O konzervativnoj ideologiji

O konzervativnoj ideologiji

Autor: Lazar Slepčev

Ovim mini prikazom konzervativne ideologije, otpočećemo predstavljanje savremenih ideoloških modela, koji svojom specifičnošću i karakteristikama, ne samo da daju ton modernoj politici, već često i supstancijalno utiču na tokove istorije. Uostalom, živa antitetika istorije ih je i iznedrila, oblikovala, te dovela do onog nivoa kako ih danas prepoznajemo.

Konzervativijom je upravo ideologija čija je uslovljenost istorijom nemerljiva. Naime, da bismo uopšte imali šta da „konzerviramo“ i očuvamo, potrebno je najpre da ga stvorimo, a za to je potrebno kontinuirano vreme i prirodna evolucija običaja, odnosa, navika, zakona i institucija. Konzervativizam dakle, možemo posmatrati kao očuvanje istorijskog nasleđa. Ključni pojmovi koje za njega možemo vezati, su kontinuitet, trajanje, tradicija. Na ovom mestu ćemo zastati i osvrnuti se na jedan fenomen, vezan za odnos prema konzervatizmu u postsocijalističkim društvima Evrope, kakvo je uostalom i naše društvo. Naime, usled rigidnosti komunističke diktature, ideološki antipod konzervativizam, izložen je progonu i nipodaštavanju. On je predstavljan po pravilu pežorativno, najčešće „čašćavan“ pojmovima kao što su: trulo, nazadno, retrogradno, anticivilizacijsko i sl. Konzervatizam je stekao status ružne reči. Ovoj mantri u prilog idu i savremeni globalni tokovi, gde, na medijskoj sceni pre svega, glavnu reč vodi agresivna liberalna levica. Međutim, u stabilnim društvima, u kojima institucije funkcionišu besprekorno decenijama, pa čak i vekovima, konzervatizam živi „zacementiran“ upravo u samom pojmu tih institucija.

Najoštriji primer je pobeda konzervativnog Donalda Trampa, na predsedničkim izborima u SAD, kao i dominacija konzervativnih partija u većim zemljama EU. U svakom slučaju, konzervativizam je legitimna ideologija, koja se kroz političku borbu sa drugim ideologijama trudi da sebe očuva na istorijskoj sceni.

Određenja

Iako duboko utemeljen na tradiciji i moralu, konzervatizam uopšte nije bio imun na razne uticaje tokom vremena. Otuda i raznolikost koju mu razni autori pridaju pri klasifikacijama i podelama. Hantington ga deli na aristokratski, autonomni i situacionistički, Hejvud, pak na: autoritarni, paternalistički i libertarijanski, dok kod drugih autora zatičemo i druga određenja, kao što su: politički, konzervativizam temperamenta, filozofski, konzervativni liberalizam, liberalni konzervatizam i sl. Pedesetih godina prošloga veka, u SAD se pojavio pokret autora i teoretičara koji su želeli da obnove klasičnu konzervativnu misao, te im se pridodao naziv neo-konzervativci.

Jasno je dakle, da na ovo šarenilo određenja uglavnom utiče odnos pojedinaca ili grupa prema moralu, religiji, politici, vaspitanju, umetnosti, nauci… Događaj koji je „prelomio“ istoriju, te omogućio formiranje, manje-više svih modernih ideologija bez sumnje je francuska građanska revolucija. Do njenog izbijanja, možemo smatrati da se konzervativizam podrazumevao kao „stanje sveta“ i nije u osnovi ni doživljavan kao posebna ideologija. On je prosto bio poredak stvari. Tek zahtevi za rušenjem starog poretka, dovode taj poredak u poziciju ugroženosti, te ga primoravaju da se konstituiše prikladno duhu novog vremena.

Čedo francuske revolucije je i čuvena podela na levicu i desnicu, koja u političkoj praksi funkcioniše i danas. Ova podela u svojoj suštini nema nikakvo ozbiljno utemeljenje, jer je nastala na jedan prilično bizaran način. Naime, kada se 1789. godine sakupila francuska skupština, treći stalež je zauzeo mesta levo u odnosu na predsedavajućeg, dok su plemstvo i sveštenstvo seli desno. Od tada se sve konzervativno naziva desnicom, dok u korpus levice spadaju ideje i partije koje zagovaraju promene.

Edmund Berk (1729–1797), engleski političar, teoretičar i filozof, smatra se utemeljiteljem modernog konzervativizma. Svojim delom „Razmatranja o revoluciji u Francuskoj“ (1790), on postavlja prvu teorijsku osnovu modernog konzervativizma, i to na pozicijama ozbiljne kritike francuskog jakobinstva.

Načela konzervativizma

Načela konzervativizma, kao uostalom i određenja izviru iz mnoštva pomenutih pristupa i tumačenja, ali, mi ćemo se usredsrediti samo na ona opšteprihvaćena, iz kojih i najjasnije izvire duh ideologije.

• Antropološki pesimizam kao osnova političke teorije i prakse, podrazumeva grešnu i kvarljivu prirodu čoveka. Zato su čoveku neophodne društvene, političke i moralne stege, jer nije sposoban da podnese previše slobode.
• Načelo složenosti, kao suprotnost filozofije pojednostavljivanja koju baštini prosvetiteljstvo.
• Značaj autoriteta, sigurnosti, reda i poretka.
• Neodvojivost slobode od poretka.
• Značaj morala i religije kao temelja društvenog života i institucija.
• Vera u predrasude i običaje kao osnove rasuđivanja i delovanja, a suprotno prosvetiteljskom zahtevu za ukidanjem svega tradicionalnog.
• Poštovanje evolucionog principa kao načela društvene promene.
• Vera u iskustvo i tradiciju naspram apstraktnog pristupa politici.
• Isticanje „posredničkih“ institucija između pojedinaca i države, jer razvijaju osećaj solidarnosti i zajedništva, (porodica, crkva, lokalna zajednica, škola, univerzitet, zadruge, udruženja…).
• Vera u tradicionalnu porodicu kao temelj društva.
• Vera u imanentnu povezanost neotuđive privatne svojine i slobode, te primat tržišne ekonomije.
• Vera u nužnost društvene hijerarhije i ekonomske nejednakosti, utemeljenih na prirodnim razlikama među ljudima.

Baveći se odrednicama i načelima, mi smo se bavili onim što možemo zvati utemeljenim, „normalnim“ konzervativizmom. Međutim, savremena istorija poznaje i one društvene sisteme, poretke i političke partije koji su kvareći načelo konzervativizma, a proizišavši iz njega, zakoračili u sferu autoritarnog, totalitarnog, a bogami i u sferu teških zločina. Taj pravac politička teorija označava kao rigidni konzervativizam, i njega uglavnom vezujemo za fašističke i nacističke režime u Italiji i Nemačkoj polovinom prošlog veka, kao i režime „Hunti“ u posleratnom periodu (Španija, Portugalija, Čile, Argentina).

O konzervativnim partijama

Popularnost liberalnih i socijalnih ideja i pokreta u 19. veku, učinila je da se u velikom broju evropskih država uspostavi republikansko uređenje. Konzervativizam je doživljavao ozbiljnu krizu, a institucije „starog poretka“ su slabile ili nestajale. Konzervativizam biva prinuđen da se za svoje pozicije i uticaj bori na otvorenoj političkoj sceni, u konkurenciji sa novonastalim ideologijama. Svesni, još uvek pozamašne prisutnosti institucija, poluga i grupa na kojima je počivao „stari režim“, konzervativni pokreti se nameću kao ekskluzivni zastupnici interesa krupnog kapitala, zemljoposednika, crkve, aristokratije, pa i srednjih slojeva. Zagovaraju nacionalne ideje, hrišćanski moral i tržišnu ekonomiju.

Tokom 17. i 18. veka u Velikoj Britaniji, u parlamentu deluje frakcija koja sebe zove Torijevci, a koja zastupa interese zemljoposedničke aristokratije, bogatih trgovaca i sveštenstva. Ova frakcija 1784. godine postaje Torijevska partija, dok 1831. godine usvaja oznaku „konzervativna“. I danas je prepoznajemo pod tim imenima. Najuticajnija konzervativna politička ličnost na evropskom kontinentu s kraja 19. veka, nesumnjivo je pruski kancelar Oto fon Bizmark. Međutim, njegovo koketiranje sa socijalnim idejama bilo je verovatno od ključnog značaja za njegovo višedecenijsko trajanje na vlasti.

Kasnije, a tokom 20. veka naročito, pojavljuje se najčešće u katoličkim zemljama novi trend tzv. hrišćanske demokratije, tj. pojava demohrišćanskih stranaka. Utemeljene na osnovnim principima konzervativizma, ove partije značajno utiču na društvene tokove Evrope u 20. veku, dok sa novim vekom njihov uticaj samo raste. Najpopularniji oblik partije ovog tipa postižu najčešće u zemljama sa dominantno germanskim stanovništvom.

Na samom kraju ovog prikaza, pomenućemo još jednu konzervativnu partiju, čiji uticaj na svetska politička zbivanja, a imajući u vidu u kojoj državi deluje, prevazilazi značaj svih drugih partija sličnog tipa.

Reč je dakako o Republikanskoj stranci u SAD, ili kako je drugačije nazivaju, Velikoj staroj partiji. Republikanci slove kao stranka desne Amerike, ili u još rigidnijem određenju, kao stranka „bele“ Amerike. Usmereni su ka višoj srednjoj klasi, farmerima te velikim korporacijama. Tokom poslednjih sto godina se posebno prepoznaju po zalaganju za tržišnu privredu, slobodno preduzetništvo i fiskalnu odgovornost, zatim za snažan moralizam u javnoj sferi i izolacionizam u spoljnoj politici. Od nastanka 1854. godine do danas osvaja mnogo veći broj predsedničkih mandata od glavnog rivala, demokratske partije.

Ovim kratkim prikazom, ideju konzervativizma smo prvenstveno želeli da predstavimo onoj publici koja, po svojoj prirodi nije sklona političkoj teoriji, kako bi na što sažetiji način mogla da shvati principe i oseti duh ideologije, koju savremeni diskurs sve češće određuje i kao ideologiju „narodnjaštva“.

Izvori:

1. Đurković, M: „Konzervativizam i konzervativne stranke“, Beograd 2007.
2. Hejvud, E: „Politika“, Beograd 2004.
3. Škorić, M, Kišjuhas, A: „Vodič kroz ideologije“, Novi Sad 2014.