Oblici vlasti kroz istoriju

Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar

Cilj ovog teksta je zaokruživanje tematskog bloka kome smo posvetili celu proteklu godinu. Reč je o nekoj vrsti popisa tema kojima je zajednički imenitelj pojam vlasti, pojam, koji je nesumnjivo jedan od najtemeljnijih na polju političke prakse. Imajući u vidu da smo o većini oblika vlasti i načina vladanja govorili tokom godine na temeljniji način, ovaj tekst ima prvenstveno funkciju podsetnika i pokušaja da, postavljajući oblike vlasti kroz istoriju u jedan korektan niz i na jedno mesto jasnije dočara genezu ovoga pojma.

Kada je reč o samom pojmu vlasti, literatura će nam najčešće njen pojam odrediti kao legitimnu ili društveno prihvaćenu upotrebu moći, tj. legitimnu moć koju jedna osoba ili grupa ljudi ima nad drugom osobom ili grupom ljudi. Pojam legitimiteta je od suštinskog značaja za razumevanje pojma vlasti i predstavlja glavno sredstvo za razlikovanje vlasti od opštijeg koncepta moći. Moć može biti primenjena uz upotrebu sile ili nasilja, zavisi od prihvatanja podređenih da oni koji su iznad njih imaju pravo da im izdaju naređenja ili uputstva.

Dakle, vlast je institucionalna moć. Još preciznije, vlast je legitimni oblik moći, koja ne može da funkcioniše bez organizacije. Međutim, već sama činjenica da pojmovi vlasti i moći idu ruku pod ruku, jasno ukazuje da vlast može biti idealnotipska, ukoliko pojmovi vlasti i moći funkcionišu u harmoniji, ali i izvitoperena i loša, ukoliko ovi pojmovi ne funkcionišu skladno.

Od kada su ljudi počeli da se udružuju u prve zajednice, pa do današnjeg dana, vlast je ono vezivno tkivo koje neku zajednicu drži na okupu.

Već u predistorijskom periodu u prvobitnim ljudskim zajednicama, ukazala se potreba za vođstvom i liderstvom. LJudi su bili organizovani u rodove kao osnovne zajednice. Više rodova sačinjavalo je bratstvo, dok je skup bratstava činio pleme. LJudi su živeli od stočarstva i zemljoradnje.

Princip patrijarhata je dominirao prvobitnom zajednicom. Upravo zbog toga, pleme je imalo potrebu da najsposobnijeg bira za plemenskog starešinu. On je imao status poglavice (vrača – lekara), i od njega se očekivalo da ima „dobru komunikaciju“ sa bogovima, kako bi prizvao idealne klimatske uslove za rodnu godinu. Vremenom, militantna svest je uslovila da plemena kreću u pljačkaške pohode protiv drugih plemena, te je pljačka zaživela kao neka vrsta „privredne grane“. Novo vreme je zahtevalo i novi profil vođe, pa su plemena na svoje čelo postavljala najhrabrijeg i najsposobnijeg – ratnog poglavicu. Princip ratnog poglavice je vremenom evoluirao u oblik nasledne vlasti, čime se uspostavlja prvi, primitivni koncept monarhijske vlasti.

Idejni temelj vlasti na Starom Bliskom istoku, bio je duboko religijskog karaktera. Kralj je shvatan kao osnova civilizacije i pridavane su mu božanske moći. Faraon u Egiptu je doživljavan kao božija inkarnacija, dok je kralj u Mesopotamiji smatran izabranim božijim slugom. Uz persijski princip Despotije, jasno je da Bliskim istokom dominira koncept neograničene vlasti pojedinca, zasnovane na samovolji.

Kod starih Grka, dugo je tekao proces formiranja vlasti od porodice, preko plemena, pa do grada – države (polisa). Koncept polisa (grada), omogućio je Helenima da relativno uspešno organizuju život i vlast u nevelikoj državi. Pri tome, kod Helena prvi put u javnim poslovima učešće uzimaju svi slobodni građani. Međutim, među helenskim Polisima su stalno tinjali sukobi, pa je potreba nametnula da se na čelu polisa nađe vojskovođa. Nivo slobode koji je postojao u Heladi, omogućio je da se kod Grka pojave i prva filozofska učenja koja postavljaju temelje kasnijoj teoriji politike. Pre svih, Platon i Aristotel uviđaju da vlast može funkcionisati kao vlast jednog čoveka, grupe ljudi ili većine. Iz te podele, izvlače se dobri oblici vladavine, zasnovani na plemenitim načelima, što su monarhija, aristokratija i demokratija. Kvarenjem načela, ovi oblici se izvrgavaju u vlastitu suprotnost, čime nastaju tiranija, oligarhija i ohlokratija.

Osvajački pohodi Aleksandra Makedonskog označavaju i kraj helenske dominacije, ali i prvi put u istoriji donose jednu novu političku ideju, ideju svetske države, kojom bi se upravljalo iz jednog centra. Ova ideja kroz razne oblike i modalitete opstojava do danas.

Duga tradicija rimskog republikanstva, oličena u senatu kao predstavničkom telu, opstojavala je vekovima. Međutim, imperijalna politika i osvajački pohodi Gaj Julija Cezara čine da tradicionalno rimsko republikanstvo više ne može da odgovori izazovima vremena, jer se u novim okolnostima pokazalo kao tromo i nefunkcionalno.

Ambicija Cezara, ali i njegovih naslednika, nameću potrebu da se imperijom upravlja iz jednog centra, vraćajući na scenu Aleksandrovu ideju Svetske države.

Koncept vlasti u srednjem veku bio je zasnovan na tesnoj vezi crkve i države sa čestim međusobnim prožimanjima. Vlast je uglavnom bila patrimonijalna, tj. vlast koja se vrši na osnovu potpuno privatnog prava. Oblasni zemljoposednici su ugovorom vezani za kralja. Sticali su privilegije na osnovu položene zakletve. Sve je zavisilo od dobre volje kralja. Monarhija je bila gotovo jedini oblik vlasti, bilo u formi kraljevstva ili carstva. Odnos crkvene i političke moći se manifestovao kroz dva oblika vlasti, teokratski i cezaropapistički. Teokratski oblik podrazumeva da svešteno lice ujedno obavlja i ulogu kralja, dok cezaropapistički model svetovnom vladaru pribavlja pravo da ujedno obavlja funkciju najvišeg crkvenog velikodostojnika.

Veliki broj evropskih monarhija su bile teokratije, dok je cezaropapizam bio zastupljen u ranom Franačkom kraljevstvu, Vizantijskom carstvu i ruskim kneževinama. Zanimljivo je da cezaropapistički model i danas u formalnom smislu baštini Ujedinjeno kraljevstvo, imajući u vidu da Zakon o nasleđu prestola reguliše ulogu engleskog monarha kao ujedno i najvišeg velikodostojnika anglikanske crkve.

Epoha novog veka, nastala na talasu humanističkog pokreta i renesanse, u centar političke prakse uvodi zahtev o razdvajanju crkvene od svetovne vlasti. Zapadno hrišćanstvo pokretom Reformacije ulazi u veoma turbulentan period. Otkrivaju se novi kontinenti. Prosvetiteljstvo, racionalizam i empirizam kao novi filozofski pravci, pokreću pravu „buru“ na tlu Evrope u svim oblastima života, pa i u politici. Stari koncept srednjovekovne monarhije nije mogao da odgovori duhu novog vremena, a neki nov, čvrst i utemeljen koncept vlasti još uvek nije zaživeo. Monarhija, oplemenjena prosvetiteljskim učenjima, stvara jedan prelazni model apsolutne monarhije, koja u manjoj ili većoj meri dominira evropskim ranim novim vekom.

Britanski parlamentarizam u tom periodu u dobroj meri počinje zaokruživati svoj trajni oblik, te postaje uzor mnogim državama i pojedincima.

Romantičarski pokret dovodi Evropu u revolucionarno stanje. Počinje proces formiranja nacionalnih država. Koncept monarhije u velikom delu Evrope gubi na snazi. Ideje slobode i narodnog suvereniteta oličenog kroz predstavničku vlast, sve više okupiraju duhove u Evropi.

Počinje era parlamentarizma i na kontinentu. Dinastije koje su očuvale monarhijsku vlast, bile su prinuđene na ustupke i kompromise sa parlamentom. Vremenom, ti ustupci su bivali sve veći, svodeći moć krune na ceremonijalno-protokolarni nivo.

Ideje slobode i parlamentarizma DŽona Loka, te ideja o harmoničnoj podeli vlasti Šarla Monteskjea postaju „politička Biblija“ širom Evrope.

U skladu za zahtevima epohe, mnoge države počinju proces izgradnje sopstvenog političkog sistema. Opšta načela i principi se prilagođavaju specifičnostima država po raznim pitanjima, kako bi se postavili što čvršći temelji za što trajnije državne tvorevine.

Na talasu te političko-pravne dinamike, nastaju politički sistemi i državni oblici koji u manjoj ili većoj meri mogu da posluže kao uzor drugima. Doduše, bilo je i državno-pravnih projekata koji nisu uspeli da odgovore izazovima vremena, te su nestajali sa političke mape sveta.

Dakle, kao dominantan model koji u sebi sadrži principe opšte volje i narodnog suvereniteta, javlja se model predstavničke demokratije. Bez obzira da li je neka država opstala kao monarhija ili je prešla na republikansko uređenje, model narodnog predstavništva je stekao status neupitnosti.

Kao što rekosmo, modeli vlasti i politički sistemi stvoreni u Evropi i na američkom kontinentu uvažavali su kulturne, verske, ekonomske i druge posebnosti nacija i država, te u skladu sa njima pokušavali da iznađu najbolja rešenja. Zemlje sa jakom monarhijskom tradicijom zadržavaju vladarske dinastije na čelu države, ali stvarna politička moć prelazi na nivoe zakonodavne i izvršne vlasti. Novouspostavljene republike, kao neku vrstu zamene za monarha, ali ujedno i kontrolora zakonodavne i izvršne vlasti, uvode instituciju predsednika republike.

U zemljama gde se predsednik bira neposredno na izborima, čime stiče legitimitet opšte volje, dobijamo tzv. jakog predsednika, i te države uglavnom tvore predsedničke političke sisteme. Republike koje šefa države biraju u parlamentu, opredeljuju se za instituciju tzv. slabog predsednika, te stvarnu političku moć u njima dele parlament i vlada. Ovakvi modeli stvaraju parlamentarne, kancelarske ili kombinovane političke sisteme.

Složene države kao što su federacije ili konfederacije, ili monarhije sa zadržanim staleškim privilegijama, svoje unutrašnje antitetike rešavaju uvođenjem dvodomog parlamenta. Donji (uglavnom zakonodavni) dom čine predstavnici građana, dok gornji čini ravnopravan broj svih država članica ili staleža.

Zakoni se usvajaju potvrdnim odlukama oba doma, da bi potom išli „na overu“ kod monarha ili predsednika republike.

Treća grana vlasti, sudska vlast, zadužena je za ocenu ustavnosti zakonskih predloga.

Kao što se da zaključiti, od nomadskih plemena i plemenskog poglavice, pa sve do principa opšte volje i narodnog suvereniteta, prošle su hiljade godina. Međutim, potreba za vođstvom, upravljanjem i vladanjem nikada nije prestajala. Razvojem ljudskog društva i oblici vlasti su se prilagođavali okolnostima. Okrutnost pojedinca vremenom je sve više humanizovana, da bismo danas došli do modela koji zadovoljava potrebu savremenog čoveka za upravljanjem nad njim.