Obrazovanje i kulturno uzdizanje u toku i nakon prisajedinjenja Vojvodine sa Srbijom

Obrazovanje i kulturno uzdizanje u toku i nakon prisajedinjenja Vojvodine sa Srbijom

Autor: Stevan Babić

Dan prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji je danas za nas simbol velikog zajedništva i spone za jako i jedinstveno funkcionisanje države, lokalne i pokrajinske politike. I primarni cilj je da budemo okupljeni oko zajedničkih ciljeva i interesa. Najbolji način za realizaciju svih ciljeva – unapređenja funkcionisanja države, dominacija demokratije. Takođe, i razvoj obrazovanja i kulturnog uzdizanja je bilo upravo zahvaljujući prisajedinjenja Vojvodine Srbiji.

Veoma zanimljiva je činjenica da će 25. novembra 2018. godine u Novom Sadu biti otvoren muzej prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji za njegovu stogodišnjicu. Na jednom mestu biće sistematizovana čitava borba Srba za prava, pismo, kulturu, autonomiju i ujedinjenje još od 17. veka, pa do krunisanja prisajedinjenjem.

S obzirom da je Vojvodina bila dva puta prisajedinjena Srbiji – prvi put je to bio proizvod savezničke borbe u Prvom svetskom ratu, a drugi put 1945. godine, što je bio rezultat antifašističke borbe i tada se prisajedinila kao autonomna pokrajina.  Dakle, ni ovaj dođaj iz 1945. godine ne bi trebao da bude dovođen u pitanje. Svi ovi elementi bi trebali da budu zastupljeni u tom muzeju kako bi se 1918-ta godina stavila u određeni vremenski okvir i kako bi se što bolje shvatila istorija Vojvodine.

Interesantno je pomenuti i posebno vredan deo biblioteke Muzeja Vojvodine koje predstavljaju dve naučne biblioteke. To su biblioteke naša dva poznata arheologa – Miloja Vasića i Bogdana Bruknera.

Biblioteka Miloja Vasića, arheologa „koji je svetu podario otkriće“ Vinče, otkupljena je 1957. godine. Fond Vasićeve biblioteke čine 2.153 publikacije, koje se odnose na različite naučne oblasti, pre svega na praistorijsku arheologiju, antiku i istoriju umetnosti. Veoma važan deo ovog fonda čine časopisi: Starinar, Dolgozatok, Dacia, The museums journal, The British Museum Quaterly, Jahresbericht des Archaeologischen Instituts des deutschen Reiches,.. U biblioteci se nalazi i veliki broj separata iz stručne literature Mađarske, Rumunije i Bugarske koji se više ne mogu nabaviti. Dela svetski poznatih arheologa i istoričara umetnosti su u njoj, takođe, našla svoje mesto. To su dela Nilsa Aberga, Tompa Ferenca, M. Rostovceva, J. Overbeka, J. Strigovskog i dr. Brojni su i separati, tj. članci samog dr Vasića.

Po želji porodice pokojnog akademika Bogdana Bruknera, u maju 2008. godine Biblioteka muzeja Vojvodine je dobila na poklon biblioteku ovog našeg znamenitog arheologa. Veliki deo fonda Bruknerove biblioteke odnosi se na praistorijsku arheologiju, odnosno oblast kojom se akademik najviše bavio. Pored toga, fond čini antropološka i istorijska literatura, ali i literatura vezana za različite naučne oblasti.

U Biblioteci muzeja Vojvodine, publikacije su od samog početka nabavljane kupovinom, razmenom i poklonima, a najzastupljeniji vid nabavke je razmena. Na obradi fonda intenzivno se radi od dolaska prvog bibliotekara. Pored alfabetskog i topografskog kataloga, koji su završeni, u Biblioteci se počelo raditi i na formiranju stručnog i predmetnog kataloga. Elektronska obrada bibliotečke građe započeta je 1996. godine.

-Ideja stvaranja Vojvodine

Tokom 19. i 20. veka, ime Vojvodina se na različite načine javljalo. NJu je osmislila kulturna i politička elita Srba u južnoj Ugarskoj u 19. veku. Svoje ime današnja Vojvodina vodi od Majske skupštine održane u Sremskim Karlovcima od 1. do 3. maja (po gregorijanskom kalendaru 13-15. maja), kada su poslanici proglasili Srpsku Vojvodinu.

Ideja da se stvori Vojvodina kao autonomna, srpske oblasti u okviru Habzburškog carstva vodi još od doseljenja Srba pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića, a izneta je prvi put na narodno-crkvenom saboru u Baji 1694. godine.

Na saboru u Temišvaru, 1790. godine, formulisan je glavni zahtev da se Srbima na osnovu njihovih privilegija odredi posebna teritorija, do čega je došlo u periodu između 1849. i 1860. godine. Tada formirano Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je samo imenom bilo srpsko, jer je u njemu živelo najviše Rumuna, zvanični jezik je bio nemački, a sedište u Temišvaru. Nakon pada Bahovog apsolutizma započet je proces decentralizacije vlasti u Austriji i u Ugarskoj, koji se posle kraćeg zastoja nastavio posle zaključenja Austro-Ugarske nagodbe. U to vreme su obnovljene županije u celoj zemlji, a tokom 70-ih godina su ukinute i neke teritorijalne jedinice stvorene iz raznih potreba na osnovu određenih privilegija još u feudalnom dobu .

U vreme dualističkog uređenja je i izgrađena moderna državna uprava u Ugarskoj, a time i na našim prostorima. I za vreme dualizma se u raznim programima i saborima pominjala autonomna srpska oblast, ponegde na nivou županija, a ponegde u široj oblasti. To je izneto i na Blagoveštenskom saboru i u Bečkerečkom programu Miletićeve stranke. Ti zahtevi su ostali temeljna tačka srpskog nacionalnog programa sve do završetka Prvog svetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine.

U sastav nove države ušli su naši krajevi koji su kasnije nazvani Jugoslavija. Posle formiranja prve jugoslovenske države, protivnici unitarizma i centralizma su se zalagali za veću ekonomsku samostalnost i upravne nadležnosti ove regije, tj. Vojvodine.

Na čelu vojvođanskog pokreta između dva rata se nalazio advokat, samostalni demokrata, Dušan Duda Bošković. Autonomna Pokrajina Vojvodina je formirana tek posle Drugog svetskog rata zbog svojih specifičnosti (u nacionalnom, konfesionalnom, ekonomskom, i u svakom smislu).

Kao deo Republike Srbije, Vojvodina je formirana sa jasnim ciljem očuvanja nacionalne i kulturne šarolikosti Bačke, Banata i Srema. Tako funkcioniše i danas.

–Obrazovanje pre i nakon prisajedinjenja Vojvodine

Srpski zakon o školstvu iz 1912. godine je u Vojvodini stupio na snagu 13. jula 1920. godine. Prema ovom zakonu, država je bila u obavezi da izdržava srednje škole čije je pohađanje bilo besplatno, kao i prva četiri razreda privatnih škola.

Zakon je poznavao tri tipa škola:

1. gimnaziju
2. realnu gimnaziju i
3. realnu školu.

Proces ujednačavanja jugoslovenskog školskog sistema bio je dug. Zato nije slučajno došlo do usvajanja prvih jugoslovenskih zakona o nastavi u osnovnim i srednjim školama do 1929. godine, odnosno tek za vreme diktature. Nasuprot jugoslovensko-rumunskom školskom sporazumu, koji je potpisan 1927. godine, sporazum između Mađarske i Jugoslavije nikad nije sklopljen. Od leta 1919. godine mogli su se pisati „ratni izveštaji“ o školstvu.

Cilj „frontalnog napada“ je bio suzbijanje mađarskog duha. U oktobru 1919. godine škole su postale državne, čak i one u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve.

Vlasnici crkvenih i opštinskih škola morali su se izjasniti o tome da li će državi predati svoje škole u celosti (sa celom njenom imovinom). Ako to nisu uradili, škole su gubile pravo na izdavanje svedočanstava o završenom razredu.

Država nije htela da finansira njihove nastavnike i nastavnički zbor, a ukinuto je i pravo nastavnika na ogrev. Ova uredba je vodila ka tragedijama u teškim poratnim ekonomskim uslovima. Pre sklapanja mirovnog ugovora sa Mađarskom, 1919. i 1920. godine, mađarska vlada je podsticala nastavnike,

Nove vlasti su tražile polaganje zakletve pozivajući se na 27. član Aponjijevog zakona. Samo postepeno različiti mađarski zakoni i pravne norme su mogli biti zamenuti novim. Nastavnici državnih škola su svoje prihode do zaključenja mirovnog ugovora dobijali iz Budimpešte, što je stvaralo još veće teškoće.

Godine 1919/1920., mesecima nisu dobijali plate i ostale prinadležnosti. Dovedeno je do toga da su mnogi osnivači škola bili primorani da svoje škole „ponude “ državi. U početku je Odeljenje za školstvo Narodne uprave za Banat, Bačku i Baranju u mađarskim školama, učiteljima i nastavnicima tražilo one koji su odgovorni za nepolaganje zakletve na vernost i izvođenje nastave po mađarskom nastavnom planu, koji je bio u suprotnosti sa „nacionalnim duhom“ nove države.

Mnogi nastavnici su jasno iskazivali svoju odbojnost prema novom sistemu i uređaju države, naročito u školskom sistemu. Jedan od njih je i nastavnik Ferenc Bitenbinder. Protiv Ferenca Bitenbindera, nastavnika u Beloj Crkvi, pokrenut je disciplinski postupak u maju 1919. godine, jer je izjavio da ga je imenovala mađarska vlada, da je položio zakletvu na vernost mađarskoj državi, da nikakvu drugu zakletvu nije polagao, a prinadležnosti dobija od mađarske države i smatra da služenje drugoj državi, koja ima interese različite njegovim, nije u skladu sa njegovim verovanjem i zakletvom sve dok se pitanje teritorija ne razreši.

Iz takvih razloga je otpušten i direktor Više trgovačke škole u Velikom Bečkereku, Šandor Šimon, kao i  još dvojica nastavnika, Mihalj Perl i Aristid Gautir. U zapisniku sa disciplinskog postupka sprovedenog 19. februara 1920. godine možemo pročitati da direktor nije priznavao Narodnu upravu, odnosno nije je smatrao nadležnim organom, jer on, kao činovnik mađarske države, ne može priznati tuđu vlast dok se Mađarska ne odrekne te svoje funkcije“.

Šandor Šimon nije hteo da preda školu novom direktoru Srbinu. Međutim, u toku disciplinskog postupka je izjavio da će, ako se pitanje teritorija reši u korist Jugoslavije i on bude angažovan, na svoju inicijativu pristupiti jugoslovenskoj službi i biti joj pokoran.

Direktor vršačke srpske gimnazije je iz sličnih razloga prijavio direktora tamošnje mađarske gimnazije – Alajosa Pongraca.

U pismu Odeljenja za školstvo Narodne uprave možemo pročitati da zgradu mađarske gimnazije, koja je bila u vlasništvu grada, Pongrac nije hteo dati srpskoj gimnaziji, jer je u vlasništvu mađarske države bilo sve što se u njoj tada nalazilo, samo uz upotrebu sile je bio spreman da se pokori novoj vlasti. Jedan od načina preuzimanja vlasti bilo je uvođenje dvojnog upravljanja: na čelu završnih razreda, u kojima je nastava vođena na mađarskom jeziku, bio je stari upravnik, a na čelo novih razreda, u kojima se učilo na državnom jeziku, postavljen je direktor slovenskog porekla. Ova odluka se nije pokazala baš najboljom, jer je  bila izvor brojnih incidenata.

Na primer, direktor mađarske Građanske škole u Kovinu, Odeljenju za školstvo Narodne uprave, je uložio žalbu na to što je novoimenovani srpski direktor. Kada bi osnivači škole dali izjavu u korist države, plate učitelja i nastavnika preuzimala bi jugoslovenska država iz razloga što im upućuje „uvredljive“ izraze na račun nacionalnosti.

Školski nadzornici su nastojali da „mađarski duh“ (antidržavni), iskorene iz škola sa mađarskim nastavnim jezikom. Nastavnika subotičke Velike gimnazije, Zoltana Revfija je subotički bunjevački list Neven, javno napao, jer je 15. marta na času mađarske književnosti, čitao dela Bajrona i Ferenca Rakocija.

U somborskoj katoličkoj osnovnoj i samostanskoj školi je bio izvršen inspekcijski nadzor, pošto se u njoj još uvek učilo o mađarskim kraljevima, a ne o kralju Petru. Inspekcija je tada kao zamerku navela da su u starim udžbenicima samo precrtani „pasusi napisani u mađarskom duhu“, te su oni i dalje bili čitljivi.

Nastavnik Građanske škole u Adi je smenjen zbog toga što je držao predavanja o pesništvu Mihalja Verešmartija, u čijim pesmama po mišljenju nadzornika ima antidržavnog režima.

Razmišljajući o nastavnom jeziku u osnovnim školama, osnivač Srpske radikalne stranke u Ugarskoj, Jaša Tomić, je bio razočaran novom državom i  pisao je o tome da država mora da više ceni sve što krasi narod. Smatrao je da se znanje može preneti najbolje na maternjem jeziku.

Dr Milan Petrović, rukovodilac Odeljenja za školstvo Narodne uprave, strogo je zabranio nastavnicima da učenike gimnazija, čiji je maternji jezik mađarski, primaju na individualnu nastavu. On je 26. novembra 1918. godine dozvolio da se nastava i dalje izvodi na jezicima manjina. Tako su učenici završnih odeljenja gimnazije u Velikoj Kikindi bili prinuđeni da u leto 1919. godine pređu u Segedin, gde su završili maturu, jer su im srpske vlasti zabranile da završni ispit polažu u svojoj školi.

Mesne vlasti i Ministarstvo unutrašnjih poslova su posebnu pažnju posvetili onim učenicima iz Delvideka koji su se legalno školovali u Mađarskoj. Tako je komandant senćanske policije učenicima koji su došli na zimski raspust uveo obavezu javljanja 4 puta dnevno.

Cilj ovog rada je bio ukazivanje na tada postojeće probleme u školstvu kao i promene tokom školovanja u istoriji Vojvodine. Svakako možemo doneti zaključak da je prisajedinjenje Vojvodine Srbiji mnogo donelo dobrobiti i  danas taj dan slavimo kao veliki dan i veliki uspeh za Srbiju i srpski nacion.