O levičarskim ideologijama

O levičarskim ideologijama

Autor: Lazar Slepčev

Ovaj prikaz ima za cilj da nas upozna sa fenomenom koji u ideološkim podelama zauzima tzv. levu stranu spektra. No, pre nego što se upustimo u samu temu, podsetićemo se događaja koji je direktno uticao na danas uvreženu podelu na levicu i desnicu. Naime, tokom zasedanja francuskog parlamenta 1789. godine, okupila su se sva tri staleža, pri čemu su plemstvo i sveštenstvo seli u klupe sa desne strane u odnosu na predsedavajućeg, dok je treći stalež popunio klupe sa leve strane. Dakle, sama podela je nastala slučajno i nema u sebi nikakav suštinski karakter, ali je u nadolazećim vremenima politička praksa ovu podelu utvrdila kao neku vrstu ideološke podele. Tako, sve ono što za cilj ima očuvanje postojećeg poretka, ima se smatrati konzervativnim, tj. desnim, dok sve ono što kao vodilju baštini slobodu i želju za promenom, ima se smatrati liberalnim, socijalnim, tj. levim. Važno je takođe napomenuti, da do revolucije u Francuskoj nije takoreći ni postojala svest o ideologijama kakvim ih danas prepoznajemo. Postojao je naprosto stari poredak utemeljen na principima srednjevekovne sholastike. Promene u Francuskoj utemeljuju podelu na čuvare starog, tj. desnicu i nosioce promena, liberale, tj. levicu. Industrijski zamah i razvoj gradova u Evropi 18. i 19. veka dovodi do stvaranja radništva kao novog političkog činioca. Radništvo, kao instrument u borbi za vlastito pozicioniranje na političkoj pozornici, prihvata ideje socijalnog karaktera, kao sebi najprirodnije.

Iz tih ideja nastaje ideologija koju danas prepoznajemo kao socijalizam. Zbog zahteva za radikalnim promenama u društvu, socijalizam zaposeda levi deo političkog spektra, potiskujući liberalizam u centar političke lepeze. Tako nastaje moderna politička podela na levicu, desnicu i centar, u kojoj socijalizam sa svim svojim manifestacijama i oblicima, čvrsto drži levu stranu ideološko-političkog spektra.

Socijalizam

Reč „socijalizam“ vodi poreklo od latinskog pojma „sociare“, tj. „povezivati se“, „spajati se“, te od srednjevekovnog „societas“, tj. „udruživanje“, „družina“, „zajednica“. Već ovi pojmovi upućuju na jednu od temeljnih karakteristika socijalizma, udruživanje, tj. kooperativnost.

Socijalne ideje, dakako, nisu ekskluzivitet modernog doba. One su prisutne kroz istoriju ljudske kulture manje – više u svim epohama i civilizacijama od Persije, Grčke, pa do samog hrišćanstva. Kao pojam u savremenom smislu, socijalizam se pojavljuje početkom 19. veka u Velikoj Britaniji (1820-ih) i Francuskoj (1830-ih).

Formira se kao ideologija koja zagovara javnu kontrolu nad vlasništvom i resursima, kao i jednakost prilika i jednakost ishoda u aktivnostima ljudskih bića. Zagovara negaciju kapitalizma kao sistema (suprotno konzervativnoj i liberalnoj ideologiji), te kako rekosmo, zagovara povezivanje ljudi, (kooperativnost), u cilju ovladavanja sredstvima za proizvodnju.

Pomenućemo i nekoliko najznačajnijih mislilaca i teoretičara socijalizma.

• Fransoa Babef (1760-1797) bio je francuski politički aktivista u vremenu revolucije. Zagovarao je radikalne metode u borbi radništva za ostvarenje svojih prava. Bio je ekstremni branilac revolucionarnog terora.
• Robert Oven (1771-1858), engleski teoretičar i jedan od utemeljivača filozofije socijalizma i sindikalizma. Kao kapitalista, na svojim imanjima i fabrikama je testirao svoju teoriju u praksi. Uvodi humanije uslove rada, smanjuje satnicu, te povećava nadnicu svojim radnicima. Otvara prve jaslice i vrtiće za decu svojih radnika. U Indijani (SAD) kupuje ogromno imanje na kome sprovodi eksperiment nazvan „Nova Harmonija“, gde svoje ideje pokušava da realizuje u praksi, ali mu projekat propada, te se okreće promociji sindikalnog organizovanja.
• Šarl Furije (1772-1837) je bio zanimljiv iz više razloga. Prvi je uveo pojam „feminizam“ (1837), prvi otvoreno zagovara prava za manjinske grupe (homoseksualci), zagovara nesputanu seksualnost… Smatrao je da izvor društvenih nemira nije u nejednakosti, već u siromaštvu. Zagovarao je i život u strogo kontrolisanim zajednicama od 1600 ljudi koje je nazivao „falansterijama“.
• Klod Anri Sen-Simon (1760-1825) je ključ društvenog napretka video u pomirenju zajedničkih ili kolektivnih interesa sa idealima individualne slobode, nudeći tako jedan prilično racionalan, mešoviti model društvenosti.
• Karl Marks (1818-1883) predstavlja graničnu tačku socijalističke teorije. Naime, sve dotadašnje teorije predstavlja kao neozbiljne i „utopističke“, dok kroz kritiku kapitalizma uvodi pojam „naučni socijalizam“. Smatra da „radnička klasa“ samo kroz revoluciju može ostvariti svoja prava i ciljeve. Takođe je i sam aktivan učesnik u političkim borbama. NJegovo učenje predstavlja polaznu tačku za sve buduće teorijske pristupe unutar levičarskih mnjenja.

Za razvoj socijalističke teorije i prakse, vredni pomena su i Marksov prijatelj i saradnik Fridrih Engels (1820-1895), Eduard Bernštajn (1850-1932), V. I. Uljanov (Lenjin) (1870-1924), Lav Trocki (1879-1940), Roza Luksemburg (1871-1919), Antonio Gramši (1891-1937), Mao Ce Tung (1893-1976).

Osnovne društvene karakteristike socijalizma utemeljene su na korekciji pojmova iznetih tokom francuske revolucije: „sloboda, jednakost, bratstvo“, „jednakost, zajednica i sloboda“.

Negativan stav prema kapitalizmu je jedan od aksioma socijalizma, iz čega proističe zahtev za redistribucijom bogatstva, kroz ukidanje privatne svojine.

Prepoznatljivost socijalističke teorije i prakse, ogleda se kroz tri ključne karakteristike:

1.Svi socijalisti nude kritiku postojećeg društvenog i ekonomskog stanja.

2.Nude alternativu takvom stanju.

3.Nude teoriju o prelasku iz jednog stanja u drugo.

Osnovni principi na kojima je utemeljen socijalizam, proizilaze iz nekih univerzalnih vrednosti.

• Kosmopolitizam je utemeljen na Marksovoj tezi da „radnici nemaju naciju“.
• Princip usavršenosti socijalizam baštini od tradicije prosvetiteljske racionalnosti.
• O principu zajednice (kooperacije) već je bilo reči.
• Sloboda i jednakost (egalitarizam) predstavljaju ključne vrednosti socijalizma.
• Antikapitalizam, kao nešto podrazumevajuće.

Kada je reč o školama mišljenja u socijalizmu, načelno postoje dva tipa razlike unutar teorije.

1.Odnos prema vlasništvu:

a) apsolutna negacija privatne svojine,

b) prihvatanje određenih oblika privatne svojine;

2.Odnos prema kontroli društva:

a) centralistički model,

b) decentralistički model.

Shodno navedenim razlikama, škole mišljenja unutar socijalizma dele se na:

1.Utopijski socijalizam (prva faza).

2.Revolucionarni socijalizam (Marksizam).

3.Reformističko državni socijalizam, koji podrazumeva reviziju Marksizma i zagovaranje postepenog puta promene sistema.

4.Etički socijalizam zagovara moralne promene u društvu.

5.Pluralistički socijalizam, čija je tekovina sindikalizam.

6.Tržišni socijalizam, koji nastaje raspadom istočnog bloka 1990-ih i deli se na:

1) demokratski socijalizam i

2) državni socijalizam.

Ovaj kratki prikaz ne bi bio potpun ukoliko ne pomenemo i političke partije i pokrete nastale na idejama socijalizma. Naime, već krajem 19. veka na pragu suprotstavljanja Marksovoj revolucionarnoj teoriji, nastaju pokreti koji metod svoje borbe smeštaju u postojeće institucije sistema. U tom periodu niču i prve ozbiljne levičarske političke partije. Godine 1869. formira se Nemačka socijalna demokratska radnička partija, koja 1875. godine prerasta u Socijaldemokratsku partiju Nemačke (SPD). To je partija koja i danas deluje u Nemačkoj i dominantna je na levom delu nemačkog političkog spektra. U Velikoj Britaniji 1906. godine nastaje Laburistička partija, koja od 1918. godine programski zagovara (demokratski) socijalizam.

Posleratni period 50-ih i 60-ih godina prošlog veka, donosi procvat uticaja socijaldemokratije u zemljama Zapadne Evrope, tako da u mnogim državama levičarske partije često ili dele vlast, ili pak, samostalno formiraju vlade.

Možda i najdublji trag socijaldemokratija ostavlja u zemljama Skandinavije, gde u okvirima monarhijskog državnog uređenja, nastaje model koji danas kolokvijalno nazivamo „državom blagostanja“.

U svakom slučaju, jasno je da u savremenom svetu, levičarske ideologije u svom demokratskom obliku imaju stabilno mesto u političkim sistemima država, te da bez njihovog prisustva nastaje ozbiljan društveni disbalans i neravnoteža.