Zapisnici Matice srpske (1826–). Pored Zapisnika Matice srpske, Fond sadrži 284 kutije, sa više od stotinu hiljada dokumenata nastalih na osnovu delatnosti Matice srpske. Takođe, sačuvano je i 158 knjiga delovodnih protokola. Pored Fonda Arhiva Matice srpske, u Rukopisnom odeljenju sređena su, obrađena i sačuvana tri lična fonda: Lični fond Božidara Kovačeka (sadrži blizu deset hiljada dokumenata), Lični fond Rudolfa Bručija (sadrži blizu pet stotina dokumenata) i Lični fond Čedomira Popova (sadrži blizu deset hiljada dokumenata).

Ostali predmeti iz arhivske građe sređeni su, obrađeni i sačuvani u okviru četiri arhivske zbirke: rukopisa, pisama, fotografija i varia. U skladu sa kategorizacijom kulturnih dobara, arhivska zbirka pisama, kategorisana je u status kulturnih dobara od izuzetnog značaja, dok su zbirke rukopisa i fotografija kategorisane kao kulturna dobra od velikog značaja. Zbirka rukopisa sadrži 25 hiljada do sada obrađenih tekstova. Pomenuta arhivska građa nastala je u periodu od XVIII do XXI veka. Tekstovi su napisani uglavnom na srpskom, nemačkom i latinskom jeziku. Zbirka pisama sadrži izuzetno vrednu prepisku, čiji autori predstavljaju najznačajnije ličnosti iz kulturno-političke istorije srpskog etnosa i drugih naroda sa kojima je isti dolazio u interakciju. Do sada je obrađeno 67 hiljada pisama, a u vidu poklona i otkupa u Odeljenje je dospelo još nekoliko hiljada primeraka različite prepiske. Zbirka fotografija poseduje blizu 25000 snimaka, negativa i albuma, od dagerotipija do snimaka načinjenih savremenom digitalnom opremom. Zbirka varia sadrži predmete koji su sređeni i obrađeni u skladu sa propisima u vezi sa arhivističkim delatnostima. Međutim, isti ne poseduju karakteristike koje bi date predmete preporučile da budu svrstani u organsku celinu sa zbirkama rukopisa, pisama i fotografija. U okviru arhivske zbirke varia, sređeno je i obrađeno 205 predmeta (matične knjige, protokoli, obligaciono-imovinska dokumentacija različitog karaktera i funkcija). Od 1967. godine do 2001. godine u okviru ROMS delovalo je i Uredništvo za bibliografska izdanja Matice srpske. U proteklih nekoliko godina izvršen je proces digitalizacije predmeta iz arhivskih fondova i zbirki i Kataloga arhivske građe Rukopisnog odeljenja Matice srpske.

Postoji nekoliko naučno-informativnih sredstava o predmetima iz svih arhivskih zbirki u Rukopisnom odeljenju Matice srpske. Pored registra svih arhivskih jedinica, kao i inventarnih knjiga, gde se nalaze popisi, uz opise svih predmeta iz arhivskih zbirki, bliži i detaljni podaci o arhivalijama predstavljeni su u obliku regesta. Pojedinačno, svaki predmet opisan je u konkretnom regestu. Regesti su dostupni istraživačima i korisnicima usluga u Odeljenju u okviru Kataloga Rukopisnog odeljenja. Postoje dve vrste kataloga sa uloženim karticama sa regestima. Na raspolaganju korisnicima, u Rukopisnom odeljenju nalaze se dve vrste kataloga i regesta predmeta. Postoje Imenski i Predmetni katalozi za predmete iz zbirki rukopisa i fotografija, dok za arhivsku zbirku pisama postoji jedan imenski katalog podeljen u dve vrste: Imenski katalog arhivske građe prema adresantu i Imenski katalog arhivske građe prema adresatu.

Razvoj humanističko-društvenih naučnih disciplina, kao i nauke u celini u našoj zemlji i regionu, bio bi veoma otežan da ne postoji upotrebna vrednost arhivske građe koja se nalazi u Rukopisnom odeljenju. Iz pomenutog razloga, navedena arhivska građa predstavlja nezaobilazan izvor u naučno-istraživačkom radu nekoliko hiljada saradnika Matice srpske, zbog čega je razvijena i uslužna delatnost Odeljenja. Odeljenje obavlja svoju delatnost pod rukovodstvom upravnika Odeljenja i Odbora Rukopisnog odeljenja. Od osnivanja, upravnici su bili Živojin Boškov (1963–1983), akademik Čedomir Popov (1983–1991), prof. dr Nikola Gaćeša (1991–1999), prof. dr Branko Bešlin (1999–2008), Pavle Stanojević (2008–2011), Sonja Bob (2011–2012), prof. dr Milivoj Nenin (2012–2013) i prof. dr Aleksandra Vraneš (2013–2020). Upravnik Rukopisnog odeljenja je prof. dr Zorica Hadžić. Stručni saradnik odeljenja je msr Aleksandra Jovanović, arhivski savetnik.

PREDMETI NASTALI U VEZI SA ŽIVOTOM I DELATNOSTIMA DINASTIJE OBRENOVIĆ

U skladu sa međunarodnim pozitivno-pravnim propisima, pozitivno-pravnim propisima Republike Srbije, opštim aktima Matice srpske i Pravilnikom o radu Rukopisnog odeljenja Matice srpske, stručno-arhivistički i tehničko-softverski sređeno je i obrađeno 154 predmeta koji organski pripadaju arhivskim zbirkama pisama, rukopisa i fotografija. Predmeti u okviru zbirke pisama i fotografija sadrže preko sedam stotina stranica.

U okviru zbirke pisama sređeno je i obrađeno 37 predmeta, sistematizovanih i raspoređenih u dve grupe: „pisma po adresantu“ i „pisma po adresatu“. Prva grupa (pisma po adresantu), sistematizovana je na osnovu ličnosti autora pisama, koji su u pomenutom kontekstu pripadnici ili pripadnice vladarske porodice Obrenović. Navedena prepiska sadrži ukupno 17 predmeta i adresanti u istima su: Miloš Obrenović, Mihailo Obrenović, Milan i Mihailo Obrenović (sinovi kneza Miloša Obrenovića) i Natalija Obrenović. U datoj prepisci adresati su: Sima Milutinović Sarajlija, Mihailo Teodorović German, Vasa /Atanacković/, Živojin Blaznavac, mitropolit Melentije, Đorđe Stratimirović, Dragutin J. Ilić, Mileva Nikole Krstić, Jovan Ristić i Vasilije Pejčinović. Pisma su nastala u vremenskom rasponu od 1817. godine do 1898. godine. Predmeti prepiske imaju različit karakter i tematike i odnose se na pitanja iz domena života i ličnih odnosa između adresanata i adresata, ali i na različite političke događaje, stanja i procese, koji danas imaju istorijski karakter. Jedan od znamenitih predmeta iz date grupe arhivske građe jeste i pismo Miloša Obrenovića, nastalo 1817. godine, a upućeno Mihailu Teodoroviću Germanu, u kome adresant obaveštava adresata o uzrocima i detaljima pogibije vožda Đorđa Petrovića Karađorđa. Bez obzira na to što je pismo u Rukopisno odeljenje dospelo u formi prepisa, isto poseduje karakter važne analize o čuvenom događaju iz 1817. godine, koji je svakako uticao na potonje povesne procese u istoriji srpskog naroda. Način nastanka teksta pisama koja su u Rukopisno odeljenje Matice srpske dospela u originalu je rukopis, dok su prepisi uglavnom mašinski otkucani. Pisma sadrže od jedne do pet stranica teksta. Pisana su na srpskom (15) i na francuskom jeziku (dva). Jedno pismo (tačnije prepis pisma) nastalo na srpskom jeziku pisano je na latiničnom pismu, dok su ostala napisana na ćiriličnom pismu. Materijal na kome su pisana je hartija, a u Rukopisno odeljenje dospela su putem otkupa i poklona. Predmeti su uloženi u odgovarajuće arhivske kutije.

U okviru zbirke fotografija, sređeno je i obrađeno 98 predmeta, sistematizovanih i raspoređenih u nekoliko grupa predmeta arhivske građe. Grupe su formirane prema ličnostima na fotografijama, zbog čega postoje grupe fotografija Miloša Obrenovića, Mihaila Obrenovića, Milana Obrenovića, Aleksandra Obrenovića, Tomanije Obrenović, Anke Konstantinović, Katarine Konstantinović. U okviru pomenutih grupa uloženi su predmeti koji se neposredno odnose na nazive grupa, odnosno na ličnosti predstavljene u nazivima, kao i fotografije ličnosti koje su sa „nosiocima“ grupa bili u rodbinskim, prijateljskim ili saradničkim relacijama. U Rukopisnom odeljenju postoje dve vrste fotografija na kojima su prikazani pripadnici dinastije Obrenović: pozitivi i fotokopije. Period u kome su nastajale fotografije (ne i fotokopije) datiran je od kraja četvrte decenije XIX veka do 1941. godine. Fotokopije su nastajale u periodu XIX i XX veka. Materijal na kome su fotografije nastale je: fotopapir, hartija i kartonska hartija. Mnogi originali fotografija imaju i više primeraka, obično istih dimenzija i porekla nastanka. Dimenzije fotografija su različite. Originali fotografija poseduju dimenzije koje su standardne za period u kome su nastale, dok fotokopije, uglavnom imaju dimenzije 9×12 cm. Takođe, fotografije poseduju portretni i grupni karakter. U Rukopisno odeljenje dospele su putem otkupa i poklona. Predmeti su uloženi u odgovarajuće arhivske kutije i svi poseduju i svoju elektronsku formu.

U okviru zbirke rukopisa, sređeno je i obrađeno 19 predmeta, sistematizovanih i uloženih u odgovarajuće arhivske kutije. Navedenih 19 predmeta pripadaju opsegu arhivske građe. Pored datih predmeta u okviru zbirke rukopisa ROMS nalaze se još dva predmeta-rukopisa, koji ne poseduju veliku naučnu vrednost, te nisu ni pridruženi ostalim predmetima u svrhe obrade. Ovi rukopisi nastali su u vremenskom rasponu od 1830. do 1908. godine. Osim jednog koji je bio delimično oštećen (kasnije i restaurisan), svi drugi nalaze se u ispravnom stanju. Rukopis Fermana sultana Mahmuda II (signatura: M.4249) iz 1830. godine napisan je na turskom osmanlijskom jeziku i arapskom pismu. Ostali rukopisi nastali su na srpskom jeziku i njegovim redakcijama i ćiriličnom pismu. Kada je u pitanju način nastanka teksta, deset rukopisa predstavljaju rukopisnu građu, šest rukopisa predstavljaju štampani materijal, dok preostala tri rukopisa predstavljaju kombinaciju štampanog materijala i rukopisne građe. Materijal na kome su rukopisi pisani je hartija, a u Rukopisno odeljenje dospeli su putem otkupa i poklona. Prema svojoj arhivističkoj, naučnoj i „estetsko-izložbenoj“ vrednosti, posebnu pažnju potrebno je posvetiti diplomama i ukazima koji su objavljivani od strane kneza Miloša i kneza Mihajla, naročito onima koji su se odnosili na profesionalnu delatnost Jovana Obrenovića. Pored diploma, vredan predmet predstavlja i „Poreska knjižica Natalije Obrenović“ (signatura: M.19449), broj 18701, koja je bila u upotrebi od 1906. do 1908. godine. Predmet „Afere kralja Milana“ (signatura: M.19352) sadrži 167 stranica i rezultat je priređivačkog talenta saradnika ROMS. U okviru datog predmeta objedinjeni su primerci iz korespondencije kralja Milana sa Artemizom Hristić, kao i sa javnim ličnostima iz navedenog vremena. Uz pomenute primerke, u okviru rukopisa sačuvani su i izvodi iz Zapisnika nastali na osnovu delatnosti Narodne skupštine Kraljevine Srbije iz 1886. godine. Međutim, svi tekstovi u ovom rukopisu predstavljaju prepise nastale putem mašinskog kucanja, te ne poseduju „pinakotečku“ vrednost, iako je naučna apsolutno nesporna. Iz datog razloga, obrađeno je i priređeno nekoliko stranica iz pomenutog rukopisa.

IZVORI I LITERATURA

Jovanović Stoimirović, Milan (1998). Portreti prema živim modelima. Priredili Stojan Trećakov i Vladimir Šovljanski. Novi Sad: Matica srpska.

Jovanović Stoimirović, Milan (2000). Dnevnik 1936–1941. Priredili Stojan Trećkov i Vladimir Šovljanski. Novi Sad: Matica srpska.

Kašanin, Milan (2020). Pisma, susreti, tragovi I–III. Priređivač prof. dr Zorica Hadžić. Novi Sad: Matica srpska.

Knjiga Sterijinih rukopisa: rukopisna ostavština Jovana Sterije Popovića u Matici srpskoj (2008). Priredila dr Isidora Popović. Novi Sad: Matica srpska.

Kostić, Laza (2005). Prepiska I. Priredili prof. dr Dušan Ivanić i mr Milica Bujas. Novi Sad: Matica srpska.

Kostić, Laza (2017). Prepiska II. Priređivači, autori pogovora i komentara Mladen Leskovac, prof. dr Dušan Ivanić i mr Milica Bujas. Novi Sad: Matica srpska.

Kostić, Laza (2020). Prepiska III. Priređivači, autori pogovora i komentara Mladen Leskovac, prof. dr Dušan Ivanić i mr Milica Bujas. Novi Sad: Matica srpska.

Krvava okupacija Bačke – dnevnik jednog posmatrača (1941–1944) (2018). Priređivači dr Drago NJegovan i dr Aleksandar Horvat. Novi Sad: Matica srpska.

Milan Lazarević – subote i nedelje (2018). Priređivač mr Gordana Đilas. Novi Sad: Matica srpska.

Nikitovića, Milenko (2014). Zla vremena. Priredio Vladimir Davidović. Novi Sad: Matica srpska.

O Crnjanskom: arhivalije, povodom stogodišnjice piščevog rođenja (1993). Priredili Stojan Trećakov i Vladimir Šovljanski. Novi Sad: Matica srpska.

Okupacijski dnevnik Milana Jovanovića Stoimirovića (jun–decembar 1941) (2019). Priređivači prof. dr Aleksandra Vraneš i prof. dr Bojan Đorđević. Novi Sad: Matica srpska.

Petrović, Veljko (1997). Pisma: 1904–1967. Priredili Sonja Bob, Stojan Trećakov i Vladimir Šovljanski, Novi Sad: Matica srpska.

Popović Radovan (2019). Parče piščeve duše: Tišma – njim samim. Novi Sad: Matica srpska.

Popović, Radovan (2016). Aristokrat duha: životopis Milana Kašanina. Novi Sad: Matica srpska.

Popović, Radovan (2017). Veliki gospodin Mladen Leskovac – njim samim. Novi Sad: Matica srpska.

Popović, Radovan (2018). Blagodat novog jutra: Boško Petrović ‒ njim samim. Novi Sad: Matica srpska.

Stajić, Vasa (2017). Autobiografija 1847–1943. Fragmenti iz dnevnika. Priređivač, autor predgovora i komentara prof. dr Zorica Hadžić. Novi Sad: Matica srpska.