NOVOSADSKA RACIJA 1942. GODINE – ZLOČIN KOJI SE NE SME ZABORAVITI

NOVOSADSKA RACIJA 1942. GODINE

ZLOČIN KOJI SE NE SME ZABORAVITI

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Zleduhi vetrovi rata, mržnje i zločina u Drugom svetskom ratu na vrata Bačke i Novog sada zakucali su u aprilu nesrećne 1941. godine, upadom hitlerovskih Sila osovine u Kraljevinu Jugoslaviju i brzim slomom prve jedinstvene države Južnih Slovena. Na osnovu planova o podeli teritorije jugoslovenske države, prostor Bačke sa njenim administrativnim, političkim i kulturno-istorijskim centrom Novim Sadom, dospeo je u ruke mađarskih fašista regenta Mikloša Hortija, koji su se u Drugi svetski rat i uključili upravo napadom na Kraljevinu Jugoslaviju 12. aprila pomenute godine. Bila je to kulminacija višegodišnje planske i sistematske indoktrinacije mađarskog naroda sprovođene svim sredstvima. Naime, sve ekonomske i političke izazove sa kojima se suočilo mađarsko društvo posle Prvog svetskog rata, autoritarni režim admirala i regenta Mikloša Hortija i njegovih vlada, objašnjavao je navodnom uzročnoom vezom sa političkim rešenjima koji su usvojeni na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine i posebno Trijanonskim mirovnim ugovorom koje su sile pobednice Antante 1920. godine sklopile sa Mađarskom. Teritorija srednjovekovne istorijske Kraljevine Ugarske tada je raskomadana, tako da su oblasti tzv. „Delvideka“ ili „Južnih krajeva“ u koje podrazumevamo Bačku, Srem, Baranju i Banat priključeni novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a delom i Kraljevini Rumuniji. U naredne dve decenije, politički režim u Mađarskoj vršio je snažnu propagandu u okviru svih strukturalnih slojeva (posebno među omladinom i u obrazovnom sistemu) mađarskog društva o „nezapamćenoj nepravdi“ koju je ovaj drevni narod doživeo od svojih suseda i tadašnjih svetskih sila pobednica u Prvom svetskom ratu. Jednostavno, „versajski sistem“ i položaj Mađarske u istom bili su izloženim snažnim napadima Hortijevog režima, koji je čekao povoljan geopolitički i istorijski trenutak da rezultate Velikog rata, Mirovne konferencije iz 1919. i 1920. godine, ali i slobodno i demokratski izraženu volju naroda Bačke, Banata, Baranje i Srema na kraju 1918. godine o izdvajanju iz Ugarske i priključenju Srbiji, u potpunosti ponište.

Kao što smo naglasili, pomenuti trenutak je i dočekan aprila 1941. godine, kada su sve kolektivne frustracije mađarskog društva zlonamerno i brutalno iskorišćene, a zatim i artikulisane u pravcu „njihovog oslobađanja“ u najprimitivnijem obliku sprovođenja nezapamćenih masovnih, sistematskih zločina nad nevinim civilnim stanovništvom, pre svih srpske, jevrejske i romske nacionalnosti, konfesionalnosti i etniciteta u okupiranim i anektiranim delovima današnje Vojvodine, a tačnije Bačke i njene geoistorijske oblasti, čuvene i junačke Šajkaške. Zapravo, zločini su počeli odmah po okupaciji navdenih oblasti. Mađarske vojnopolitičke vlasti Hortijevog fašističkog režima tvrdile su da je četvorodnevno zaposedanje „Južnih krajeva“ proteklo u mirnoj atmosferi i gotovo bez borbe. Kako je „mirno zaposedanje“ ovih teritorija bilo u suprotnosti sa proklamovanom motivacijom okupacije i dalekosežnim ciljevima, to je Hortijeva vojska, prema prethodno napravljenom scenariju, preduzela puškaranje i ulične borbe sa navodnim četnicima, što je poslužilo kao opravdanje za krvave odmazde. U oko pedeset mesta Bačke i Baranje, mađarsko domobranstvo, uz pomoć dela domicilnih stanovnika mađarske nacionalnosti, prilikom ulaska poubijalo je, prema sopstvenom priznanju, 2300, dok Anketna komisija koja je ispitivala zločine okupatora posle rata, navodi cifru od 3500 lica, pretežno Srba. Ukupan broj lica maltretiranih na različite načine tih aprilskih dana prelazi broj od 10 hiljada, a veran pratilac svih ovih nedela bila je pljačka u najdrastičnijem obliku. Vrednost ovom prilikom opljačkanih dobara procenjena je na 539.251.271 predratnih dinara. Od prvih dana, nove, u početku vojne okupacione vlasti nameravale su da na celokupnom prostoru Bačke izvrše obiman proces tzv. „denacionalizacije“. Cilj denacionalizacije okupiraniih teritorija bio je da stvori osnovne uslove za njihovo ponovno uključivanje u državnopravni sistem „Sentištvanske Mađarske“. Planom denacionalizacije bilo je predviđeno proterivanje gotovo celokupnog stanovništva srpskog etničkog porekla iz Bačke, a na njihovo mesto doseljavanje stanovništva mađarske nacionalnosti, naravno uz konfiskaciju imovine proteranog stanovništva.

U prvom delu sistematskog proterivanja bili su obuhvaćeni svi Srbi, Jevreji i Romi koji su na ovu teritoriju doseljeni posle 31. oktobra 1918. godine, čiju su ogromnu većinu činili bivši dobrovoljci i kolonisti. Tako je već prvih dana okupacije, bez obzira na pol i doba starosti, zlostavljana na različite načine, većina srpskih kolonista bila proterana preko Save i Dunava u Hrvatsku i Srbiju. Na put izgnanstva smeli su da krenu samo sa onoliko stvari koliko je ko mogao poneti sa sobom. Sudbina neproteranih kolonista i optanata, kao i Srba i Jevreja doseljenih posle 1918. godine rešena je naredbom od 21. aprila i 13. maja. Na osnovu istih, sva uhapšena lica deportovana su u 13 logora formiranih u Bačkoj i Baranji, čiji je kapacitet bio 20 hiljada zatočenika. Kasnije, mahom u toku juna, većina ovih zatvorenika upućena je u logore u Mađarskoj – najveći i najpoznatiji bio je logor u Šarvaru. Čak i u trenucima kada se javio problem kakva će niti sudbina preostalih dobrovoljaca i kolonista, mađarska vlada nije odustajala od ideje da se u Srbiju protera i preostalih 150 hiljada Srba i u nekoliko mahova je obnavljala to pitanje u pregovorima sa nemačkim vlastima. Prema različitim izvorima, broj prisilno proteranih kreće se do cifre od 56 hiljada lica. Na njihovo mesto, u njihove domove i na njihovu zemlju, okupator je iz Bukovine, Bosne, Srbije i drugih krajeva doselio više od 20 hiljada ljudi. Prema podacima koji su prihvaćeni kao moguće tačni, u Bačkoj je aprila 1941. godine pored drugih naroda živelo 310 hiljada Mađara i 225 hiljada Srba. Na osnovu popisa koji je okupator izvršio krajem 1941. godine, za koji su neki istoričari rekli da je tendeciozan, uočljiva su cifre od 358 550 Mađara i 150 834 Srba. Uporednom analizom datih podataka, postaje jasno da se u toku nekoliko meseci okupacije broj mađarskog stanovništva uvećao za blizu pedeset hiljada ljudi, a da se broj Srba (padom u ratno zatočeništvo, masovnim ubistvima i proterivanjem) umanjio za 75 hiljada osoba. Međutim, svi navedeni podaci i statistika, ne mogu da opišu dimenzije užasa koje su nemađarsko, a u prvom redu srpsko i jevrejsko stanovništvo doživeli u januaru 1942. godine na prostoru Bačke i Šajkaške, a posebno u gradu Novom Sadu, gde je sprovedena po zlu čuvena Racija. Naime, lokalne gradske okupacione vlasti, policijski žbirovi i činovnici, ali i običan svet u svojim domovima, već od decembra 1941. godine, uveliko je raspredao na temu koju bismo mogli sažeti u jednu strahovitu i citiranu rečenicu: „Srbi će imati crn i krvav pravoslavni Božić i dočekaće ga u jendecima“. Nema sumnje, da su pomenute zajednice mađarskog življa samo „slikovito“ i degutantno opisivale već pripremljene planove vrha vojno-političke diktature Hortijevog fašističkog režima iz Budimpešte.

Navodni povod za pogrom širih razmera pronađen je u otkrivenom pritajenom Šajkaškom partizanskom odredu u Žabaljskom ritu na Pustajićevom salašu. Kod ove grupe pronađeno je 17 pušaka. Odred je otkriven 4. januara 1942. godine od strane patrole mađarskih žandarma i graničnih lovaca, koji su ih napali. U samoodbrani, šajkaški rodoljubi su ubili dva graničara lovca i dva žandarma, a nekoliko ih ranili. Dejstvom velikih okupatorskih snaga ovaj odred je u potpunosti razbijen u toku istog dana, 4. januara 1942. godine. Ovaj događaj zvanična klika proglasila je za „ustanak“. Mađarske okupacione vlasti iskoristile su ovaj manji incident kako bi nastavile sa sprovođenjem svoje politike u Bačkoj. Pravi cilj racije je bila kampanja etničkog čišćenja usmerena protiv srpskih i jevrejskih civila (uključujući žene, decu i stare), kao i pljačka njihove imovine. Prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću, racija je planirana znatno ranije i napad na partizane u Šajkaškoj je samo iskorišćen kao izgovor za sprovođenje planiranog genocida. Mađarska vlada šalje u žabaljski kraj Honvede iz segedinskog garnizona. Oni dolaze u žabaljski kraj i titelsku oblast i počinju da haraju, pale, ubijaju, siluju i pljačkaju. Otpočeti 4. januara 1942. godine, ovi zločini su se povećavali, sve dok u Novom Sadu 23. januara 1942. nisu doživeli svoj vrhunac. Racija je počela 21. januara 1942. oko 6 časova ujutro. Po celom gradu izlepljeni su plakati koji su objavljivali početak racije sledećim sadržajem: „Pošto se na području Novog Sada kriju razna sumnjiva lica kao i velika količina oružja, to je Ministarstvo vojske naredilo da se održi pretres svih stanova kao i legitimisanje svih lica. Naređuje se građanima koji kod sebe imaju kakvog oružja, da ga odmah predaju najbližoj komandi. Naređuje se da se svako zadržava u stanu gde je prijavljen. Slobodno kretanje dozvoljava se samo državnim činovnicima, fabričkim radnicima kao i svakom građaninu koliko mu je potrebno da nabavi najnužnije životne namirnice za određeni dan. U svakom slučaju svako mora raspolagati sa potrebnom legitimacijom, a kretanje je dozvoljeno samo sredinom ulice. Žaluzije na prozorima moraju biti spuštene i ne sme se gledati na ulicu. Kod koga se bude našlo sakriveno oružje, ili ko bude kod sebe držao sumnjiva lica, taj će biti izveden pred vojni sud.“ Potpisao ga je honvedski komandant Jožef Graši. Po tekstu plakata niko nije mogao ni pomisliti da okupator namerava pod „racijom“ da izvrši masovna zverstva nad Srbima i Jevrejima u cilju njihovog potpunog uništenja. Rano ujutru 21. januara, honvedske snage blokirale su sve ulice i počele vršiti „pretres“.

Tih januarskih dana poslednje nedelje nove 1942. godine u Novom Sadu temperatura se spustila na podeok od -30 stepeni Celzijusovoj skali. U Rumenačkoj ulici rezultat pretresa stanova i legitimisanja bio je taj da je većina stanovništva kamionima odvedena na „Štrand“. Neke su ubijali već na ulici. Tako su, na primer, žandarmi primorali Savu Felbapova i Stevana Rakića da legnu u sneg sa opruženim rukama, pa su ih iz pušaka ubili.
Porodicu Kolarov zatrli su gotovo potpuno, ubivši 9 članova, ostala je samo mala Aleksandra. Jedan od oficira uzeo je iz nedara jedne žrtve 250.000 dinara. Taj isti oficir prisilio je trinaestogodišnju Aleksandru da vuče leševe svojih ubijenih roditelja na ulicu, kako bi se mogli utovariti na kamione. Dana 23. januara 1942. upalo je pet žandarma u kuću Jelene Jovandić i zapitali njene sinove, nedoraslu decu, koje su vere. Kad je jedno dete odgovorilo da su pravoslavne vere, oni su sve petoro dece isterali u dvorište, a majku su zatvorili u kuću i postavili vojnika da je čuva. Ona je čula dečje zapomaganje: „Mama, ne dajte nas!“ Zatim su odjeknuli puščani plotuni, pa je nastupila tišina. Majka je istrčala u dvorište i skamenila se videvši pet leševa svojih sinova. Vojnici su joj tada stavili nož pod grlo i zatražili novac. A kad su dobili sav novac, otišli su dalje. Na uglu Miletićeve i Grčkoškolske ulice vršena su masovna ubistva Srba i Jevreja iz Miletićeve i okolnih ulica. Tu su žandarmi i vojnici dovodili grupe ljudi, kojima je naređivano da kleknu u sneg. Posle toga im je pucano u leđa, a žrtve su padale licem u sneg. Novodovedeni su morali da stanu ispred pobijenih žrtava pa su i oni ubijani. Nekima je naređeno da legnu na zemlju, pa su tako ubijani. Na ovo mesto dovođeni su ne samo odrasli muškarci nego i žene i deca, pa i odojčad u naručju majki. Pre nego što bi se leševi odvukli, vojnici su im skidali bunde, cipele i ostale vredne stvari. Jedna velika grupa ljudi dovedena je 23. januara iz okolnih ulica u dvorište kasarne, gde su ih vojnici sve pobili. Dok su leševi ležali na zemlji, jedan od oficira se izdrao vojnicima: „Sklonite ove crkotine da ih ne gledam“. Kad su leševi odneseni, na dvorištu je ostalo mnogo krvi i delova čovečijeg tela. Vojnici su se sami hvalili da su leševima sekli prste i skidali prstenje. Veći broj Srba i Jevreja iz svih delova grada dovožen je kamionima ili su pod stražom, peške, sprovedeni do pred sam ulaz u novosadsku plažu Štrand. Tu su bili postrojavani u redove i čekali su da budu uvedeni pojedinačno ili u grupama na plažu, odakle su se neprestano čuli pucnjevi pušaka i zapomaganje žrtava. Masovna ubistva na samoj obali Dunava, pored Štranda, počela su 22. januara u 4 sata ujutru i trajala su do 4 sata popodne. Žrtve su padale u vodu, a one koje su pale na obalu, vojnici su gurali pod led. Jedan posmatrač sa druge obale ustanovio je da je ubijano 15 osoba na minut. U 4 sata došao je oficir i naredio da se preostali „zarobljenici“ odvedu u Spomen-dom. Na putu do doma streljani su neki starci i iznemogli, prema naređenju koje su oficiri izdali: „ko se usput bude okrenuo ili zastao, biće ubijen“. Na pravoslavno Uspensko groblje Mađari su dovodili stanovnike okolnih ulica, većinom Jevreje, i ubijali ih ili na ulazu u groblje ili na samom groblju. Posle masovnog streljanja nevinih žrtava, mrtvačnica je bila sva poprskana krvlju, a zidovi izrešetani mecima. Takođe su ubijeni i grobar, njegova žena i dvoje dece, jedno od 9 a drugo od 13 godina. Na igralištu NAK-a žrtve su dovođene iz svih delova grada i tu ubijane 22. i 23. januara. U toku ta dva dana ceo prostor bio je blokiran, a iz tog pravca neprestano su se čuli plotuni. Dana 24. januara 1942.  došli su na igralište radnici gradskog poglavarstva da uklone tragove krvavog zločina. Krv je očišćena, mesto dezinfikovano, a leševi su odneseni na Uspensko groblje.

Kako je dosada utvrđeno, u „raciji“ su učestvovali: vojska i žandarmerija, mađarska državna kraljevska policija u Novom Sadu, kao i Mađari koji su živeli u Novom Sadu. U izvršenju strahovitog pogroma najviše su se angažovale vojska i žandarmerija, koje su se rasporedile u gradu već u rano jutro 21. januara 1942. Pokoljima su rukovodili štabovi pojedinih skupina, smešteni u pojedinim mađarskim kućama. Sudbina Srba i Jevreja zavisila je tako ne samo od mađarske vojske i žandarmerije, nego i od samih suseda Mađara, kod kojih je bio štab dotične formacije. Za sprovođenje „racije“ okupator je izabrao najkrvoločnije ljude. Na primer, đak žandarmerijske škole u Seksardu, Kenjereš Janoš je rekao: „Ubio sam 20 ljudi iz Šosbergerove kuće u Miletićevoj ulici. Ubijanje mi je pričinjavalo zadovoljstvo, samo me je posle mrzelo da leševe bacam u kamion“. Kad su naočigled majke vojnici ubili njeno petoro muške dece (od 15-28 godina), majka je u strahovitom bolu plakala. Jedan od ubica, gurajući je kundakom, izdrao se na nju: „Ne smeš plakati“. Dana 23. januara 1942. u stan Jovana Tatovića ušli su jedan žandarm, jedan žandarmerijski poručnik i jedan vojnik. Žandarm je uhvatio domaćina, a oficir je prislonio na uho žrtve cev revolvera i opalio. Smrtno pogođen, čovek je pao, a oficir se iskezio i zadovoljno rekao: „Lezi sada, smrdljivi Race“. Izvršioci zločina su odlikovani „Krstom narodne odbrane“ i „Spomenicom južnih krajeva“. Broj žrtava Novosadske racije prema polu, starosti i nacionalnosti je napisan prema knjizi Zvonimira Golubovića. U Novom Sadu je ubijeno 1.246, od kojih je najviše bilo Jevreja. Na početku Drugog svetskog rata Grad Novi Sad je imao oko 40 hiljada stanovnika, a u Raciji je ubijen svaki deseti njegov žitelj.

Literatura:

Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj, 1942. godine, Istorijski muzej Vojvodine, Novi Sad, 1992.

Zvonimir Golubović, Racija 1942, Enciklopedija Novog Sada, knjiga 23, Novi Sad, 2004.

Aleksandar Veljić, Istina o Novosadskoj raciji, Eden, Sremska Kamenica, 2010.

Jovan Radosavljević, Racija i logori u Bačkoj za vreme Drugog svetskog rata, Novi Sad, 2012.