Nebojša Vuković: logika imperije

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Nebojša Vuković (Srbobran, 1973) je srpski geopolitičar i naučni saradnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu od avgusta 2016. godine. Diplomirao je 1998. godine na Odseku za filozofiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, magistrirao 2006. godine na Odeljenju za međunarodne odnose Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu na teorijama američkog geopolitičara Nikolasa Spajkmana, a doktorsku disertaciju o teorijskim pravcima u ruskoj geopolitičkoj misli odbranio 2011. godine na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Osnovne oblasti njegovog interesovanja su geopolitika, geostrategija, politička geografija, američka globalna strategija, sukobi na Balkanu i spoljna politika Ruske Federacije.

Na velika vrata srpske nauke Vuković je ušao kao autor kapitalne monografije Logika imperije: Nikolas Spajkman i savremena američka geopolitika (2007) koja je svojim kvalitetom nesumnjivo prevazišla domete dotadašnjih naučnih radova iz oblasti političkih nauka. Naime, do pojave ove monografije ličnost Nikolasa Spajkmana bila je gotovo potpuno nepoznata našoj naučnoj javnosti, iako je reč o ključnom arhitekti američke geopolitike 20. veka. Podsetimo, najznačajniji Spajkmanov intelektualni legat je čuvena teorija Rimlenda, koja je kasnije bila temelj američke hladnoratovske geopolitike i njegovih sledbenika DŽordža Kenana, Kolina Greja, Henrija Kisindžera, Zbignjeva Bžežinskog i dr. Iz sadašnje perspektive posebno je zanimljivo Vukovićevo opažanje „da je geopolitika interdisciplinarno područje preklapanja geografije, strategije, ekonomije, ekologije, sociologije i istorije“ i u vezi s ovim stanovištem njegovo navođenje poddisciplina poput: geoekonomije, geostrategije, geofuturologije, kritičke geopolitike i elektoralne geopolitike. Ništa manje važno jeste i zapažanje da se, bez obzira na promenjene okolnosti u savremenim međunarodnim odnosima, u američkoj spoljnopolitičkoj misli i strategiji prepoznaju odgovarajući kontinuiteti zasnovani na svojevremenim Spajkmanovim objašnjenjima uloge Amerike kao predvodnika „novog atlantizma“.

Vuković je izuzetan naučni doprinos razumevanju savremenih međunarodnih odnosa izložio u doktorskoj disertaciji o teorijskim pravcima u savremenoj ruskoj geopolitičkoj misli (2011) koja predstavlja jedinstven istraživački poduhvat na našim prostorima, prvenstveno zato jer je reč o pokušaju sagledavanja ruskog geopolitičkog identiteta u 21. veku. Pisana nekoliko godina pre ukrajinske krize – koja je otpočela majdanskim prevratom 2014. godine, ova disertacija dokumentuje teorijska nastojanja savremenih ruskih autora da u izmenjenim svetsko-istorijskim okolnostima osmisle strategiju velike države za 21. vek. Ta činjenica podrazumeva odgovore na pitanja o tome šta je Rusija (u smislu njenog geografskog identiteta – Evropa, Azija, Evroazija, Severna zemlja ili nešto potpuno različito od svih ponuđenih odgovora), zatim kojem svetu pripada – Zapadu (Evropi), Istoku (Aziji), ili je ona osoben geokulturni entitet, sinteza oba geografsko-istorijska načela (ni sasvim Istok, ni sasvim Zapad), potom odakle stižu izazovi njenoj celovitosti, bezbednosti i blagostanju njenih žitelja (sa Zapada, Istoka ili Juga) i konačno, ko su ruski potencijalni saveznici i partneri u budućnosti.

Već u to vreme (2011) Vuković naglašava da moderni ruski autori smelo eksperimentišu sa različitim pretpostavkama koje se odnose na buduću ulogu Rusije na evroazijskom kontinentu, i uopšte na svetskoj sceni, odnosno da iz datih, katkad nekonvencionalnih hipoteza, izvode potpuno disparatne zaključke, često sagledavajući iste probleme iz različitih doktrinarnih i metodoloških uglova i pozicija. Jedna od bitnih konstatacije jeste i da je bogatstvo heurističkih pristupa, filozofskih (svetonazornih) paradigmi i sociokulturnih orijentacija, jedna od trajnih karakteristika ruske geopolitičke literature, koja je čini višeznačnim i izuzetno inspirativnim štivom.

Nebojša Vuković je i autor mnoštva stručnih analiza, ali i tekstova namenjenih najširoj čitalačkoj publici. U poslednjih nekoliko godina pisao je o ratnim dešavanjima u Nagorno Karabahu, zatim specijalnoj ruskoj vojnoj operaciji u Ukrajini, potom bezbednosnim izazovima sa kojima se suočava Republika Srpska, ali i strateškoj važnosti regiona Sredozemlja. Poslednjih godina Vuković je veoma posvećen analizi tzv. hibridnih ratova, ali i razmatranju složenih dešavanja u odnosima između dva evroazijska kolosa Kine i Indije.

Spajkmanizam

Vukovićeva monografija Logika imperije posvećena je Nikolasu Spajkamanu, ključnom teoretičaru američke geopolitike u prošlom veku. Uvodeći čitaoca u predmet svog istraživanja, Vuković najpre izlaže same osnove geopolitike kao discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog. Reč je o svojevrsnom istorijatu jedne ideje od njenih antičkih prauzora, Strabona, Ptolomeja i Eratostena, do rađanja moderne geopolitike (na prelazu iz 19. veka u 20. vek) u delima Racela, Kjelena i Haushofera. Razjašnjavajući logiku imperije „kao logiku prostora“ koji je vitalni element države, autor nas upoznaje s temeljnim pojmovima rane geopolitike kao što su: dihotomija kopnene i pomorske moći, životni prostor, pan-regije, autarkija i dr.

Tu nas čekaju nezaobilazne teorije admirala Mehena i britanskog geografa ser Halforda Mekindera i njihovi bazični pojmovi: uticaj pomorske moći na svetsku istoriju, njeni osnovni elementi, detektovanje glavnih kopnenih geopolitičkih takmaca, posmatranje Starog sveta kao Svetskog ostrva sa svojim centralnim područjem – Hartlendom, uočavanje obodne zone dodira kopna i mora. Mnoge od njihovih bitnih pretpostavki i stavova Vuković uočava u radovima Nikolasa Spajkmana, dakako u razrađenijem obliku. Ovde je poseban naglasak na strategiji „angloameričke geopolitike“ koja radi održanja globalne dominacije treba da područje Evroazije drži u stanju podeljenosti, uz istovremenu kontrolu ključnih kopnenih i pomorskih komunikacionih tačaka, ili će, u protivnom, kontinentalna sila postepeno ovladati svetskim morima i preoteti im globalnu dominaciju.

Centralna poglavlja ove knjige posvećena su nevelikom, ali izuzetno značajnom Spajkmanovom opusu (American Strategy in World Politics i The Geography of Peace, kao i nekoliko kraćih tekstova u stručnoj periodici) i svim bitnim stavovima koje je ovaj naturalizovani Amerikanac (rođen u Holandiji) iznosio, poput stavova o konfliktnoj prirodi međunarodnih odnosa, balansa moći, koncepta o regionalnim bezbednosnim aranžmanima, tj. o integrisanoj moći i globalnom vojnom prisustvu pomorskih sila. Navedene teorijske stavove Spajkman je ugradio u svoju geopolitičku viziju sveta podeljenog na Stari svet i Novi svet. Na ovim premisama je nastala njegova čuvena teorija o Rimlendu, kao prostoru koji se nalazi na evroazijskom kontinentu i koji se sa svojim obodnim područjem naslanja na svetska mora, a koja se protežu od Evrope i Bliskog istoka do Indokine. Na osnovu ovih Spajkamanovih stavova (čiji je zdušni zagovornik bio DŽordž Kenan, autor čuvenog Dugog telegrama) SAD su u hladnoratovskom periodu definisale svoju Strategiju obuzdavanja (containment policy) socijalističkog bloka, tako što su na obodnom području evroazijskog Rimlenda uspostavljale regionalne bezbednosne saveze.

Vuković ukazuje na neporecivost Spajkmanovog uticaja na većinu američkih teoretičara od Drugog svetskog rata do danas. Pored Kenena, njegovi uticaji su veoma naglašeni u radovima Kolina Greja, Zbignjeva Bžežinskog, Henrija Kisindžera, DŽozefa Naja, Kristofera Lejna, DŽona Meršajmera, Čarlsa Kapčana, Semjuela Hantingtona, Ričarda Klugera, DŽordža i Meredit Fridman. Otuda je Vukovićev misaoni napor usmeren na traganje za analogijama savremenih američkih geopolitičara sa Spajkmanovim stavovima, ali i pronalaženju novih strateških formi delovanja oslonjenih na njegovo misaono nasleđe. Vuković kao primere inovirane teorije Rimlenda navodi koncepte multidimenzionalnog bezbednosnog sistema, odnosno trans-evroazijskog bezbednosnog sistema (Bžežinski) ili, recimo, koncept Pacifičkog oboda (Pacific Rim) i Južnog pojasa (Southern Belt) u radovima Štrojsenda i Kuglera.

Osnovni Vukovićev zaključak je onaj o tome da je Spajkmanova koncepcija i dalje aktuelna u savremenoj američkoj geopolitičkoj misli. Iz ovog proističe još jedan podjednako važan stav o kontinuitetu američke geopolitike nezavisno od promena međunarodnih okolnosti (bipolarizam, unipolarizam, multipolarizam). Tu su i neke gotovo proročke Spajkmanove procene o usponu Kine i važnosti konstelacije moći u Aziji i Evropi. Svakako najvažniji Spajkmanov legat je onaj o „geopolitičnosti Rimlenda“ koji je i danas podjednako aktuelan.

Spajkmanove radove o „globalnom Rimlandu“ bilo bi poželjno dopuniti analizom uticaja još dva bitna faktora o kojima iz razumljivih razloga nije pisao. To su pojava nafte i gasa kao ključnih energetskih resursa i uspon islama kao svetske religije, a što nesporno usložnjava ne samo geopolitički položaj „Rimlanda“ nego iz osnova menja opisane geopolitičke paradigme o kojima je bilo reči u ovoj monografiji.

Ruska geopolitika

Već smo istakli da je doktorska disertacija o savremenoj ruskoj geopolitičkoj misli odbranjena 2011. godine jedinstven istraživački poduhvat na našim prostorima. Kao i Vukovićev elaborat o američkom geopolitičaru Spajkmenu, i ova disertacija po svom značaju nadilazi dosadašnje domete naše naučne zajednice u ovoj oblasti. Poduhvat je utoliko veći ako se uzme u obzir više činjenica. Najpre, ruska geopolitička misao nije nekakav unisoni misaoni obrazac već oslikava različitost teorijskih usmerenja samih ruskih autora, a zatim ona se, kao što je poznato, uglavnom razvijala kao posledica velikih potresa u „ruskoj društvenoj svesti“, od Napoleonovih pohoda, preko lekcije izgubljenog Krimskog rata (1853–1856), Oktobarske revolucije i građanskog rata, pa sve do „razvala Sovjetskog Saveza“ 1991. godine. Uz to što je bila reaktivnog karaktera, ruska geopolitička misao je kroz ceo 20. vek bila na marginama intelektualnog i političkog života velike države, i tek povremeno se mimikrijski ispoljavala kroz druge naučne discipline. Sve to uslovilo je vrlo različite poglede unutar postsovjetske inteligencije na geopolitički identitet Rusije u 21. veku.

Tako atlantista Dimitrije Trenjin misaono tretira Rusiju kao evrotihookeansku državu. Ovom teoretičaru je prioritet terminološka reformulacija ruske geografske i geopolitičke pozicije, odnosno izbegavanje, po svaku cenu, spominjanja azijske komponente Rusije. Kako tvrdi u jednom tekstu, za razliku od Carske Rusije i SSSR-a, različitih varijanti evroazijskih imperija, današnja, a posebno buduća Rusija, najtačnije može da se opiše, kao evrotihookeanska država, otvorena ka spoljašnjem svetu, sa stremljenjem da se oforme posebni odnosi s globalnim liderom – SAD. Za Trenjina, ruska periodična, i često presudna participacija u evropskim vojno-političkim poslovima, njen prijem u savez evropskih sila nakon okončanja Napoleonove epohe, savezništvo s Antantom tokom Prvog svetskog rata, povremeni ali snažni talasi modernizacije (evropeizacije) ruskog društva, i naravno, multidimenzionalni kontakti sa Zapadom (politički, ekonomski, kulturni), sasvim su dovoljan dokaz ruske pripadnosti evropskom krugu država. Po ovom autoru i Rusija iza Urala – takođe je Evropa, a istočna Rusija je u osnovi produžetak istočne Evrope.

Teoretičar Aleksej Arbatov posmatra Rusiju kao jedinstvenu celinu, sa istorijskim jezgrom u njenom evropskom delu, i teritorijalnim proširenjem ili dodatkom u vidu Sibira i Dalekog istoka. On ističe da se ruska ekspanzija preko Urala nije razlikovala od američkog osvajanja Divljeg zapada, uz napomenu da su motivi teritorijalnog širenja bili drugačiji – kod zapadnih naroda glavni razlog je komercijalne prirode, dok je kod Rusa, on bio geostrategijskog karaktera (traganje za pouzdanim prirodnim barijerama koje bi mogle da se upotrebe u svrhu odbijanja agresije). Duga interakcija ruskih kneževina sa evropskim feudalnim tvorevinama do mongolske najezde, obnovljeni kontakti sa Zapadom posle oslobođenja, primanje hrišćanstva iz Vizantije, i konačno, velelepna ruska umetnost (književnost, muzika), i druga dostignuća iz sfere nauke i kulture sa širokom recepcijom u Evropi, glavni su argumenti da je Rusija, esencijalno, evropska država koja, nažalost, nikada u punoj meri nije bila integrisana u evropski politički i privredni život.

Za razliku od teoretičara atlantističke orijentacije, početkom devedesetih je u Rusiji obnovljeno interesovanje za dela klasičnih Evroazijaca, autora konzervativne orijentacije koju su uglavnom svoje radove pisali u emigraciji. Svakako da je filozof Aleksandar Dugin bio predvodnik ove škole mišljenja. Značaj ove struje nije bio samo u podsećanju na misaono nasleđe prvaka bele emigracije Trubeckoja, Savickog i druge, nego i u nastojanjima da ove teorije prilagode izazovima savremenog doba. Nakon Majdana 2014. godine u Kijevu, ova ideja sticala je sve više pristalica u intelektualnim i vojnim krugovima, a posle početka rata s Ukrajinom 2022. godine, ova struja je stekla jednu vrstu naknadnog istorijskog legitimiteta.

Suština stavova novih Evroazijaca se svodi na potpuno razdvajanje Rusije i Evrope i to u istorijskom, političkom i civilizacijkom smislu. Za Dugina i njegove sledbenike „novo evroazijstvo“ podrazumeva radikalan otklon u odnosu na dotadašnje forme ruske državnosti. Na primerima kritike državnosti u vreme carske Rusije ili Sovjetskog Saveza, on gradi strategiju Rusije u 21. veku koja je zasnovana na ideji „evroazijske imperije“, što podrazumeva odbacivanje „ruskog nacionalizma“ i dijalog sa drugim civilizacijama ukorenjenim na evroazijskom tlu. Zbog toga je Rusija kao najvažnija država Evroazije u obavezi da integriše ceo kontinent, koristeći se onim činiocima koji su joj na raspolaganju. Sa ove distance posebno su zanimljiva tadašnja Duginova zapažanja o situaciji u državama na postsovjetskom prostoru, posebno u Ukrajini koja se od 2014. godine pretvorila u područje nepomirljivog sudara dva različita geopolitička koncepta (atlantističkog i evroazijskog), a gotovo proročki deluju ondašnje analize o procesima u islamskom svetu čije se unutrašnje protivrečnosti odavno koriste u jednoj suptilnoj geopolitičkoj bici za ovladavanje naftnim i gasnim resursima u regionu Bliskog istoka. Kada je 1997. godine objavio Osnove geopolitike, Dugin je kritički ocenjivao ulogu Kine u svetskoj politici, posebno njen strateški savez sa zapadnim atlantistima. Zanimljivo je da je Dugin još tada uočavao postojanje „dve Kine“, i to one kontinentalne, koja naseljava unutrašnjost ove zemlje, i pomorske koja je od sedamdesetih godina uključena u razne mondijalističke nadnacionalne strukture, poput Trilaterale. Kao pristalica saveza sa „tradicionalističkim islamom“, Dugin se u Osnovama otvoreno zalagao za dezintegraciju Kine i podršku muslimanskom ujgurskom separatističkom pokretu u provinciji Sinkjang, ali je u nekim kasnijim radovima odustao od ove ideje.

Vuković kao paradigmu novog evroazijstva ističe stvaralaštvo Aleksandra S. Panarina, posebno njegovo poimanje Rusije kao osobitog kulturnog sintetišućeg polja koje, upijajući i prerađujući civilizacijske impulse i uticaje Istoka i Zapada, sebe samokonstituiše ne isključivo kao osoben geokulturni entitet već i kao nosioca univerzalne misije u svetu. Tako Rusija konkretnim delom i istorijskim iskustvom svedoči o potrebi dijaloga a ne sukoba civilizacija. Vuković naročito podvlači Panarinovo gledište da je Rusija komunikaciono polje ili kontinuum, čiji su polovi individualni princip Zapada i saborni princip Istoka. Na taj način nastaje jedinstvena geokulturna celina kao verovatno najupečatljivija definicija ruskog identiteta iz evroazijskog ugla.

Čak i autori, koji ne mogu da se svrstaju u doktrinarne Evroazijce, ističu presudan uticaj na uobličavanje ruskog identiteta, tri civilizacijska areala – vizantijskog, mongolsko-tatarskog (islamskog) i zapadnog. Po zapažanju Jurija Gladkog „kolosalni upliv Horde na materijalnu i duhovnu kulturu naroda tadašnje Rusije je nesumnjiv“. Tragovi tog uticaja mogu se i danas videti – prepoznatljivi simbol Moskve, Hram Vasilija Blaženog koji je podignut u čast osvajanja Kazanja, veoma podseća, napominje ovaj autor, na kazanjsku džamiju Kul-Šarif sa osam minareta. U moskovskoj toponomiji je mnoštvo izraza turkijskog porekla (Arbat, Balčug, Taganjka, itd.).

Veliko kopno

Za kraj ovog ogleda izdvajamo Vukovićeva zaključna razmatranja o budućnosti svetske geopolitike, odnosno preuređenju evroazijskog Velikog kopna. Nudeći svoja opažanja ove teme on se pre svega osvrće na budućnost rusko-kineskih odnosa. Mada je disertaciju pisao pre punih dvanaest godina, Vuković je i tada ukazivao na različite pravce mogućeg razvoja međusobnih odnosa između dve sile, od kojih se danas, po svemu sudeći, razvija najpovoljniji scenario. Reč je o tome da je Rusija, posredstvom vešte diplomatije i strategije, uspela da vektore kineskog geopolitičkog prodora preusmeri sa severa ka jugu Azije, uz dogovore dvojice predsednika, Putina i Sija, koji su dugoročnog karaktera. Vuković se bavio i napetostima u odnosima između Kine i Indije, upozoravajući da je „interes SAD da se Indija što više distancira od Kine  i Rusije, kao i da se približi Zapadu“. S druge strane, Rusiji nije u interesu sukob Kine i Indije, jer su obe zemlje veliki kupci ruskog naoružanja.

Na temu Sredozemlje kao geostrategijsko čvorište globalnog značaja, Vuković je objavio zapažen analitički ogled na stranicama međunarodnog zbornika Svet i nove geopolitičke paradigme (Institut za političke studije, Beograd 2017), a o tzv. hibridnim ratovima održao zapaženu tribinu u KCNS (Geopolitika i hibridni rat, oktobar 2018). Na veoma pronicljiv način ovaj autor je pisao o srpskim bezbednosnim i geostrateškim izazovima u dvodelnim ogledima Slučaj Arcaha i odbrana Republike Srpske i Kako i zašto smo izgubili Krajinu?, objavljenim na stranicama portala Novi standard.

Vuković je kao vrstan poznavalac ruske geopolitike napisao i dva teksta u kojima je analizirao domete „specijalne vojne operacije“ Rusije u Ukrajini, ukazujući „da bez svrgavanja vlasti u Kijevu, suštinske denacifikacije i političko-geografske rekompozicije Ukrajine, ruska vojna akcija bi se mogla opisati uzrečicom o klanju vola za kilo mesa“. Nema sumnje da je njegova konstatacija iz juna 2022. godine „da kvalitativnih pomaka u ruskoj vojsci ima, ali da je napredak na terenu spor, kao i da politički ciljevi i dalje ostaju nejasni“ i dalje aktuelna. Posebno je interesantno svojevremeno Vukovićevo opažanje da „najveću misteriju ovog rata predstavlja činjenica da ukrajinska mreža pruga (u najvećoj meri), kao i svi mostovi na Dnjepru, ostaju i dalje neoštećeni“. Otuda i konstatacija da „demilitarizacija Ukrajine gubi smisao ako se ne prekinu/ne poremete lanci njenog snabdevanja materijalno-tehničkim sredstvima sa Zapada“. Nebojša Vuković postavlja i sasvim legitimno pitanje o „verodostojnom političkom cilju“ ovog rata iz moskovskog ugla. Sva druga rešenja koja bi podrazumevala tek parcijalne koristi za Moskvu (Krim, DNR/LNR, neutralni status Ukrajine) bila bi, po njemu, suštinski poraz Rusije, jer bi veliki broj rusofonog stanovništva (Harkov, Odesa) ostao izvan četiri regiona koji su danas konstitutivni deo Ruske Federacije (Donjeck, Lugansk, Zaporožje, Herson), i na taj način ostavljen na milost i nemilost kijevskog režima i njegovih paravojnih i rusofobskih milicija.

LITERATURA: Nebojša Vuković, Savremena ruska geopolitička misao (delovi doktorske disertacije korišćeni po odobrenju autora); Nebojša Vuković, Logika imperije. Nikolas Spajkman i savremena američka geopolitika, Konras, Beograd 2007; Nebojša Vuković, „Sredozemlje kao geostrategijsko čvorište globalnog značaja“, u: Svet i nove geopolitičke paradigme, knj. 5, Institut za političke studije, Beograd 2017; Milorad Vukašinović, Ruska geopolitika, Institut za političko umrežavanje, Beograd 2023.