Nervoza u Rijadu

Nervoza u Rijadu

Autor: Nemanja Starović, istoričar i publicista

Najnovije zaoštravanje na relaciji Iran – Saudijska Arabija predstavlja pre svega izraz nesigurnosti Rijada uzrokovane krupnim promenama u geopolitici Persijskog zaliva koje su nastale u poslednjih nekoliko godina.

Brojne premise koje su oblikovale odnose u tom regionu preko tri decenije bitno su promenjene od 2011. na ovamo, a ti procesi su dobili na ubrzanju u godini iza nas.

Naime, rivalitet Irana i Saudijske Arabije sam po sebi ne predstavlja novost i ogleda se na toliko različitih načina, uključujući i sam naziv mora koje je dalo ime čitavom regionu, a koji se sa svoje severne strane naziva Persijskim zalivom, dok ga na južnoj zovu Arapskim.

Međutim, u decenijama iza nas nije bilo ovako direktnih i žestokih političko-diplomatskih sukobljavanja Teherana i Rijada. Dve dominantne regionalne sile su svoje rivalstvo kanalisale kroz posrednike, pa je tako Saudijska Arabija finansijski pomagala Sadama Huseina u iračko-iranskom ratu 80-ih, a danas podržava različite grupe sunitskih pobunjenika u Siriji, dok Iran u dobroj meri kontroliše zvanične režime u Siriji, Iraku, ali i pruža podršku jemenskim Husima, koji se odupiru vojnoj intervenciji Rijada.

Iako se slabljenje Egipta i zaokupljenost Turske unutrašnjim problemima povoljno odražavaju na poziciju Saudijske Arabije untar sunitskog sveta, daleko su brojnije i značajnije promene koje navode saudijski režim na zabrinutost. Najvažniji je svakako svojevrsni detant između Vašingtona i Teherana koji se ogleda u nuklearnom sporazumu dve države, do kojeg se nakon dugih i mukotrpnih pregovora konačno došlo prošle godine. Taj sporazum je već vidno izmestio Iran iz „osovine zla“ u američkoj perspektivi, a postepeno ukidanje ekonomskih sankcija će u narednim godinama sigurno dati snažan impuls iransko ekonomiji. U političkom smislu, to takođe legitimizuje deljeni uticaj Vašingtona i Teherana na vladu u Bagdadu i u izvesnoj meri koordinisanu borbu dva dojučerašnja rivala protiv zajedničkog neprijatelja, tzv. Islamske države.

Osim toga, krupne promene u svetu „crnog zlata“ se takođe nepovoljno odražavaju na političku poziciju Rijada. Iako nešto manje ugrožena oštrim padom cena nafte na svetskom tržištu nego li Iran ili Rusija, zbog značajno manje proizvodne cene, Saudijska Arabija ubrzano gubi na značaju u očima svog tradicionalnog saveznika, budući da SAD već 10 godina konstantno smanjuju uvoz nafte iz čitavog Persijskog zaliva, zamenjujući ga sopstvenom proizvodnjom iz uljnih škriljaca i uvozom iz susedne Kanade.

Direktni spoljno-politički neuspeh Rijada predstavlja održavanje Bašara el Asada na vlasti u Damasku, uprkos ogromnoj materijalnoj i političkoj podršci Saudijske Arabije sirijskoj opoziciji od samog početka pobune 2011, kao i intervencija u Jemenu koja ni izbliza nije postigla željene rezultate.

Uz sve navedeno, Saudijska Arabija se suočava i sa brojnim unutrašnjim problemima, za razliku od Irana koji poseduje daleko veći stepen unutrašnje kohezije. U sistemu porodično-oligarhijske monarhije, stupanje na presto kralja Salmana početkom prošle godine dovelo je do brojnih turbulencija, a proces generacijske smene unutar porodice Saud koji je novi vladar započeo nailazi na snažne otpore.

Konačno, iako sunitska škola islama u svojoj vahabijsko-salafističkoj verziji predstavlja zvaničnu veroispovest u Saudijskoj Arabiji, manjina stanovništva države se poistovećuje sa tim učenjem. Većina Saudijaca praktikuje konvencionalna učenja sunitske škole islama, dok značajan deo populacije, odnosno oko 15% stanovništva, ispoveda islam šiitske škole i koncentrisan je na naftom bogatom priobalnom području severoistoka Saudijske Arabije. Upravo dešavanja na tom području su i uzrokovala podizanje tenzija u poslednjih nekoliko dana.

Saudijski šiiti su tradicionalno nepoverljivi prema vahabijskom režimu porodice Saud i u izvesnoj meri posmatraju Iran kao svog zaštitnika, dok Rijad na njih neretko gleda kao na „petu kolonu“ Teherana u sopstvenoj državi. Stoga je egzekucija verskog i političkog vođe šiita Šeika Nimra i još 46 mahom političkih osuđenika proizvela oštru političku i diplomatsku reakciju Teherana.

Namernu eskalaciju koju je Saudijska Arabija započela tom egzekucijom valja tumačiti kao izraz želje Rijada da promeni za sebe nepovoljan status kvo u regionu, u kojem njihov sopstveni značaj i uticaj polako slabe, dok se politička i ekonomska snaga rivala sa druge strane Persijskog zaliva konstantno uvećava, sa perspektivama dinamičnog rasta u narednom periodu. U optimističkim predviđanjima Rijada, ta bi eskalacija mogla dovesti do usporavanja američko-iranskog detanta, u čemo svakako može da računa na podršku svojih tradicionalnih pritajenih saveznika iz Tel Aviva, gde novi-stari premijer Benjamin Netanjahu ne krije kako bi rado video povratak Amerike sa krivog puta bliskoistočne politike na koji je skrenula.

Prateći dosadašnje reakcije, ne čudi svrstavanje malih zalivskih monarhija na stranu Rijada, jer se radi o državama koje su sa Sadijskom Arabijom politički, ekonomski i bezbednosno povezane kroz članstvo u Savetu za saradnju u Persijskom zalivu (Gulf Cooperation Council, GCC). Značajnija bi poruka mogla biti to što je većina njih samo spustila nivo diplomatskih odnosa sa Teheranom, za razliku od Rijada koji ih je u potpunosti prekinuo. Osuda egzekucije Šeika Nimra od strane američkog Stejt Departmenta, iako nisko intonirana, oslikava daleko balansiraniji odnos SAD prema zađevicama Rijada i Teherana nego što je to ikada bio slučaj.

Dosadašnje ponašanje Irana ukazuje na daleko viši nivo samopouzdanja. Nakon prvobitnih napada na saudijsku ambasadu u Teheranu i konzulat u Mešhedu, Teheran je priveo veći broj vinovnika tih incidenata. Može se čak reći da odluka gradskih vlasti iranske prestonice da ulicu u kojoj se nalazi saudijska ambasada hitno preimenuje i nazove je po pogubljenom Šeiku Nimru ima i šeretski karakter, a takvi potezi su svakako odlika jače strane u svakom konfliktu.

Nuklearnim sporazumom sa SAD, Iran je uspeo da probije diplomatski i ekonomski obruč kojim je bio sapet dugi niz godina, ne ugrozivši pritom odnose sa velikim saveznikom iz Moskve. Ta saradnja je čak osnažena zajedničkom i do sada prilično uspešnom intervencijom Rusije i Irana u Siriji. Libanski Hezbolah, palestinski Hamas, jemenski Husi, te snažan uticaj na vlade u Bagdadu i Damasku, kao i na sve šiite u regionu Persijskog Zaliva, pružaju Teheranu velike kapacitete za projekciju moći na prostoru čitavog regiona.

Imajući sve to u vidu, za očekivati je da će Iran težiti deeskalaciji u aktuelnom konfliktu sa Saudijskom Arabijom, jer vreme radi za njega, a čemu ratovati kada se već pobeđuje u miru?

Što se Srbije tiče, povoljnu okolnost predstavlja to što nismo u poziciji koja bi nas obavezivala na svrstavanje na jednu od strana. Region Persijskog Zaliva za nas predstavlja prostor na kojem smo tradicionalno bili politički i ekonomski prisutni i na koji se polako vraćamo, o čemu govore veliki investicioni aranžmani sa Ujedinjenim Arapskim Emiratima i značajni izvozni kontigenti naše namenske industrije Iraku. Prostor za napredak u tom smislu je ogroman i svakako korake u dobrom pravcu predstavljaju višestruke razmene delegacija na najvišem nivou sa Iranom tokom prošle godine, kao i istorisjka odluka o otvaranju diplomatske misije Srbije u Rijadu, koju će kao ambasador predvoditi muftija srbijanski Muhamed Jusufspahić.