Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar i filozof
Kada govorimo o prvim, istorijski poznatim oblicima vladavine, obično prvo pomislimo na antički period Grčke i Rima, te na drevne civilizacije Bliskog istoka. Međutim, ti i takvi oblici vlasti i političkih tvorevina nisu nastali sami od sebe, već svoj temelj duguju jednom veoma dugom periodu razvoja ljudskih tvorevina kroz praistoriju. Zato ćemo se osvrnuti na ovaj period ljudskog bivstvovanja, kako bismo lakše razumeli socijalne principe na kojima je nikla starovekovna kultura.
U praistorijskom periodu, sa prelaskom na stočarstvo i zemljoradnju, razvio se patrijarhalni rod sa muškim rodovskim starešinom. Udruživanjem više rodova i bratstava stvara se pleme, koje je činilo teritorijalnu, versku, ekonomsku i ratnu zajednicu. Organizacija života u primitivnim zajednicama je uglavnom zavisila od privredne aktivnosti. Moć starešine je zavisila od njegove sposobnosti da utiče na prirodne sile svojim natprirodnim moćima koje su objašnjavane magijom. Moć izazivanja kiše direktno je određivala uspešnost poglavice. Neke zajednice su i kažnjavale svoje poglavice ukoliko nisu uspevali da „utiču“ na prirodne sile. Sa razvojem podele rada, uz mirnodopskog poglavara sa isključivo ekonomskim funkcijama, postoji starešina u lovu i ratu, koji stiče harizmu na temelju pobede i plena. Najvažnija okolnost koja je uslovila krupan zaokret u organizaciji poglavarstva plemenske zajednice je širenje hroničnog ratnog stanja. Kada plemenska zajednica zapadne u hronično ratno stanje, javlja se potreba za čvrstom organizacijom, a privremene načine prevladavanja anarhije zamenila je vlast. Vlast postaje ustanova u trenutku kada poglavicu, koji je objedinjavao svakodnevne ekonomske, magijske i sudske funkcije, zamenjuje harizmatski junak koji je jedino dorastao vanrednim ratnim zbivanjima. Osnova državnog uređivanja je postala teritorijalna podela i imovinska nejednakost. Pretvaranjem harizmatskog ratnog kneza u trajnu tvorevinu, usled hroničnog ratnog stanja, nastaje prvi trajni oblik vlasti – kraljevstvo. Za ovaj proces nije vezan samo nastanak države u širem smislu, već i početak istorije čovečanstva. Kraljevstvo je prva postojana vlast koja se sprovodi uz pomoć aparata. Vlast se osamostaljuje od društva i nastaje država sa moćnim pojedincima na čelu. Organizovanjem društvenog života u državi počinje istorijski period razvoja ljudskog roda.
STARI BLISKI ISTOK
U najstarijim državama starog Bliskog istoka (Egiptu i Mesopotamiji) kralj je shvatan kao osnova civilizacije. Smatralo se da samo divljaci mogu živeti bez kralja, bez koga se ne može stvoriti bezbednost, mir i pravda. Poslušnost je bila glavna vrlina, vojnici bez kralja su smatrani „stadom bez pastira“. Život je shvatan kao sprega skrivenih veza prirode i natprirodnih sila, a čisto svetovno je smatrano trivijalnim. Suština je ležala u kosmosu, a zadatak kralja je bio da obezbedi harmoničnu integraciju zemnog i nebeskog sveta. Ipak, shvatanje prirode kralja i univerzuma nisu u državama starog Bliskog istoka bila istovetna, jer su bili različiti klimatsko-geografski uslovi. Stari Bliski istok je poznavao tri vrste kraljeva: faraon kao božija inkarnacija, kralj kao izabrani božji sluga u Mesopotamiji, kralj kao nasledni vođa koji je autoritet izvodio iz nasleđa. Različito shvatanje vrhovne vlasti je izviralo iz različitog poimanja položaja i uloge čoveka u univerzumu koje se oblikovalo pod uticajem raznolikih prirodnih uslova, društvene organizacije i ratova. Na zamisao društvene i političke organizacije je uticao stepen prirodne i društvene ugroženosti, nomadski ili sedelački način života i privređivanja kao i običaji preuzeti od osvajača ili pokorenih naroda.
U Egiptu, zahvaljujući plodnoj dolini Nila, život je bio lišen neizvesnosti od poremećaja između prirode i društva, pa je univerzum shvatan pretežno statički. Vladar – faraon nije bio smrtan, već je bio inkarnacija boga. U državama Mesopotamije je vladala bojazan od prirodnih katastrofa i ćudljivih reka. Kralj je bio „veliki čovek“ koji se starao o skladu društvenog života i natprirodnih sila. U Egiptu faraon – božanstvo nije živeo među ljudima, dok je u Mesopotamiji kralj bio član zajednice. U Egiptu nije bilo suštinske razlike između boga i faraona, već samo razlike u obimu moći. Osim religije, unutrašnju koheziju vladajuće klase su održavali pisari na dvoru, u hramovima, vojnim štabovima, trgovini itd. Bilo je normalno da kraljevi, sveštenici, namesnici i sudije budu nepismeni. Preko pisara su vladajuće elite upoznavale istoriju, vlastitu genealogiju, matematiku, pravo, medicinu i religiju. Pismena integracija je bila čvršća od usmene i donekle je stabilizovala efemerna carstva koja su se brzo raspadala ili bila osvajana, gde su dinastijje bile kratkotrajne (50 do 200 godina), a religije bez čvrstog monoteizma politički bezuticajne.
U prkos različitom gledanju na ulogu religije, postoji gotovo opšta saglasnost da u Mesopotamiji kralj nije kao u Egiptu na direktan način učestvovao u dogovoru bogova. Kosmološke pretenzije su mu bile skromnije, jer je mogao samo da zadrži božju milost. Doduše, i ovde je kralj poređen sa suncem, ali nije bio sunčani bog. NJegova sredstva za stvaranje zemaljskog sklada su bila manje direktna od faraonovih. Početkom trećeg mileniuma u Mesopotamiji se monarhija i dvor odvajaju od hrama. Pored mita, javlja se ratni ep, čiji je junak čovek kao vladar. U izvornom obliku, u Mesopotamiji nije bio priznat autoritet pojedinca, već zajednica slobodnih ljudi u kojoj je vladala grupa starijih koja je birala kralja na ograničeni period. Kralj je biran u slučaju opasnosti, a ovlašćenja su mu slično kasnijem rimskom diktatoru bila široka. Tek kasnije, usled hroničnih ratova, kralj postaje stalna ustanova.
Dakle, još u istorijskim začecima organizacije vlasti nagoveštena je kasnija jasna razlika između poglavara-službenika i poglavara-boga, koja će biti prihvaćena u starom Rimu još uvek u religijskom okviru, da bi najizražajnije bila ispoljena u ateističkom republikanstvu novog veka.
Kada je reč o despotiji kao obliku lične vlasti na starom Bliskom istoku, ona u prvom redu nastaje kao plod potrebe vladara da reguliše vodene tokove. S obzirom da su sve drevne civilizacije Istoka nastajale uglavnom uz slivove velikih reka, privredna delatnost se po prirodi oslanjala na te vodotokove, te i najdirektnije zavisila od njihovih ćudi. Kako bi se ćudljivost velikih rečnih tokova predupredila, kreće se u velike projekte regulacije i izgradnje kanalskih mreža. Regulacija vodenih tokova je tražila plansku organizaciju celokupne privrede i racionalizaciju uprave sa pismenom birokratijom kao nosiocem posla. Dakle, despotizam je nužni proizvod potrebe vladara da „čvrstom rukom“ drži pod kontrolom realizaciju ovih velikih privrednih projekata. Zanimljivo je da u Egiptu regulacija toka Nila i nije imala druge svrhe do zadovoljenja najosnovnijih potreba faraona i podanika, dok u Mesopotamiji mrežu kanala koriste za trgovinu i ubiranje poreza. Može se reći da u Mesopotamiji već imamo određene naznake kapitalističkog načina privređivanja.
I na samom kraju prikaza političkih odnosa na starom Bliskom istoku, pomenućemo i ulogu vojske. Ta uloga se prvenstveno ogleda u osvajanju i očuvanju vlasti. Naročitu ulogu vojska je imala u Persiji. Persijanci su bili klasičan ratnički narod kome su rat i pljačka bili neka vrsta „noseće privredne delatnosti“.
GRČKA
Imajući u vidu da smo se do sada na razne načine bavili grčkom kulturom, filozofijom i političkim odnosima, ovim tekstom ćemo ponuditi kratak opis principa vladavine u staroj Grčkoj.
Politička zajednica koja je okupljala stare Grke bio je grad-država, polis. Polis je grupa organizovana na ličnoj osnovi poštovalaca kulta gradskog boga. Unutar polisa svako pleme i rod je imalo i kućno božanstvo (ko nije, nije bio sposoban za službu). U staroj Grčkoj se organizacija vlasti formirala dugo i postupno, prelazeći sa porodice na pleme, a sa plemena na grad. Polis je uglavnom bio ratnički organizovan zbog permanentnog ratnog stanja među polisima. Ratovi su se vodili uglavnom zbog pljačke i plena, tako da se rat smatrao i načinom privređivanja. Pljačka i podela plena, čak su bili sistemski regulisani. Takva politička klima je vojskovođama dala veći značaj, te im vremenom uvećala i moć. Kraljevski autoritet je podupirala potreba za vođom u ratu i posrednikom između ljudi i bogova.
Kao proizvod kvarenja načela kraljevske lične vlasti, nastaje tiranija kao najokrutniji oblik ličnog vladanja koji su Grci poznavali. Tiranija je, dakle, neskriveni oblik lične vlasti u polisu. Po Aristotelu, to je oblik monarhije u kome monarh nikome ne polaže računa i vlada nad svima, nad onima koji su mu jednaki i nad onima koji su bolji, povodeći se samo za svojim interesima, a ne i interesima podanika.
Poslednji veliki primer lične vlasti u staroj Grčkoj označio je ujedno i kraj ove civilizacije. Aleksandar Veliki, vođen idejom jedne svetske države, ruši princip polisa, kao jedinog oblika političke zajednice za koju su Grci znali. Aleksandar na svetsku pozornicu donosi jedan sasvim novi princip, princip subjektivnosti, koji će tek sa hrišćanskom civilizacijom steći punu legitimaciju.
Ostavi komentar