O srednjovekovnim bibliotekama na tlu današnje Vojvodine -prvi deo-

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Prema definiciji biblioteka ili drugačije knjižnica je sređena zbirka knjiga, odnosno drugih papirnih (štampanih) i elektronskih publikacija, poslaganih po autorskom ili predmetnom katalogu, koja pripada privatnim licima ili državnim institucijama, odnosno ustanovama u kojima se čuvaju ovakve zbirke. Kroz istoriju su prevashodno služile za čuvanje knjiga, pa nailazimo i na arhaičan naziv knjigo-hranilište. No, u modernom vremenu, u bibliotekama se, razvojem nauke i tehnike, čuvaju i druge publikacije kao što su zbornici radova, ali i CD i DVD, kao i mape, karte, razglednice i drugi oblici građe.

Najstarije biblioteke su još iz starog veka, nastale u Mesopotamiji i drevnom Egiptu gde je najpoznatija svakako Aleksandrijska biblioteka, jedna od najvećih u istoriji čovečanstva. No, osim ovih svetski poznatih bisera istorije bibliotekarstva i kulture uopšte i na prostoru današnje Vojvodine u neka davnija vremena postojale su biblioteke. Tako se za prostore današnjeg Banata vezuje delatnost Svetog Gerharda/Gelerta, venecijanskog benediktinca i propovednika hrišćanstva u Ugarskoj, koji se smatra prvim episkopom Čanada od 1030. godine. Bio je vanredno obrazovan čovek iza koga je, nažalost, ostalo sačuvano samo jedno do danas poznato delo, pod naslovom Deliberatio supra hymnum trium puerorum, iako nema sumnje da je bio daleko plodniji autor. U nauci, posebno među mađarskim i delimično italijanskim istraživanjima postoji mišljenje da je sam Gelert, budući po poreklu Venecijanac, znao možda i grčki jezik, te da je čitao i neku drugu verziju Biblije osim Vulgate, zvaničnog latinskog prevoda. Venecija je dugo bila u okviru vizantijskog kulturnog kruga, a ne samo pod njenim političkim uticajem, tako da je znanje grčkog u Italiji u ono vreme bilo nešto sasvim podrazumevajuće, iako u velikom opadanju. Na ovo njegovo jedino sačuvano delo uticaj su izvršili neki spisi vizantijske patrističke književnosti i teologije, u prvom redu ona od Pseudo-Dionisija Areopagite. Pojedini naučnici smatraju da je, iako za to ne postoje direktne potvrde, svoje obrazovanje Gelert stekao upravo u bibliotekama, i to najpre u rodnoj mu Veneciji, ali i novom sedištu episkopije Čanadu, zatim benediktinskom manastiru u Marošvaru, pa čak i da je imao dodira sa bibliotekom vizantijskih monaha u Oroslamošu. Naime, u pomenutom Oroslamošu (današnje Banatsko Aranđelovo) postojao je neko vreme grčki (vizantijski) manastir u koji je sam Gelert preselio kaluđere iz Marošvara, i to čak desetoricu njih na čelu sa igumanom. U Marošvar je, pak, naselio monahe benediktince. Ono što se zna je da su benediktinci, a još više vizantijski manastiri od ranog srednjeg veka bili bogate biblioteke, ali i stecišta celokupne kulture i duhovnosti.

Sve ovo bi dalo za pravo zaključku da je i tadašnja, tek osnovana, biskupija u Čanadu, imala svoju biblioteku, ali da su je posedovali i vizantijski manastiri na tlu Banata. Nažalost, sa vizantijskim manastirom je nepoznato šta se zbilo, dok se o benediktinskom manastiru mogu pronaći drugi izvorni podaci. Gelert, pak, imao je mnogo težu sudbinu, jer su ga, tokom paganske pobune, protivnici hrišćanstva uhvatili, odveli na vrh brda i odatle bacili u ponor i ubili. To brdo danas na Budimu nosi njegovo ime i njegov vrh krasi Gelertova velelepna statua. Gelert je proglašen svetim 1083. godine, zajedno sa Svetim Stefanom, prvim hrišćanskim kraljem Ugarske i njegovim sinom Svetim Emerikom, i ubraja se u jednog od svetaca zaštitnika kako srednjovekovne Ugarske, tako i Mađara i Mađarske sve do današnjeg dana.

Jedan od najuglednijih manastira na tlu čitave Ugarske, a svakako najznačajniji rimokatolički manastir na prostoru današnje Vojvodine u srednjem veku bila je cistercitska opatija na Petrovaradinu posvećena Svetoj Mariji, odnosno samostan poznat kao Belafons. Petrovaradinska tvrđava je tokom cele svoje istorije, pa sve do danas predstavljala i predstavlja jedan izuzetno bitan prostor. Naseljen od praistorije, tokom srednjeg veka zahvaljujući dolasku francuskih monaha iz reda cistercita prosperirao je i kulturno i ekonomski.

O njegovom bogatstvu služi i jedan specifičan dokument. U pitanju je klasičan inventar, odnosno popis dobara u vlasništvu opatije Svete Marije na Petrovaradinu/Belafonsu. Ovaj inventar datira se u 23. decembar 1495. godine i nosi naziv Registrum factum vicesima tertia die mensis Decembris super res et bona ecclesie beaté Virginis Belefundatis Petriwaradiensis. Dakle, već u naslovu se vidi da se radi o registru učinjenom 23. decembra u vezi sa stvarima i dobrima crkve Blažene Device Marije. Popisani su liturgijski predmeti, zatim razni objekti i brojni predmeti koji se svakodnevno koriste, ali i životne namirnice, stoka, kao i dobra nekog utvrđenja NJaš, ali i što je posebno bitno, imovina i svojina samog petrovaradinskog utvrđenja i manastira. U inventaru postoji i pomen sata koji je poslat na popravku Fabijanu u Peštu. I ovo je podatak koji ilustruje koliko je ova opatija bila bogata i ugledna kada je krajem srednjeg veka posedovala sat. Za ovu temu ipak najvredniji je podatak da se u inventaru nalazi se i pomen knjiga. Nažalost, malo naslova se zna, i u pitanju su uglavnom dobro poznate knjige za svakodnevnu i redovnu crkvenu upotrebu. Niti jedan primerak iz ove biblioteke nije sačuvan do danas, verovatno su uništene turskim osvajanjem Petrovaradina ili, ako je poneki primerak kakvim čudom i pretekao, izvesno je da su onda uništeni u nekim kasnijim pohodima i poharama ostataka ovog nekada uglednog cistercitskog manastira.

Što se knjižnog fonda tiče, evo šta je evidentirano u inventaru petrovaradinske opatije 1495. godine:

1. Item diversi et aliqua in voluminibus antiquissimi et inveterati LXVIIII – odnosno u prevodu ukupno 69 različitih primeraka knjiga. Nažalost, nejasno je koje su te stare knjige. Mađarski istraživači, koji su se najviše bavili ovom temom, ali i neki naši, smatraju da su u pitanju verovatno dela Svetih Otaca, posebno utemeljitelja cistercitskoga reda, kao i neki antički autori i naravno pre svega razna izdanja Biblije i drugih crkvenih dela. Budući da je ovaj zapis dat sumarno, a da nijedna knjiga nije sačuvana, zna se, dakle, samo broj osnovnog knjižnog fonda. Sve drugo je u domenu pretpostavki. Jedino što istraživačima može poslužiti kao komparacija, jesu slični inventari drugih cistercitskih opatija u srednjovekovnoj Ugarskoj. Kako su one, mahom, u svom posedu imale upravo dela ranih hrišćanskih pisaca, zatim Pravilo Svetog Benedikta i spise Bernara od Klervoa i drugih utemeljitelja cistercitskog reda, uz naravno sva druga neophodna svetootačka izdanja, žitija svetaca, Bibliju i druge knjige, možemo slobodno pretpostaviti da je to i ovde bio slučaj. Osim svega toga, a opet na osnovu poređenja sa drugim značajnim srednjovekovnim opatijama, kako u Ugarskoj, tako i celoj Evropi, sigurno je bilo i dela antičkih pisaca i filosofa, koji su se proučavali sa velikim žarom, posebno u renesansnoj Evropi. A kako je ovo upravo doba renesanse, teško je poverovati da jedna tako ugledna opatija, kakva je Belafons nije u svojoj biblioteci čuvala i dela antičkih autora. Posebno uzevši u obzir i činjenicu da je ovo vreme kada se oko velikih prihoda Petrovaradina borio i kardinal Rodrigo Bordžija.
2. Item cista cum aliquibus litteris instrumentalibus – radi se, dakle, o raznim pismima. Nije poznato o čemu se radi, ali sigurno je reč o velikom broju dokumenata administrativne prirode, jer je manastir bio i veliki posednik i održavao je sigurno živu korespondenciju sa vladarima, velikašima, ali i svojim posedima. Pored ovih pisama pomenut je i olovni pečat u inventaru, što svedoči upravo u korist malopre izrečene teze. Opatija Blažene Device Marije na Petrovaradinu, kao uostalom i svi ugledniji manastiri u Ugarskoj u srednjem veku, bio je mesto javne vere. Samim tim, imao je svoju arhivu u kojoj su se čuvali brojni dokumenti. Mesta javne vere su se latinski zvali loca credibilia/testimo-nialia i bili su preteče današnjih javnih beležnika, odnosno notara, gde su overavana dokumenta. Dakle, osim bogate biblioteke, manastir je bio i značajan arhiv.
3. Item missalia de pargameno VIII – osam misala na pergamentu. Misal je bogoslužbena knjiga u rimokatoličkoj crkvi, slična pravoslavnom službeniku, gde su poređana bogosluženja kako za sveštenika, tako i narod (odgovori naroda na misi).
4. Item ewangelizarium I – jedan primerak evanđelistara, isto bogoslužbena knjiga, u kojoj su sadržani delovi sva četiri jevanđelja. Postoji i u pravoslavnoj crkvi, i isto se naziva jevanđelistar/evanđelistar, a zanimljivo je da je Miroslavljevo jevanđelje po kategorizaciji upravo jevanđelistar. Kako se radi o jednoj od ključnih knjiga za vršenje bogosluženja u hrišćanstvu, sasvim je prirodno da ga je imala i opatija na Petrovaradinu. Da li je bio posebno ukrašen, iluminiran ili nešto slično, nije poznato.
5. Item epistolarium I – jedan epistolar, tj. apostol, još jedna bitna knjiga, koja sadrži apostolske poslanice koje se čitaju na bogosluženjima.
6. Item mortirologium I – pravilno bi trebalo martirologium, u pitanju je martirolog, knjiga sa svetiteljima Rimokatoličke crkve, koja se često naziva Rimski martirolog, i dopunjava se stalno, kako se proglašavaju novi svetitelji ili brišu neki. Opet, još jedna sasvim očekivana knjiga za biblioteku opatije, važna za svakodnevni monaški život.
7. Item breviárium de papiro I – jedan primerak brevijara u papiru. Brevijar je bogoslužbena knjiga, u pravoslavnoj crkvi poznata i kao trebnik. Sadrži molitve, prigodne pesme, odlomke iz Starog i Novog zaveta i drugo.

Prema ovom popisu i u samoj crkvi se nalazilo nešto knjiga, naravno pre svega liturgijske sadržine, što se i da očekivati i pretpostaviti.

8. Item antiphonaria de pargameno V – pet antifonarija na pergamentu.
9. Item gradualia in pargameno III – tri graduala, takođe na pergamentu. I antifonarij (antifonale) i graduale su namenjeni horskom pevanju, s tim da graduale sadrži i pesme namenjene u sve misne, odnosno liturgijske svrhe. Naravno, tu su i one himne i pesme koje pevaju sveštenici tokom mise, ali i sve druge. S obzirom da su nađene u samoj crkvi, upravo im je ovo bila očigledno i svrha, da ih koristi hor tokom službe. Sam hor su verovatno sačinjavali petrovaradinski monasi.
10. Item psalteria in pargameno III – tri psaltira na pergamentu. I psaltir je još jedna jako dobro poznata crkvena knjiga namenjena bogosluženju i sadrži dakako psalme.
11. Item colectarium in pargameno I – Collectaneus/Colectarium je takođe vrsta crkvene knjige koja se koristi pri misnim proslavama, i sadrži molitve određene i vrlo precizno definisane strukture. U Petrovaradinu je, očigledno, postojao jedan na pergamentu po ovom popisu.
12. Item lectionalia in pargameno II – jedan primerak lekcionara na pergamentu. On sadrži delove iz Svetog pisma, i čita se pre jevanđelja tokom mise. Sadrži ili neki starozavetni odeljak ili deo iz poslanica Svetog apostola Pavla.

Dakle, vidljivo je da od knjiga za koje se zna naslov, sve su posvećene svakodnevnoj bogoslužbenoj upotrebi, i da se suštinski mnoge od njih i danas sa manjim ili većim izmenama upotrebljavaju u Rimokatoličkoj crkvi tokom služenja misa. Nažalost, njihovu eventualnu umetničku lepotu, iluminacije, povez i celokupan izgled i sadržaj, ostaće veoma izvesno zauvek nepoznati. Budući da je inventar, kako je sugerisano, rađen u vreme renesanse, a mnogi ugarski prelati su studirali u Italiji, i sama Ugarska je i te kako bila na udaru širenja renesanse, te svakako je dopušteno pretpostaviti da su i u jednoj od najuglednijih opatija cele zemlje rukopisne knjige na pergamentu i papiru bile bogato ukrašene i možda izrađene i u nekim radionicama velikih italijanskih renesansnih majstora.

Problem, međutim, čitave srednjovekovne istorije juga Ugarske, odnosno današnje Vojvodine, jeste u manjku istorijskih izvora, koji su posledica ne samo osmanskog prodora i osvajanja, već i drugih ratnih sukoba. Tokom njih je stradalo dosta kulturnog i duhovnog nasleđa, kao što su i knjige. Stoga o bibliotekama na ovom prostoru postoje tek neke delimične pretpostavke uz svega vrlo mali broj sačuvanih primeraka knjiga.