NAZARET

Autor: dr Rastislav Stojsavljević, profesor geopolitike

Nazaret je jedan od najpoznatijih gradova Izraela smešten u njegovom  severnom delu, u donjoj Galileji. Nazaret je kolevka hrišćanstva, mesto u kojem je Isus proveo svoje detinjstvo i mladost i veoma je važan centar hrišćanskog hodočašća. Nekada mali hrišćanski grad, danas je poznat kao „arapska prestonica Izraela“, s ukupnim brojem od oko 70 000 stanovnika. Nazaret kao grad sa dugom i zavojitom istorijom, sa brojnim važnim događajima koji su se odvijali u njegovoj blizini, mnogim značajnim  arheološkim nalazištima i brojnim hrišćanskim znamenitostima predstavlja  nezaobilazno mesto u turizmu Izraela.

U brdima Galileje, koja je uglavnom sastavljena od mekog krečnjaka i dolomita, u  njenom donjem delu na visini od 320 m smešten je Nazaret. Južno od njega prostire se  najbogatije poljoprivredno područje Izraela, nizija Esdralon. Smešteno u tektonskom rovu, 25 km zapadno od Nazareta, nalazi se Galilejsko jezero, takođe poznato kao jezero Kinaret i jezero Tiberias. Poznato je po svojoj istaknutosti u novozavetnim spisima. Galilejsko jezero je jedno od najstarijih naseljenih područja u Izraelu i može se pohvaliti arheološkim nalazištima, verskim objektima, modernim gradovima i mnogobrojnim aktivnostima na otvorenom.

Nazaret je poznat po svojoj hrišćanskoj zajednici, međutim on je danas najveći arapski grad u Izraelu i dom je muslimanske većine. Kada je 1948. godine stvorena država Izrael, Nazaret je bio mali hrišćanski grad.  Priliv muslimanskih izbeglica iz okolnih sela promenio je demografski karakter, a visok natalitet u muslimanskoj zajednici znači da oni sad čine oko 70% stanovnika, a hrišćani oko 30%. Nazaret Ilit ili Gornji Nazaret proglašen je zasebnim gradom 1974. godine i izgrađen je pored starog Nazareta. U Novom zavetu Nazaret je opisan kao dom Isusovog detinjstva i kao takav je centar hrišćanskog hodočašća.

Nazaret je bio malo jevrejsko selo pre oko 2000 godina, a u vizantijskom periodu  postaje bitno uporište hrišćanstva, što dovodi do gradnje velikog broja crkava u celom  gradu. Promenama muslimanske i hrišćanske vlasti, kroz vekove, crkve su uništavane i obnavljane. Danas Nazaret ima oko 30 crkvi i manastira, kao i džamija i drevnih sinagoga.

Nekoliko godina nakon uspostavljanja Izraelske države razvija se jevrejski kvart u  Nazaretu koji prerasta u nezavistan grad Nazaret Ilit. Oba grada se razlikuju po svom stilu života, arhitekturi i tipologijama. Nazaret Ilit se može zamisliti kao savremeni grad sa tipičnim blokovima stambenih zgrad, dok je Nazaret tradicionalni arapski grad sa niskim kućama.

U pećinama u okolini Nazareta vršeno je nekoliko iskopavanja, kojima je otkrivena veoma bogata istorija ovoga kraja. Među nalazima iskopavanja tu su ljudske sklupture i keramički alati iz praistorijskog perioda. Arheološkim iskopavanjima nađena su i pećinska prebivališta ljudi i groblja. Praistorijski čovek je odabrao da naseljava područje Nazareta zbog mogućnosti zadovoljavanja svojih osnovnih potreba: zaštite, sigurnosti, hrane i vode.

Period Rimskog carstva od velikog je značaja u istoriji Nazareta. Tokom ovog perioda Nazaret dobija na značaju i pretvoren je u jedno od najsvetijih mesta hrišćanstva. Tokom vladavine kralja Iroda (Heroda) stanovnici regiona imali su delimičnu nezavisnost od Rima. Tokom Vizantijskopg perioda sagrađena je i prva crkva u Nazaretu, iznad pećine za koju se veruje da je bila dom Josifa i Marije. U ovom periodu dolazi do velikog porasta hodočašća u Nazaretu, a krajem ove ere jevrejsko naselje prerasta u hrišćanski grad.

Persijanci su 614. godine napali Svetu zemlju, a njima su se pridružili i Jevreji iz Nazareta u borbi protiv Vizantije i hrišćanstva. Arapi na ovaj prostor dolaze 638. godine. Nakon vekova pod muslimanskom vlašću, papa Urban II poziva 1095. godine vernike na rat za oslobođenje Svetog grada i hrišćana od nevernika. Hrišćani se kao vladari vraćaju na ovo područje 1099. godine kao krstaši. Tancred 1099. godine osvaja Galileju i osniva Galilejsko kraljevstvo. Ovaj period je doneo mnogo značajnih promena za Nazaret.

Od 1183. godine krstaško kraljevstvo počinje da slabi. Te godine je muslimanski zapovednik Saladin napao Galileju i približio se Nazaretu. U junu 1187. godine Saladinova vojska se opet suočava sa krstašima templarskog reda u bitci kod Hitina, gde krstaška vojska i svi članovi reda bivaju uništeni. Nazaret pada  pod muslimansku vlast bez otpora, sveštenstvo biva proterano iz grada, dok hrišćanska mesta ostaju sačuvana zbog značaja Isusa u muslimanskoj religiji. 1192. godine sklopljen je sporazum između Saladina i Ričarda Lavljeg Srca koji je doveo do povratka sveštenstva. 1229. godine Nazaret je vraćen krstašima mirovnim sporazumom Frederika II i sultana Egipta.

Komandant Mamuluka, Baibars, upao je na Svetu zemlju i postepeno zbacio krstaše. Nazaret i planina Tabor padaju u njegovu vlast 1263. godine. Za krstaško kraljevstvo dolazi kraj padom Akre 1291. godine, kada celokupno područje postaje deo Mamluk carstva. Ekonomski usloviza život Jevreja i hrišćana bili su teški pod islamskom vlašću i suočavani su sa progonom i poniženjem. 1516. Osmanlije dolaze na ove prostore i uslovi za život hrišćana se poboljšavaju. Hrišćanima je dozvoljeno da se vrate u Nazaret i da grade crkve i grad opet postaje mesto hodočašća. 400 godina pod Osmanlijama donelo je mnoge promene. Uvedena je centralna uprava, putevi su sigurniji i razvijena je agroekonomija i trgovina.

Nazaret nastalja svoj rast do 1920. godine kada dolazi do stagnacije jer je većina ekonomskih aktivnosti koncentrisana uz obalsku ravnicu. Od 1930. godine Britanci postavljaju Nazarat za administrativni i hodočasni centar što dovodi do njegovog ponovnog rasta. Gradska industrija se zasniva na poljoprivredi, hodočašćima i malim industrijama.

Zbog velikog značaja za hrišćane ministarstvo turizma Izraela sa ciljem poboljšanja i razvoja turizma dodeljuje Nazaretu status „Razvojne oblasti A“, što bi značio da vlada dodeljuje ubrzana sredstva za razvoj grada. Vlada za ovaj od najsvetijih gradova u hrišćanstvu 1996. godine predlaže plan „Nazaret 2000“. U okviru projekata nalazila se rehabilitacija istorijskog centra grada, izgradnja hotela, renoviranje postojećih, poboljšanje saobrćajne infrastrukture kao i proširenje trga pored bazilike Blagovesti. Međutim, projekat narušava dugogodišnju ravnotežu, uzrokujući spor između muslimanskih frakcija i hrišćana. Rušenjem škole radi proširenja trga dolazi do izražaja grobnica Šahaba A-Dina, Saladinovog nećaka. Sukobi i verska napetost su došli do izražaja kada su lokalni muslimani podigli šator-džamiju na mestu gde se nalazio grob, u decembru 1997. godine. Kamen temeljac za stalnu džamiju postavljen je novembru 1999. godine. Za razvoj turizma i kulturni konflikt u periodu od 1999. do 2001. godine oformljene su tri vladine komisije. Prve dve komisije su preporučile izgradnju džamije na ivici trga, dok je treća komisija donela odluku da džamija ne sme biti izgrađena zbog nepostojanja dozvola, kao i to da je zemljište u vlasništvu Izraelske vlade i dodeljena mu je druga namena. U junu 2003. godine džamija je srušena. Sukob oko džamija, poznate i kao „džamije spora“, privukla je veliku pažnju širom sveta. Oštre kritike Izrael je dobio od Vatikana, mnogih evropskih zemalja i SAD jer nisu zaštitili interese hrišćana u Svetoj zemlji. Narušena je pozitivna slika grada i pričinjena je značajna šteta, što se odrazilo na neuspeh projekta.  Konflikt je doprineo da Nazaret bude izuzet iz turističkih tokova jer je posmatran kao mesto sukoba između hrišćana i muslimana.

Među glavnim atrakcijama Nazareta posebno mesto zauzima crkva Blagovesti, poznata i kao bazilika Blagovesti. Ova impresivna građevina smatra se jednom od najznačajnijih crkava u hrišćanstvu i najveća je hrišćanska crkva na Bliskom istoku. Smeštena je u centru grada, prema verovanju na mestu gde je bila kuća Device Marije. Prva crkva je izgrađena u 4. veku i bila je u vizantijskom stilu. Današnja Bazilika Blagovesti je podignuta 1955. godine. Crkva ima dva nivoa, prvi nivo je pećina, gde je prema hrišćanskom predanju arhangel Gavrilo posetio Devicu Mariju. Na ovom nivou mogu se videti i ostaci predhodnih crkava. U pećini se može videti kameni zid koji je preživeo od krstaške crkve iz 12. veka i iz 5. veka sačuvan je vizantijski podni mozaik. U pećini se nalazi oltar iz 18. veka, a uz njega antički stub verovatno iz 4. veka. Malo stepenište vodi od pećine do manje pećine poznate kao Marijina kuhinja i odatle do izlaza i spoljašnjeg dvorišta. Neposredno iznad Svete pećine je osmougaoni otvor ispod kopule tako da ljudi sa gornjeg nivoa mogu da gledaju dole u Svetu pećinu.

Marijin bunar je smešten malo ispod Grčke crkve Blagovestiodakle kreće izvor koji napaja bunar.  Izvor i njegovu vodu smatraju svetim i muslimani i hrišćani, a ranije generacije su mu pripisivale neobična lekovita svojstva. Javni bunar se nekada nalazio na mestu gde je sada Grčka crkva Blagovesti, međutim nakon izgradnje crkve meštanima je zabranjeno korišćenje izvora pa je napravljeno novo korito za vodu u koje je dovođena voda iz crkve.

Crkva sinagoge se nalazi u blizini stare pijace i bazilika Blagovesti. Postoji malo dvorište koje vodi do posebne crkve sa natpisom iznad vrata: Sinagoga. Prema hrišćanskom predanju, crkva je podignuta na ruševinama drevne nazaretske sinagoge u kojoj je Isus učio i molio se. Jedna propoved je toliko razbesnela ljude da je Isus bio oteran iz grada da bi bio zbačen sa litice, koja se nalazi izvan Nazareta – poznatog kao Brdo Skoka. Hrišćani su počeli da vrše bogosluženje u sinagogi tokom vizantijskog doba, a do srednjeg veka ona je pretvorena u crkvu. Iskopavanja su pokazala da je sadašnja građevina verovatno izgrađena na ostacima krstaške crkve iz 12. veka.

Selo Nazaret je muzej na otvorenom koji posetiocima pruža priliku da se vrate u 1. vek i iskuse život u Nazaretu kakav je bio u vreme Isusa. Nazaret selo je autentična farma i arheološki tačna rekonstrukcija grada u kom je živeo Isus sa stvarnim vezama sa životom i vremenom njegovih prijatelja, porodice i sunarodnika Nazarećana.Tu se mogu videti tačne replike kuća iz prvog veka, sinagoga, zajedno sa presama za masline i vino, pažljivo su izgrađene, koristeći iste metode koje su se koristile u to vreme. Posetioci imaju priliku da čuju Isusove parabole, a takođe mogu i da učestvuju u aktivnostima: da nahrane ovce i koze, jašu magarca i probaju hranu iz tog vremena.

Manastir sestara iz Nazareta je u blizini bazilike Blagovesti. Manastir su osnovale monahinje koje su u grad stigle iz Francuske 1855. godine. Manastir ima školu, crkvu i konak za hodočasnike.  Ispod njegovog dvorišta 1884. godine nađeni su antički ostaci iz ranog rimskog perioda. Arheološka istraživanja  pokazala su da bi podzemni kompleks ispod manastira Sestara iz Nazareta mogao biti lokacija davno izgubljene Crkve ishrane. Verovalo se da je ova crkva iz vizantijskog doba podignuta iznad kuće Marije i Josifa, gde je bio negovan mladi Isus. Obnovljen od strane krstaša, konačno je uništen u požaru, verovatno u 13. veku. Škola  je danas centar za slepu i gluvu decu iz okoline.

Crkva Mensa Christi na latinskom znači Hristova trpeza nalazi se u centru grada, severozapadno od crkve sinagoge i danas je neaktivna. Crkva je sagrađena oko kamene ploče. Ovo je tradicionalno mesto gde se vaskrsli Isus ukazao svojim učenicima dok su večerali. Crkva je bila mesto hodočašća od 17. veka.

Lokacija na kojoj je izgrađena crkva svetog Jozefa se veruje da je mesto na kome je bila Jozefova kuća i radionica. Po lokalnom predanju, kasnije su ovde živeli Josif, Marija i Isus. Zbog toga crkva označava mesto gde je Isus odrastao. Crkva se nalazi pored bazilike Blagovesti i izgrađena je 1914. godine na ostacima krstaške crkve i iznad sistema pećina. U kripti ispod crkve nalaze se pećine, kao i bazen čiji je pod ukrašen crno – belim mozaikom i smatra se da je krstionica koja datira iz 1. veka nove ere. Crkva je poznata i kao crkva ishrane i crkva Josefove stolarije.

Bela džamija je najstarija džamija u Nazaretu. Potiče iz otomanskog doba i njena izradnja završena je početkom 19. veka. Nalazi se u Harat Alghami ili „DŽamijskoj četvrti“ u centru stare pijace. Osim što je mesto za bogosluženje muslimanskih vernika, on takođe vodi obrazovne i kulturne aktivnosti. U prošlosti se koristila za upravljanje civilnim stvarima, bila je škola i sud.

Severozapadno, na 6 km od Nazareta, smešten među brdima donje Galileje, nalaze se ostaci drevnog grada Zipori. Nacionalni park Zipori pruža uvid u stotine godina drevne istorije. Zipori zovu i  gradom mozaika, jer ima velik broj dobro očuvanih mozaika, od kojih je najpoznatiji Mona Liza iz Galileje. Glavne atrakcije Ziporija su rimsko pozorište koje broji 4500 ljudi, zatim tvrđava krstaša, ritualna kupatila, crkve, vila iz 3.veka,a tu je i sinagoga sa svojim veličanstvenim mozaikom i mozaik Nila iz petog veka nove ere su takođe istaknuti.

Jugoistočno, na 9 km od Nazareta, nalazi se mesto preobraženja Gospodnjeg i planina Tavor. Tavor je mala planina i uzdiže se na visinu od 562 m. Planina je imala tokom vekova veliki strateški značaj jer se u njenom podnožju nalazio put Via Maris. Planina je od velike istorijske važnosti za region. Prvi put se pominje u Tanahu, kao granica tri plemena: Zebelun,  Isahar i Naftali. Planina je bila deo lanca svetionika koji su bili osvetljeni da najavljuju jevrejske praznike i nove mesece.

Nazaret poseduje dobre uslove za razvoj turizma i jedno je od najposećenijih mesta u Izraelu, međutim i pored toga mali broj turista ostaje da prenoći. Problem u razvijanju turizma leži i u napetosti koja proizilazi iz političkih, nacionalnih i verskih sukoba, u državi a i u samom gradu.

Najveći potencijal za razvoj Nazareta je na prvom mestu verski turizam. Kao kulinarski dragulj, gastronomski turizam ima velik potencijal, a uz njega su i kulturni turizam, planinski i izletnički. Za razvoj turizma klima ne stvara veće prepreke i omogućava posećenost tokom cele godine. Zbog značaja turizam za ekonomski razvoj Izraela, vlada ulaže i podstiče njegov razvoj, što pokazuje i brz oporavak nakon pandemije, kao i velik promet turista i pored političke napetosti.