NOVI ZAMAH VOJVOĐANSKOG AUTONOMAŠTVA?

Autor: msr Srđan Graovac

Na širokoj i šarenolikoj lepezi srpskog političkog života posebno mesto zauzima fenomen vojvođanskog autonomaštva. Tačnije, to je politička ideja koja decenijama opstaje, jača i slabi zavisno od okolnosti u kojima se manifestuje, ali i od snage i kapaciteta onih koji predstavljaju njene nosioce. Činjenica da autonomaštvo nikada nije imalo značajno uporište među stanovništvom severne srpske pokrajine, što su svi izbori od obnavljanja višestranačja u Srbiji i pokazali, ipak nije presudno uticalo na to da ova ideja sama po sebi prirodno odumre. Čak smo krajem 2024. i početkom 2025. godine postali svedoci pokušaja da se ideja autonomaštva ponovo revitalizuje i da se uzdigne na pijedestal srpske javnosti kao jedno od najvažnijih političko-društvenih pitanja. Koliko je tako nešto izvodljivo, odnosno, da li postoji mogućnost za neku novu renesansu vojvođanskog autonomaštva najbolje možemo sagledati, ako to pitanje stavimo u kontekst sadašnjih unutrašnjih, regionalnih i globalnih političkih tokova, ali i ako sagledamo genezu i pratimo istorijski evolutivni proces razvijanja tog pitanja.

Iako ideju autonomaštva primarno vezujemo za kraj Drugog svetskog rata i uspostavu komunističke Jugoslavije, čiji državno pravni poredak je iznedrio Socijalističku Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu (SAPV), njene korene treba tražiti još u periodu između dva svetska rata. Posebno u delovanju Hrvatske seljačke stranke (HSS), kao nosioca ideje federalizma u vreme Kraljevine Jugoslavije. Naime HSS je svoj politički aktivizam u međuratnom periodu posvetio borbi protiv unitarizma i takozvane srpske hegemonije, a sa ciljem da se uspostavi hrvatska federalna jedinica. Odnosno, ukoliko bi Jugoslavija bila podeljena na više federalnih subjekata HSS je zahtevao formiranje hrvatske federalne jedinice ili pak ukoliko bi zemlja bila ustrojena na dualističkom principu, vođstvo najjače hrvatske stranke u državi očekivalo je stvaranje jedne federalne jedinice sa većinskim hrvatskim etničkim korpusom i uticajem. Pošto su najveću prepreku federalizaciji imali u srpskoj političkoj eliti, koja je bila tradicionalno opredeljena ka unitarističkom državnom uređenju na kom je počivala i Kraljevina Srbija, dok je u federalizmu videla ne samo izvor nestabilnosti već i uvod u separatizam, Vlatko Maček i drugovi morali su primeniti taktiku izolacije tih unitarističkih struktura u zemlji. Tačnije, tražili su saveznike u različitim manjinskim etničkim zajednicama, koje su takođe težile autonomiji, ali i unutar određenih srpskih političkih struktura. Posebnu pažnju posvetili su prečanskim Srbima, pa i onima na prostoru današnje Vojvodine, gde su na temelju određenih kulturoloških, ekonomskih i istorijskih posebnosti, podsticali regionalni partikularizam ne bi li i na taj način obezbedili što širu podršku za svoj federalistički blok. Saradnike na tom planu stvaranja što šireg fronta protiv Beograda i centralne Srbije, bastiona unitarizma, HSS-ovci pronašli su u Dušanu Boškoviću i pojedinim vojvođanskim Srbima. Tačnije u onima koji su izlaz iz permanentne političke krize, sa kojom se Jugoslavija suočavala od svog postanka, videli upravo u popuštanju hrvatskom faktoru i prihvatanju ideje federalne Jugoslavije.

Upravo ovaj prečanski, kasnije „Vojvođanski front“, predstavljao je klicu autonomaštva koje se savršeno uklapalo u širu strategiju hrvatskih političkih elita sa ciljem da se obezbedi slabljenje srpskog uticaja u zemlji, ali i centralnih vlasti generalno. Vojvodina je, u vizijama HSS-ovih stratega, trebala da ima zasebnu federalnu jedinicu, u slučaju u koliko bi Jugoslavija bila podeljena na više federalnih jedinica, dok bi u eventualno dualistički uređenoj zemlji ako ne cela onda bar njen deo (Bačka i Srem) pripao zapadnoj federalnoj jedinici u kojoj bi hrvatski faktor bio dominantan. Igrajući na kartu specifičnosti tog dela zemlje, koji je vekovima bio deo Habzburške monarhije, hrvatska politička elita pokušavala je da stvori jaz među „prečanskim“ i „srbijanskim“ Srbima i da prve veže za svoje interese. Odvajanjem prečanskih, a samim tim i vojvođanskih Srba od Beograda, političke elite u Zagrebu računale su da će srpski etnički prostor podeliti, a srpski faktor, kao nosioce unitarizma, marginalizovati. Bošković i drugi vojvođanski Srbi, koji su podržavali tu autonomašku ideju, nesumnjivo su pokazali visok stepen političke nezrelosti i slabosti. Iako iz najboljih namera, da se obezbede određeni regionalni ekonomski interesi Vojvođana, kao i da se zadovolji hrvatski faktor što bi predstavljalo ključni iskorak ka punoj stabilizaciji zemlje, radili su u korist onih koji su na koncu imali isključivo usko nacionalne, velikohrvatske i separatističke težnje. Za te srpske autonomaše Vojvodina je bila geografski pojam. Nesporno srpska, ali i teritorija sa određenim ekonomskim, kulturološkim i istorijskim osobenostima, koje je trebalo uvažiti u zajedničkoj državi, što se po njihovom mišljenju moglo postići upravo kroz autonomiju Vojvodine i federalizaciju zemlje. Samim tim, svojim delovanjem oni su posejali seme autonomaštva, koje je kasnije maksimalno eksploatisano u komunističkoj Jugoslaviji.

Nakon završetka Drugog svetskog rata i pobede komunističkih revolucionarnih snaga predvođenih Josipom Brozom Titom, Jugoslavija je podeljena na šest federalnih jedinica i dve pokrajine. Bio je to trenutak trijumfa federalističkih principa. Istih onih koje je u međuratnom periodu zagovarao HSS, a koje su novi komunistički gospodari Jugoslavije predstavili kao dugo očekivani lek za nacionalno pitanje, nerešivu enigmu sa kojom se nosila monarhistička Jugoslavija. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je za konstantnu nestabilnost sa kojom se zajednička južnoslovenska kraljevina od svog nastanka suočavala krivila srpsku buržoaziju i njene hegemonističke, velikonacionalne težnje. Pošto su podjarmili sve druge narode u zemlji srpski nacionalisti su, po mišljenju stratega u KPJ, uzrokovali nezadovoljstvo i frustracije u jugoslovenskom društvu, što je na koncu bio uzrok nestabilnosti države. Upravo zato, Tito i drugovi prihvatili su načelo da nova Jugoslavija mora funkcionisati po principu „što slabija Srbija to jača Jugoslavija“. Primena te formule podrazumevala je federalizaciju zemlje i razbijanje srpskog etničkog prostora. Ostali narodi u tim okolnostima osećali bi se manje ugroženo od velikosrpske hegemonije, dok bi Srbi pak bili zadovoljni time da su, iako podeljeni unutrašnjim granicama, objedinjeni u zajedničkoj državi. Tako osmišljena politika rešavanja nacionalnog pitanja imala je dalekosežne posledice za sudbinu srpskog naroda, ali i celokupne Jugoslavije. Nacionalni inžinjering je poprimio neslućene razmere, a po pravilu išao je na štetu srpskog etničkog korpusa. Primer za to je odluka jugoslovenskih komunističkih lidera da krenu putem stvaranje crnogorske i makedonske nacije. Nekad jedinstven srpski etnički prostor time se razbijao, a srpski faktor nesumnjivo slabio. Međutim tu nije stavljena tačka. Čak i takva Srbija, bez Makedonije sa kojom je ušla u Jugoslaviju, Crne Gore koja je nesumnjivo istorijski bila srpska država i bez BiH u kojoj su Srbi i nakon genocida u NDH bili većina, za komunističke kreatore nove Jugoslavije nije bila dovoljno mala da ne bi bila pretnja za ostale narode. Upravo zato, u okviru republičkih granica SR Srbije formirane su i dve pokrajine, na jugu Kosovo i Metohija i na severu Vojvodina.

Pošto je autonomija Kosmeta suštinski bila Albanska nacionalna autonomija, moglo se očekivati da će ona u punom smislu ispuniti svoju ulogu i dosledno biti antisrpski opredeljen deo Jugoslavije. Međutim, u Vojvodini koja je većinski bila srpska, tako nešto se i nije moralo očekivati. Upravo zato komunistički kreatori nacionalnog inžinjeringa primenili su model kojim se služio i HSS i njegovi saradnici iz Vojvođanskog fronta u međuratnom periodu, a to je insistiranje na „vojvođanskoj posebnosti“. Na prvom mestu kulturološkoj posebnosti, baziranoj na narativu da je Vojvodina u kulturnom smislu na višem nivou razvoja, kao i Hrvatska i Slovenija, od ostatka zemlje koji se vekovima nalazio pod retrogradnim turskim jarmom. Zatim i na ekonomskoj posebnosti, koja je polazila od toga da je Vojvodina uz Sloveniju i Hrvatsku jedan od najrazvijenijih delova Jugoslavije, svakako iznad ostatka Srbije, pa samim tim ima i drugačije ekonomske potrebe. Takođe, insistiralo se i na trećem principu posebnosti, a to je istorijska. Ova posebnost odnosila se na specifične okolnosti u kojima se Vojvodina razvijala, u okviru Habzburške monarhije kao i Hrvatska i Slovenija, pa je samim tim i po principima istorijskog razvoja više delila sudbinu sa zapadnim republikama zajedničke države, nego sa Srbijom. Ustavom iz 1974. godine pokrajine su skoro po svim kriterijumima sem po imenu uzdignute u status republika, čime su se čak i formalno pravno kidale skoro sve veze pokrajina sa Beogradom. Time je taj princip posebnosti, još više ojačan kroz davanje čvrstog pravnog okvira za Vojvodinu, a sledstveno tome i kroz institucionalno vezivanje elitističkih struktura u Vojvodini za Novi Sad. Politika insistiranja na razlikama između Srba u Vojvodini i Srba u Srbiji, a koje navodno Vojvođane prirodno usmeravaju ka Zagrebu i LJubljani, na taj način dobila je snažan podstrek. Udaranjem temelja široke institucionalne autonomije, a koja se nadovezivala na već formiran narativ o posebnosti Vojvođana, praktično su stvarani i preduslovi za otpočinjanje procesa formiranje nove nacije i to u dobroj meri po ugledu na crnogorsku.

Međutim, za taj poslednji korak nije bilo dovoljno vremena. „Antibirokratska“ ili „Jogurt revolucija“ označila je pobedu centralističkih snaga u Savezu komunista Srbije (SKS). Time su, uoči raspada SFRJ, autonomaški kadrovi smenjeni i marginalizovani. Buđenje srpskog nacionalizma i demokratsko izražavanje građana na izborima, takođe nisu išli na ruku autonomaškim krugovima, tako da je devedesetih godina njihovo delovanje i uticaj u političkom životu SR Jugoslavije sveden na tek borbu za prelazak cenzusa. Suštinski, demokratizacija društva i oslobađanje srpskog nacionalizma iz stega komunističkog represivnog aparata, pokazali su tih devedesetih godina prošlog veka da autonomaštvo nije zahvatilo šire slojeve društva, već samo one privilegovane komunističke elite naviknute da imaju vlast i sve benefite koje ona nosi u severnoj srpskoj pokrajini.

Međutim, treba istaći da čak i u tim okolnostima potpunog poraza ideje autonomaštva te malobrojne i slabašne političke organizacije sa vojvođanskim predznakom i autonomaškim programom nisu se odricale političkog narativa koji je formiran u komunističkoj Jugoslaviji. S tim da je taj narativ donekle prilagođen novonastalim okolnostima ekonomskog sunovrata koji je došao kao posledica rata i sankcija. Autonomaši su i dalje insistirali na svojoj posebnosti, pa čak i superiornosti u odnosu na građane iz ostatka Srbije, ali i na tome da je krivac za sve ekonomske nedaće Vojvođana ne samo rat i sankcije, nego Beograd i ukidanje autonomije iz 1974. godine. Pa čak i nakon 5. oktobra 2000. godine, kada su te autonomaške snage postale deo svih nivoa vlasti u državi i preuzele odgovornost za njenu sudbinu, nisu se odricali tog negativnog narativa prema Beogradu. Naime, u komunističkoj Jugoslaviji, kao i kraljevini ranije, separatističke snage su uvek igrale na kartu podsticanja nezadovoljstva građana prema Beogradu, centru zajedničke države. Ostale su upamćene čuvene parole kao sinonim za takav politički diskurs kao što su: „Zagreb radi Beograd se gradi“ ili „Trepča radi Beograd se gradi“, što su uzvikivali hrvatski i albanski separatisti. Na taj način, krajnje perfidno, slala se poruka svakom pojedincu da Beograd svojim delovanjem ugrožava njegovu ličnu i egzistenciju njegovih najbližih. Time su buđeni najdublji strahovi kod svakog pojedinca, a strah od ugrožavanja egzistencije spada upravo u takve.

Upravo su se autonomaške snage, bilo one otvorene iz LSV-a ili prikrivene iz DS-a, obilato koristile tim narativom u petoktobarskoj Vojvodini. Najbolje to možemo uočiti na primeru Novog Sada, glavnog i najvećeg grada u severnoj srpskoj pokrajini čija sudbina je predstavljala ogledalo cele Vojvodine. Naime, Novi Sad je nakon Drugog svetskog rata takođe imao dinamičan rast zaposlenosti. Upravo u tom periodu izgrađeni su industrijski giganti u kojima su radile desetine hiljada Novosađana. Pobeda, Jugodent, Novkabel, samo su neka od imena tih privrednih subjekata po kojima je naš grad bio prepoznat kao važan industrijski centar bivše države. Devedesetih godina prošlog veka usledio je period sankcija. Većina tih preduzeća tada je stagnirala ili beležila gubitke, da bi nakon „petooktobarskih“ političkih promena u zemlji nove „demokratske“ vlasti odlučile da „stave katanac“ na firme od kojih je Novi Sad živeo. Time su desetine hiljada radnika „isterane na ulicu“, grad je ekonomski osakaćen, a kapaciteti za njegov dalji razvoj dramatično su smanjeni. Možemo slobodno reći da je u tom periodu od 2000. do 2012. godine grad više životario nego što je, koristeći sve svoje izuzetne potencijale, živeo i razvijao se. Da stvar bude još i gora, novi autonomaški vlastodršci, ne samo što su sa svojim saradnicima „stavili katance“ na stare gigante, nego tokom celokupnog period svoje vladavine nisu uspeli da dovedu niti jednog ozbiljnog investitora u proizvodnji. Nije izgrađena ni jedna fabrika, koja bi obezbedila nova radna mesta i bar delimično ublažila tu lošu privrednu sliku grada. Ako su pokrajinske i gradske vlasti devedesetih godina prošlog veka u sankcijama imale opravdanje za nedostatak bilo kakvih značajnijih ekonomskih rezultat u Novom Sadu, onda njihovi „demokratski“ naslednici to svakako nisu. Sankcije su bile ukinute, ekonomska kriza nije se još ni nazirala, ali njihovi rezultati su ipak izostali.

Ključni narativ pokrajinskog i gradskog rukovodstva u Novom Sadu svodio se tada na to da je glavni krivac za loše ekonomsko stanje i prepreka za razvoj celokupne pokrajine nedovoljan stepen autonomije i retrogradne unitarističke političke strukture u Beogradu. Na taj način ponovo je čak i sa pozicija vlasti nametan taj tradicionalni perfidni autonomaški narativ kojim se podstiče animozitet građana u Vojvodini prema Beogradu navodno odgovornom za ugrožavanje njihove egzistencije. Upravo u tom periodu dešava se i najveći rast podrške autonomaškim strukturama, što su pokazali opšti izbori 2012. godine. Međutim, ti rezultati nisu bili dovoljni da autonomaške strukture zadrže vlast. Pobeda SNS-a dovela je do promene vlasti na republičkom, zatim gradskom i pokrajinskom nivou, nakon čega su se stvari počele dramatično menjati. Premijer, a kasnije i predsednik Republike Srbije Aleksandar Vučić stavio je akcenat svoje politike na ekonomski oporavak zemlje. Prioritet je postao otvaranje novih fabričkih hala, a samim tim i novih radnih mesta u Srbiji. Isti scenario imali smo priliku da vidimo i u Novom Sadu. Gradonačelnik Miloš Vučević je dobro razumeo da bez snažne privrede Grad Novi Sad nema budućnost. Krenulo se u borbu za privlačenje stranih investicija i otvaranje novih radnih mesta. Ubrzo, rezultati su postali očigledni. Hiljade ljudi dobilo je posao u novootvorenim fabričkim pogonima Aptiva, Lira, Kontinentala, Nidek, itd.

Danas Grad Novi Sad ima oko 175000 zaposlenih. Vratimo li se dvanaest godina unazad uočavamo da je 2012. godine u Novom Sadu radilo 130000 ljudi. Skok od gotovo 45000 novozaposlenih jasan je pokazatelj uspešne ekonomske politike. Dramatično smanjenje nezaposlenosti donelo je građanima još jedan važan benefit, a to je rast zarada. Kako se potražnja za radnicima uvećala, skočila je i cena rada. Prosečna plata u našem gradu te 2012. godine bila je 47.502,00 dinara. Meseca septembra 2024. godine prosečna zarada u Novom Sadu iznosila je više od 112.000,00 dinara. Procentualno gledano prihodi Novosađana su u proteklih dvanaest godina uvećani za više od 140%. Upravo to je pokazatelj istorijskih promena u našem gradu. I nikako ih ne možemo pripisati slučajnosti, već viziji i mukotrpnom radu. Sinergija svih instanci vlasti u zemlji, sa zadatkom da se postigne zajednički cilj, pokazala se kao blagodetna. A svi oni, koji su govorili da se Grad Novi Sad i AP Vojvodina ne mogu adekvatno razvijati zbog nekakvih, samo njima znanih, ograničenja iz Beograda, pokazali su da im je „autonomaštvo“ isključivo bilo pokriće za sopstveni nerad, nesposobnost ili korumpiranost.

Upravo zbog svega navedenog možemo zaključiti da su poslednjih dvanaest godina bile kobne za autonomaški pokret u Vojvodini, koji je gurnut na marginu i državne i pokrajinske političke scene. Nema sumnje da je takav razvoj situacije nešto što možemo smatrati krajnje pozitivnim ishodom. Jer, kada analiziramo sve iznete činjenice lako se možemo složiti da je vojvođansko autonomaštvo suštinski antisrpska ideja, koja je predstavljala sredstvo hrvatskih i komunističkih političkih elita u njihovoj težnji za razbijanjem srpskog etničkog korpusa i umanji značaja srpskog faktora u zajedničkoj državi. Samim tim, svaki pokušaj revitalizacije ili nekog novog zamaha autonomaštva, na čemu se radi poslednjih nedelja, a kulminaciju možemo očekivati u narednom periodu, trebamo posmatrati isključivo kroz prizmu potrebe destabilizacije Srbije. Tačnije, kao pokušaja da se stari planovi već oprobani u Jugoslaviji iskoriste u novim okolnostima, a sa ciljem ograničavanja narastajuće moći Srbije. Prepliću se na tom planu interesi različitih regionalnih centara nezadovoljnih jačanjem uticaja iz Beograda, pre svih političkih struktura u Zagrebu, ali i u Sarajevu, Prištini i Podgorici. Takođe, ne treba zanemariti ni planove onih koji imaju, globalni geopolitički značaj, a koji ne žele jačanje srpskog faktora na Balkanu. Nema sumnje da će taj širok krug zainteresovanih pokušati da primene metode koje su u prošlosti već koristili kada su radili u pravcu suzbijanja srpskog uticaja, a vojvođansko autonomaštvo se pokazalo kao nešto što im može biti od koristi. Međutim, imaće na tom planu ovaj put pretešku prepreku, a to je prethodnih dvanaest godina vlasti onih koji su svojim radom i rezultatima, taj ključni narativ vojvođanskog autonomaštva o Beogradu kao egzistencijalnoj pretnji Vojvođana u potpunosti obesmislili.