NIKOLA I PETROVIĆ NJEGOŠ – SRPSKI KNJAZ I KRALJ CRNE GORE

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Nikola se rodio u selu NJeguši, odakle je poreklom vladajuća dinastija Petrović NJegoš. NJegov otac, Mirko Petrović NJegoš, bio je čuveni crnogorski vojvoda i stariji brat knjaza Danila, koji nije imao muškog naslednika. Nikolina majka Stana Petrović NJegoš bila je rodom iz poznate porodice Martinovića. Vojvoda Mirko je verio svog sina dok je Nikola imao 12 godina za šestogodišnju Milenu Vukotić, kćerku bogatog vojvode Petra Vukotića, bliskog Mirkovog prijatelja sa kim je zajedno ratovao tokom pedesetih godina 19. veka. Dva prijatelja odlučila su da učvrste prijateljstvo brakom svoje dece. Nikola, koji je od detinjstva učen ratničkim veštinama, retko je viđao svoju buduću suprugu, pošto je deo svog detinjstva proveo u Trstu u domu Kustića, iz kog je poticala kneginja Darinka, Danilova supruga i Nikolina strina. Kneginja Darinka je bila velika frankofilka, pa je na njeno insistiranje potencijalni naslednik poslat na školovanje u Licej Luja Velikog u Parizu. Nakon Danilovog ubistva u Kotoru 1860. godine vojvoda Mirko je odbio crnogorski presto, pa je knjaževska titula prešla na Nikolu. Nikola je još uvek bio u Parizu kada je postao crnogorski vladar, 13. avgusta 1860. u 19. godini života. Ubrzo se razboleo od upale pluća i bio je na samrti. Kada se oporavio, odlučeno je da se Nikola i Milena što pre venčaju kako bi Crna Gora dobila naslednika. Milenin otac je otputovao u Sankt Peterburg gde je obavestio ruskog cara Aleksandra II o predstojećem venčanju. Venčanje je održano u Vlaškoj crkvi na Cetinju u novembru 1860. godine.

Crnogorski glavari su dugo vremena smatrali Crnu Goru poslednjim neosvojenim ostatkom srednjovekovnog Srpskog carstva i centrom oko kojeg će se to carstvo obnoviti. Uspostavljanje autonomne Kneževine Srbije unutar Osmanlijskog carstva je Crnoj Gori dalo važnog saveznika, ali i rivala za primat u borbi za oslobađanje drugih oblasti naseljenih Srbima. Crna Gora se nalazila na periferiji Balkanskog poluostrva, dok se bogatija i razvijenija Srbija nalazila u centru. Takođe, Beograd je bio bolji izbor za prestonicu ujedinjene srpske države od Cetinja koje se ipak nalazilo na periferiji srpskih etničkih prostora. Odmah po stupanju na vlast kneza Nikole, na Cetinje je došao Vuk Stefanović Karadžić sa porukom srbijanskog kneza Mihaila Obrenovića Crnoj Gori o zajedničkim oslobodilačkim aktivnostima protiv Turske. Prvih godina upravljao je uz pomoć i saradnju svoga oca, vojvode Mirka. Nikola je nastavio da pomaže otpor hercegovačkih plemena pod Lukom Vukalovićem, nadajući se da će Crna Gora imati koristi od tog ustanka. Godine 1862. poveo je za oslobođenje Hercegovine prvi rat sa Turskom. Rat je bio težak za Crnu Goru, jer velike sile nisu podržavale Nikoline ambicije. Turska vojska predvođena Omer-pašom Latasom je 1862. nanela Crnogorcima težak vojni i politički poraz. Intervencija velikih sila (Francuske i Rusije) je sprečila tursko osvajanje Cetinja. Crna Gora je morala da prihvati jurisdikciju Turske nad nekim delovima svoje teritorije. Posledice ovog poraza su imale veliki uticaj na buduću strategiju Crne Gore. Pre ovog debakla, Nikola je podržavao politiku crnogorske državnosti svoga prethodnika, kneza Danila. Sada se okrenuo politikama Petra I Petrovića NJegoša i Petra II Petrovića NJegoša za stvaranje novog srpskog carstva, a sebe je smatrao za legitimnog carskog naslednika.

Knez Mihailo Obrenović je poslao u Crnu Goru svog izaslanika Milana Piroćanca da predloži crnogorskom knezu savez Srbije i Crne Gore. Knez Nikola i vojvoda Mirko su tražili punu vojnu saradnju i to odmah, dok je srbijanska strana želela samo usaglašavanje nacionalne politike, plašeći se austrijske intervencije. Sporazum je sklopljen 23. septembra 1866. uprkos protivljenju vojvode Mirka. Dve kneževine su se sporazumele da neprestano rade na oslobađanju i ujedinjenju srpskog naroda, podstrekivanjem oružanih pobuna u graničnim delovima Osmanlijskog carstva. Sporazum je takođe predviđao da će crnogorski knez pripojiti svoju kneževinu Srbiji i priznati kneza Mihaila za vrhovnog vladara, dok će on biti drugi po redosledu nasleđivanja. Nijedna strana nije u potpunosti poštovala sporazum, jer su i za Petroviće NJegoše i Obrenoviće dinastički interesi bili preči. To nepodržavanje sporazuma će izazvati prikriveno i dugo neprijateljstvo između dve dinastije.

Knez Nikola je 1867. godine napisao tekst za himnu Kneževine Crne Gore „Onamo, ‘namo!“ koju je komponovao slovenački kompozitor Franjo Vimer po uzoru na pesmu boraca Garibaldija za vreme njegovih borbi za ujedinjenje Italije. Kompozicija i pesma nisu postali državna himna Kneževine Crne Gore zbog svog isuviše provokativnog teksta. Nikola I je bio član Ujedinjene omladine srpske tokom njenog postojanja (1866–1871). Nakon što je organizacija zabranjena u Kneževini Srbiji i Austrougarskoj, knez Nikola, Marko Miljanov, Simo Popović, Mašo Vrbica i Vaso Pelagić su na Cetinju 1871. osnovali Družinu za oslobođenje i ujedinjenje srpsko. Knez Nikola je 1867. godine posetio francuskog cara Napoleona III u Parizu, a 1868. i Rusiju, gde ga je ruski car Aleksandar II primio sa širokim počastima. Sa carem Aleksandrom II još više je ojačao veze koje su sa Rusijom utvrdili njegovi preci. Boravio je i na dvorovima u Berlinu i Beču. Znatno se zbližio sa ruskom carskom porodicom. Po povratku s puta otpočeo je živi rad na preuređenju države. Uredio je vojsku koja mu je bila prva briga; otvorio je po zemlji sudove i škole. Osnovao je Danilovgrad kao prvo planski projektovano naselje u Crnoj Gori. Ruski car i carica su ulagali u obrazovni sistem Crne Gore i poslali velike isporuke opreme i municije za Cetinje. Nakon što je učvrstio vlast, 1869. godine je izbio Bokeljski ustanak u Krivošijama zbog uvođenja opšte vojne obaveze u Austrougarskoj. Iako je potajno pomagao ustanicima, knez Nikola je zvanično zauzeo neutralan stav i sprečavao je šire učešće Crnogoraca u ustanku.

Knez Nikola je 17. oktobra 1870. proglasio pesmu „Ubavoj nam Crnoj Gori“ za zvaničnu himnu Kneževine Crne Gore. Kada su okolnosti dozvoljavale, knez Nikola je pokušao da se poziva na panslavizam, ali i da taktizira. Isto tako, Rusija je podržavala Crnu Goru onda kada je to bilo u njenom interesu. Tako je 1871. odobrio izlaženje prvih crnogorskih novina „Crnogorac“, čiji je službeni vlasnik bio knežev sekretar Jovan Sundečić, a glavni urednik Simo Popović. U tim novinama Popović je pisao članke kojima je zagovarao ujedinjenje srpstva i oštro napadao Austrougarsku i Osmanlijsko carstvo, zbog čega su one bile zabranjene u tim državama. Rusija je istovremeno pristupila u Ligu tri cara sa Austrougarskom i Nemačkom. Tako su novine često ulazile u sukob sa knezom Nikolom, koji je morao da taktizira iz političkih razloga. Iz datog razloga ove novine su 1873. zamenjene umerenijim „Glasom Crnogorca“, koji će do kraja svog izlaženja biti poluslužbeni glasnik crnogorske vlade. Godine 1876, u zajednici sa Srbijom, sa kojom je knjaz Nikola još za vreme kneza Mihaila sklopio savez, Crna Gora je 2. jula 1876. objavila Turskoj rat za ujedinjenje i oslobođenje srpskoga naroda, podstankuta ustankom u susednoj Hercegovini. Crnogorci su odneli nekoliko brzih pobeda nad Turcima u bitkama kod Vučjeg Dola, na Fundini i kod Nikšića. Nakon ulaska Rusije u rat, pozicija Crne Gore se činila sigurnom, što je Crna Gora iskoristila da zauzeme Bileću, Bar, Ulcinj i Podgoricu. Sanstefanskim mirom iz marta 1878. Crna Gora je utrostručila svoju teritoriju i udvostručila stanovništvo. Međutim, velike sile su na Berlinskom kongresu juna i jula 1878. poništile odredbe Sanstefanskog mira. Austrougarska je naročito težila da ograniči crnogorsko proširenje. Na kraju je teritorija Kneževine Crne Gore proširena dva puta, dobila je izlaz na Jadransko more i priznata joj je nezavisnost. Kako bi zadržao luku Bar, knjaz Nikola je morao da prihvati teške austrougarske zahteve iz člana 29 Ugovora sa Berlinskog kongresa – da ograniči broj plovila u barskoj luci, da zabrani izgradnju ratnih brodova, da dozvoli austrougarskoj ratnoj mornarici da patrolira crnogorskim vodama i da traži dozvolu od Austrougarske da gradi puteve i pruge u novoosvojenim krajevima. Još gore, Austrougarska je okupirala Hercegovinu, čije pripajanje Crnoj Gori je knezu Nikoli bio cilj još od dolaska na vlast, kao i uzvišenje Spič kojim je ugrožavala Bar.

Knjaz je bio autokratski vladar. NJegovi glavni savetnici su bili dvanaest senatora koje je birao sam knez, obično iz redova plemenskih starešina. Senat je istovremeno bio i sud. Knjaz Nikola je sazvao plemensku skupštinu na Cetinju za 2. april 1879. na kojoj je odlučeno da se državna uprava reformiše ukidanjem Senata i ustanovljenjem Državnog saveta, Ministarskog saveta i Velikog suda. Za prvog predsednika Ministarskog saveta izabran je knežev rođak Božo Petrović NJegoš. Knjaz je postavljao članove Državnog saveta koje je delovalo kao zakonodavno telo. Država je podeljena na 12 nahija, a one dalje na kapetanije i opštine. Na čelu kapetanija nalazili su se kapetani, koji su imali i administrativnu i sudsku ulogu. Nikoline mere centralizacije Crne Gore i njegovo odstupanje od starinskih metoda donošenja odluka savetovanjem sa plemenskim starešinama ih je otuđilo od knjaza. Sa knjazom su se sukobili Marko Miljanov, Jole Piletić, Peko Pavlović, Mašo Vrbica i drugi. Porta je podstakla Arbanase na otpor i po njenom nagovoru jula 1878. stvorena je Prizrenska liga s osnovnim ciljem da spreči ustupanje Plava i Gusinja Crnoj Gori (Boj na Novšiću, Boj na Murini). Ovaj deo Crne Gore ostao je u granicama Turske carevine još naredne 33 godine do Balkanskih ratova. Od 1881. godine pa do Balkanskih ratova nastalo je dugo doba mira. Okružen sa tri strane Austrougarskom, knez Nikola je malo šta mogao uraditi na spoljnom planu. Ovo vreme je knjaz Nikola umeo iskoristiti da Crnu Goru upravom i mirnim radom uzdigne na stepen drugih evropskih država, na koji su je podigle pobede njene vojske u ratnim vremenima. Opštim imovinskim zakonikom iz 1888. godine udaren je temelj pravnom sistemu i otvorena su vrata stranim investicijama. Uprkos proširenju, osnovni problem države je bio taj da nije imalo dovoljno obradive površine da prehrani svoje stanovništvo. Osnovna delatnost je bila stočarstvo, a dve trećine izvoza je otpadalo na stočarske proizvode. Uvozile su se žitarice i tekstil. Većina stanovništva je živela u ekstremnom siromaštvu, zbog čega se selila u Srbiju ili u Ameriku. Finansijska osnova države ostala je i dalje ruska pomoć. Proširenje teritorije i međunarodno priznanje privukli su i strani kapital, prvo austrougarski, a kasnije najviše italijanski, pa se u zemlji formiraju prva industrijska preduzeća, što je uslovilo razvoj saobraćaja i povezivanje starih i novooslobođenih teritorija.

Radio je u svim pravcima kulturnog razvitka. Podizao je škole, gradio puteve, otvarao nove varoši, izdavao korisne zakone, sređivao državnu upravu i podsticao privredni i trgovinski polet i opštu radinost. Opštem privrednom i društvenom napretku doprinosili su ugledni naučni i kulturni poslenici iz Srbije, Vojvodine, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, koji su na poziv kneza Nikole dolazili i stvarali u Crnoj Gori. Ipak, Crna Gora je i dalje bila u ogromnom zaostatku za savremenim civilizacijskim tokovima toga vremena. Teški i dugotrajni rad na narodnom i državnom dobru olakšale su mu jaka volja i talenat za poeziju, koja ga je učinila popularnim srpskim pesnikom. Knjaz Nikola je prisustvovao krunisanju ruskog cara Aleksandara III u Moskvi 1883. Najveća mu je briga bila vojska, koju je, pomoću Rusije, podigao naoružanjem i obukom na visinu savremenih zadataka i potreba i organizovao je po ruskom uzoru. Rodbinskim vezama sa stranim dvorovima pribavio je Crnoj Gori još veće poštovanje i pojačao u velikoj meri njen ugled. Knjaz Nikola je imao koristi od rivalstva Obrenovića i Karađorđevića. Između Milana Obrenovića i njega je vladala uzajamna odbojnost, naročito od kada se Milan 1882. proglasio kraljem Srbije. Tri godine kasnije udao je svoju najstariju kćerku Zorku za Karađorđevog unuka i Milanovog rivala, Petra Karađorđevića. Neko vreme par je živeo na Cetinju, gde su rođeni prinčevi Đorđe i Aleksandar. Pored Zorke, Nikola je imao još pet kćeri, i sve ih je udao u poznate evropske dinastije. Princeze Anastazija i Milica su se udale za ruske velike vojvode Nikolu Nikolajeviča i Petra Nikolajeviča iz dinastije Romanov i predstavljale su Crnu Goru na ruskom dvoru. Princeza Stana se udala za vojvodu Johana od Lihtenberga. Princeza Jelena je postala kraljica Italije, žena kralja Vitoria Emanuela III. Jedan od tri njegova sina, princ Danilo se oženio 27. jula 1899. godine sa vojvotkinjom Jutom – Milicom od Meklenburg – Štrelica.

Ovi brakovi su mnogo doprineli poboljšanju međunarodnoga položaja Crne Gore, a kralj Nikola je bio zapamćen kao tast Evrope. Knez Nikola je 1883. godine posetio osmanlijskog sultana u cilju izmirenja Knjaževine Crne Gore i Osmanlijskog carstva. Od tada su crnogorsko-osmanlijski odnosi bili u miru, a 1896. godine održava svečano označavanje 200-godišnjice vladavine dinastije Petrovića NJegoša. Odnosi Srbije i Crne Gore, pokvareni rivalstvom Milana i Nikole, popravili su se Nikolinom posetom Srbiji na Vidovdan 1896. godine. Pre nego je posetio kralja Aleksandra, knez Nikola je otišao u Moskvu na krunisanje cara Nikolaja II. Otuda je pri povratku otputovao u Beograd u pratnji svojih saradnika. Kralj ga je imenovao za komandanta IX pešadijskog puka. Nikola se nadao orođavanju sa mladim kraljem preko svoje kćeri Ksenije, jer se bivša kraljica Natalija vrlo često za nju raspitivala.

Naredne, 1897. godine na Đurđevdan, krsnu slavu Petrovića NJegoša, kralj Aleksandar je posetio Cetinje, iako je kralj Milan iz Beča pokušavao osujetiti ovaj put. Godine 1897. izbio je grčko-turski rat. Knjaz Nikola je ostao po strani. Maja 1898. Nikola je posetio britansku kraljicu Viktoriju u Vindzoru. Ovim diplomatskim uspesima knjaz Nikola je znatno podigao međunarodni ugled Crne Gore. Dok su kraljevi Milan i Aleksandar živeli skandaloznim, luksuznim i rasipničkim životom, dotle je knjaz Nikola želio da preuzme vođstvo među Srbima. Zbog toga je 1902. oženio svog sina Mirka Natalijom Konstantinović, iz porodice bliske Obrenovićima. Kakve god uspehe da je imao, oni su bili kratkoročni, kao i njegovi snovi da na presto Srbije dovede sebe ili nekog od svojih sinova. Ubistvo kralja Aleksandra i kraljice Drage u Majskom prevratu, koje je izvršila grupa oficira predvođena Dragutinom Dimitrijevićem Apisom i postavljanje Petra Karađorđevića za kralja Srbije zapečatili su Nikoline želje. Knez Nikola je kao ruski saveznik objavio rat Japanu. Međutim, usled velike geografske udaljenosti, učešće Crne Gore u Rusko-japanskom ratu bilo je samo simbolično, jer je time iskazivala svoju zahvalnost Rusiji zbog pomoći u ratu protiv Turske. Crnogorski vojnici su se nalazili u neznatnom broju u vojnim jedinicama ruske vojske.

IZVORI I LITERATURA

Andrijašević, Živko M. (1999). „Knjaz Nikola o Srbiji i srbijansko-crnogorskim odnosima u „Memoarima“ vojvode Sime Popovića”. Pero i povest: Crpsko društvo u sećanjima. Beograd: Filozofski fakultet. str. 129—142.

Berić, Dušan M. (2000). Srpsko pitanje i politika Austrougarske i Rusije (1848–1878). Beograd: Gutenbergova galaksija.

Ekmečić, Milorad (1981). „Srpski narod u Turskoj od sredine XIX veka do 1878”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 447—526.

Radojević, Mira; Dimić, LJubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914–1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih.

Ilinčić, Vukić (2012). Bombaška i Vasojevićka afera. Matica srpska – Društvo članova u Crnoj Gori.

LJušić, Radoš (1999). „Dobri brat i kum Nikola ili Gavro Vuković o crnogorsko-srbijanskim odnosima”. Pero i povest: Crpsko društvo u sećanjima. Beograd: Filozofski fakultet. str. 143—162.