NAUTIČKI TURIZAM U FUNKCIJI RAZVOJA DESTINACIJE

NAUTIČKI TURIZAM U FUNKCIJI RAZVOJA DESTINACIJE

 Autor: dr Dunja Demirović

Nautički turizam u svetu i na Mediteranu pojavio se kao plimni sociološki talas zapljusnuvši obale mnogih pomorsko–primorskih zemalja. Čoveku nove industrijske epohe postala je potreba, pa i navika da u slobodno vreme uspostavlja specifičan odnos s prirodom, morem i njegovim lepotama izvan stalnog mesta boravka, te je nautički turizam postao jedan od najbrže rastućih segmenata primorske delatnosti koji se u svetu počinje masovno razvijati uporedo sa svim ostalim oblicima primorskog turizma. Mnogi turisti žele da budu blizu, na, u, ili pod vodom.

Nautički turizam je plovidba i boravak turista-nautičara na plovnim objektima (jahta, brod, jedrilica) kao i boravak u lukama nautičkog turizma radi odmora i rekreacije. U inostranoj literaturi uz pojam nautički turizam (nautical tourism) često se koriste i pojmovi: marine tourism, yachting tourism, sailing tourism, leisure boating i sl.

Po današnjem shvatanju to je posebna vrsta turizma koji se temelji na rekreativnim sadržajima vezanim za plovidbu na morima, jezerima i rekama. Dakle, rekreacija i razonoda na plovnom objektu i vodi, kao motiv za turističko putovanje, ključni je kriterijum za razlikovanje nautičkog turizma od ostalih vrsta turizma. Nautički turizam ima kompleksnu strukturu i heterogenu prirodu. Sadrži osim vlastitih specifičnih obeležja još i elemente zdravstvenog, sportskog, izletničkog, kulturnog i drugih, sličnih vrsta turizma (Krnjaić, 2010).

Subjekt nautičkog turizma se definiše kao: „… svaki aktivni ili pasivni posetilac, odnosno putnik, koji putuje u neko mesto izvan mesta stalnog boravka u trajanju do godinu dana, sa bilo kojim ciljem putovanja osim obavljanja delatnosti koja se plaća iz izvora u posećenom mestu, učenja, zasnivanja stalnog boravka i iseljenja i privremeno boravi na plovilu ili nekom drugom objektu nautičkog turizma.“

Nautički turizam se ubrzano razvijao profilišući nove poddelatnosti i nove kadrovske profile, kao njegove aktivne subjekte. Klasične luke počele su menjati svoj profil i namenu, industrija plovila delom se usmerila i specijalizovala za plovila namenjena rekreaciji, razonodi, krstarenju, transokeanskim regatama i slično, a pojavile su se i nove delatnosti.

Usluge nautičkog turizma obuhvataju:

1. iznajmljivanje prostora uz uređenu i delimično ili potpuno zaštićenu obalu za smeštaj plovnih objekata i turista nautičara koji borave na njima,
2. iznajmljivanje plovnih objekata za odmor i rekreaciju (charter, cruising i sl.),
3. usluge skipera,
4. prihvat, čuvanje i održavanje plovnih objekata na vezu u moru i suvom vezu,
5. usluge snabdevanja nautičara (vodom, gorivom, namirnicama, rezervnim delovima, opremom i sl.),
6. uređenje i priprema plovnih objekata,
7. davanje različitih informacija nautičarima (vremenska prognoza, nautički vodiči i sl.),
8. škole jedrenja, obuke za skipere i
9. druge usluge za potrebe nautičkog turizma (Luković, 2006).

Poznato je da su počeci plovidbe radi zabave, rekreacije i sporta obeleženi regatama po holandskim kanalima već u 16. veku. Nautički turizam se kao oblik savremene turističke aktivnosti počeo razvijati u 19. veku. Intenzivnija izgradnja specijalizovanih luka za privez brodova i jahti i boravak njihovih posada nautičara započela je u 20. veku. Za takve je luke, njihove uređaje i opremu „Udruženje konstruktora motora i brodova“ iz NJujorka 1928. godine upotrebilo pojam marina, koji od tada postaje međunarodno priznat i korišćen naziv za osnovne objekte nautičkog turizma, specijalizovane luke u kojima se danas osim vezova, uređaja, opreme i usluga održavanja plovila, njihovim korisnicima-nautičarima nudi i sve veći broj različitih turističkih usluga smeštaja, ishrane, razonode, sporta i sl. Uz izvornu italijansku reč marina koja znači more, morsku površinu ili obalu, u nekim se zemljama za takve specijalizovane luke nautičkog turizma još koriste i nazivi port de plaisance, porto turistico ili puerto deportivo… Razvrstan u tri osnovne vrste: luke nautičkog turizma, čarter i kruzing, nautički turizam postaje primer turističke industrije čiji je razvoj kako privredni tako i multifunkcionalan, i istraživački multidisciplinaran (Luković, 2007; Belford, Dunford, 2003).

Razvrstavanje osnovnih vrsta nautičkog turizma s obzirom na prevlađujući motiv koji ih oblikuje, omogućava da razlikujemo ove tipove nautičkog turizma: mobilni, plovidbeni, kupališni, boravišni, sportski, izletnički, ribolovni, kulturni, zdravstveni i ambijentalni.

Sa stajališta veličine i vrste plovila, nautički turizam delimo na:

– brodski ili »veliki« (putnički, putničko-turistički brodovi, putničko-teretni brodovi, trajekti, ferry boat i hidrokrilni brodovi, kruzeri– ploveće kuće ili ploveći hoteli i slično),

– jahting turizam (jahte raznih tipova i veličina za krstarenje i izlete),

– moto-nautički turizam (jedrilice, čamci s motorom i bez njega, gliseri različitih vrsta, raznovrsna plovila za sport i rekreaciju, specijalna plovila za podvodnu aktivnost itd).

Masovni turizam svojom pojavom na određenom stepenu razvoja stvara temelj za razvoj nautičkog turizma. U faktore, proizašle iz određenog nivoa razvoja društva, u širem smislu, spadaju stepen razvijenosti komunikacijsko-informacijske tehnologije, kulturni nivo stanovništva, tradicija i pomodnost plovljenja, intenzitet nautičko-turističke promocije i propagande. Od stepena društvenog razvoja zavisi hoće li u nekoj zemlji preovladati karakteristike emitivnog ili receptivnog nautičkog turizma.

Dok faktori tražnje utiču na stvaranje potreba, faktori ponude utiču da se te potrebe ostvare. Nisu dovoljna samo odgovarajuća, slobodna novčana sredstva za kupovinu plovila i slično, već i turistička ponuda, koja obuhvata kako prirodne i antropogene atraktivne uslove, tako i ponudu odgovarajućih nautičko-turističkih prihvatnih, rekreacijskih i drugih sadržaja i usluga.

U prirodne uslove za razvoj nautičkog turizma spadaju: klimatske prilike, geografski položaj, razuđenost i karakteristike morske obale, jačina vetrova i vidljivost, temperatura, boja i prozirnost mora, jačina plime i oseke, prirodne znamenitosti i slično, dok u rekreacijske i druge sadržaje i usluge spadaju: izgradnja novih luka za potrebe nautičkog turizma, nautičko-turistička flota, hangari za servis i popravku plovila, brodogradilišta, tereni za sport i rekreaciju, trgovinski i hotelsko-ugostiteljski objekti, stanice za snabdevanje gorivom i sl.

Pod lukom nautičkog turizma podrazumeva se turistički objekat koji, u poslovnom, prostornom, građevinskom i funkcionalnom pogledu čini celinu ili koji u okviru šire prostorne celine ima izdvojeni deo i potrebne uslove za pružanje nautičko-turističkih usluga nautičarima. Luke nautičkog turizma su turistički objekti u kojima se, osim usluga veza, pružaju i razne druge dopunske usluge, kao što su: smeštaj i ishrana nautičara, održavanje plovila, snabdevanje rezervnim delovima, prehrambenim i higijenskim proizvodima, te rekreacijske i sve druge usluge koje nautičari traže.

Postoji više kriterijuma za podelu luka nautičkog turizma kao što su: smeštaj, vlasništvo, veličina, namena, način izgradnje i sl. Prema smeštaju, tj. vrsti vodene površine, luka može biti: morska, jezerska, rečna i kanalska; prema vlasništvu: privatna i javna; prema veličini: mala, srednja i velika; prema nameni: komercijalna i klubska i prema građevinskim radovima: veštačka (izgrađena) i prirodna.

Luke nautičkog turizma razvrstavaju se u sledeće vrste:

1. Sidrište je deo morskog ili vodenog prostora pogodnog za sidrenje plovnih objekata opremljeno napravama za sigurno sidrenje. Namenjeno je kratkotrajnom boravku brodova (noćenje/nekoliko dana). Nisu opremljena komercijalnom infrastrukturom.
2. Odlagalište plovnih objekata (privezište) je deo kopna ograđen i uređen za pružanje usluga odlaganja plovnih objekata na suvom, te pružanje usluga transporta, spuštanja u vodu i dizanja iz vode plovnog objekta. U vrsti Odlagalište plovnih objekata ne mogu boraviti turisti i ne može se obavljati priprema plovnog objekta za plovidbu.
3. Suva marina je deo kopna ograđen i uređen za pružanje usluga skladištenja plovnih objekata na suvom te pružanja usluga transporta, spuštanja u vodu i dizanja iz vode plovnog objekta. U vrsti Suva marina mogu boraviti turisti i može se obavljati priprema plovnog objekta za plovidbu. U suvoj marini mogu se pružati usluge pića, napitaka i ishrane.
4. Marina je deo vodenog prostora i obale posebno izgrađen i uređen za pružanje usluga veza, smeštaja turista u plovnim objektima te ostalih usluga. U Marini se pružaju usluge pića, napitaka i ishrane.

Pod turističkim plovilom smatra se plovni objekat sa motorom ili bez njega, prikladan za krstarenje na moru, rekama, jezerima i kanalima, radi razonode, zabave i rekreacije. Razlikuje se šest vrsta plovila:

– Turistički brod je posebno građen ili preuređen putnički brod namenjen za turističke izlete ili krstarenja. Uz transportne usluge pruža turistima i usluge smeštaja, ishrane, pića i sve druge usluge vezane za putovanje i boravak na brodu. Tu spadaju brodovi za kružna putovanja, izletnički i drugi brodovi za plovidbu morem i unutrašnjim vodama i trajekti za automobile.

– Jahta je luksuznije opremljen manji brod ili čamac sa pogonom na motor ili jedra, namenjen za dužu plovidbu, sport, razonodu i rekreaciju. Za jahtu je karakteristično da u kabini ima najmanje dva kreveta i trup gliserske forme kojeg pokreće jak motor.

– Jedrilica ima pogon vetra, dok motor služi kao pomoćno pogonsko sredstvo. Prema nameni jedrilice mogu biti: jedrilice za prevoz ljudi i tereta, te jedrilice za sport i razonodu.

– Gliser je manji motorni brod ili čamac koji se kreće velikom brzinom po vodi pomoću snažnih motora. Ako gliser ima kabinu sa najmanje dva kreveta, kuhinju i sanitarni čvor, smatra se jahtom.

– Čamac je najmanje plovilo. Može biti na motorni pogon, pogon na jedra i pogon na vesla. Prema statističkoj evidenciji razlikuju se: motorni čamci za razonodu i sport, laki veslački čamci, čamci na pogon pedalima, gumenjaci za sport i razonodu, ronilački čamci, kajaci, skuteri i kanui.

– Ostala plovila.

Jahting klubovi imaju veliki uticaj na razvoj nautičkog turizma. Na Jadranu, jahting klubovi imaju dugu tradiciju. NJihov razvoj je tekao uporedo s razvojem sportova na vodi. Temeljna karakteristika jahting i sportskih klubova je što oni nemaju komercijalni karakter. Plovila koja oni poseduju najčešće su vlasništvo članova kluba. Smešteni su u prirodno zaštićenim uvalama. Raspolažu nužnom opremom za vađenje i spuštanje brodova, radionicama i sl. Jahting klubovi i klubovi za sportove na vodi sve više postaju vodeći centri za razvoj i unapređenje sportske rekreacije, što znatno doprinosi razvoju nautičkog turizma.

Osim plovila i luka nautičkog turizma za razvoj nautičkog turizma neophodni su i drugi faktori turističke ponude kao što su: parkirališta, hangari za zimovanje; radionice za servis plovila; trgovinski i hotelsko-ugostiteljski objekti; tereni za sport i rekreaciju; stanice za snabdevanje gorivom; nautičko – turistička brodogradilišta; službe za sigurnost i spašavanje na moru; priključci na električnu i vodovodnu mrežu i drugo (Krnjajić, 2010).

Turizam brzo menja ekonomsku i socijalnu sliku pojedine zemlje. Turistički fenomen poput nautičko-turističke plovidbe, već je davno transformisan u ozbiljnu društveno-ekonomsku delatnost, koja zadire gotovo u sve pore društveno-ekonomskog života pojedinih područja. Pomoću nautičkog turizma, koriste se i naplaćuju prirodne atraktivnosti i drugi raspoloživi nautičko-turistički resursi. Kroz potrošnju nautičara (posebno inostranih) ostvaruju se brojni neposredni i posredni učinci za pojedine privredne subjekte i privredu zemlje u celini. Uz brojne posredne i neposredne uticaje koje ima potrošnja nautičara, nautički turizam još utiče posredno ili neposredno na: opšti privredni razvoj, komunalnu opremljenost, zaposlenost stanovništva, platni bilans zemlje, društveni proizvod, nacionalni dohodak i sl.

Neposredne ili direktne koristi od potrošnje nautičara imaju privredni subjekti koji neposredno prodaju proizvode ili usluge nautičarima, kao što su: luke nautičkog turizma, turistička, turističko-ugostiteljska i trgovinska preduzeća, uslužne radnje, brodogradilišta i drugi.

Za razliku od neposrednih učinaka koje poslovni subjekti ostvaruju direktnom prodajom proizvoda ili usluga nautičarima, posredne učinke imaju poslovni subjekti koji direktno ne prodaju usluge nautičarima, već to čine posredno (npr. građevinari grade marine i druge objekte za preduzeća koja pružaju usluge veza i druge usluge nautičarima).

Najveća pretnja dugoročnom razvoju nautičkog turizma je nekontrolisano korišćenje prirodno oblikovanog prostora i prirodnih dobara. Negativan uticaj turizma se ogleda, pre svega, u korištenju prirodnog prostora za izgradnju kapaciteta te kratkoj sezonskoj koncentraciji velikog broja turista na određenom prostoru. Negativni uticaj turizma na prostor i okolinu može se svesti na najmanju moguću meru samo upravljanjem njegovim razvojem, što podrazumeva planiranje racionalnog i kontrolisanog korišćenja prostora za izgradnju kapaciteta i primenu svih mera zaštite okoline, npr. propisima se luke nautičkog turizma obavezuju na implementaciju sistema prihvatnih uređaja radi sakupljanja otpadnih stvari sa plovnih objekata (fekalije, ulja, komunalni otpad i slično). Na primer, Jadran je plitko more koje se, u odnosu na ostatak Sredozemlja, ističe po razmerno većem broju biljnih i životinjskih vrsta, te najviše endema. Najveće pretnje ugroženim i zaštićenim vrstama dolaze od uništavanja staništa, unosa invazivnih vrsta, balastnih voda i sl. Do uništavanja staništa dolazi najviše izgradnjom naselja, luka, te turističkom aktivnošću.

Nautički turizam se razvija po visokim stopama razvoja koje su, od prvih pojava organizovanog nautičkog turizma pa do danas, uvek pozitivne. Vrlo često se nautički turizam povezuje sa morem i morskim obalama Mediterana, ali to je pogrešno. Nautički turizam u smislu receptivnog nautičko-turističkog tržišta nije razvijen samo na Mediteranu, nego i na Baltiku, kao i na Atlantiku. Osim na moru, nautički turizam je prisutan i razvijen na svim evropskim rekama, jezerima i kanalima.

Mediteranski basen ima više od 46.000 kilometara obale. Na njegovim obalama se beleži stalan demografski rast. Više od 40% od 410 miliona stanovnika iz 22 zemlje oko mediteranskog basena su koncentrisana na tom području. Tome treba pridodati i 200 miliona turista koji to područje godišnje posećuju. Od 46.000 km obale oko 25.000 km je zauzeto različitim urbanim sadržajima, deo čega čine i objekti za smeštaj plovila. Samo 1% mediteranske obale uživa svojevrsnu zaštitu. Organizacije koje se bave studijama o održivom razvoju predlažu da se limitira urbani razvoj na mediteranskim obalama na način da se minimalno 20% obalske linije proglasi zaštićenim područjem pod striktnim zaštitnim merama.

Mediteran ima značajne komparativne prednosti na području nautičkog turizma koje mu omogućavaju pozicioniranje visoko u vrhu destinacija nautičkog turizma. U komparativne prednosti Mediterana za razvoj nautičkog turizma mogu se ubrojiti: raritetni prirodni resursi koji su posebno važni za aktivnosti u nautičkom turizmu, pogodna klima, povoljni vetrovi, zaštićene uvale, raznolikost prirodnog, pomorskog i podmorskog pejzaža, raspored malih i većih naselja, te luka koje omogućavaju krstarenje u različitim vrstama plovila i sl.

Nautički turizam na području Mediterana je posebno razvijen u Francuskoj, Španiji, Italiji, Monaku, Gibraltaru, Malti, Grčkoj, Kipru i Turskoj, a sve se više razvija na Jadranskoj obali (Slovenija, Hrvatska) i Severnoj Africi (Maroko, Tunis i Egipat). U nastavku će ukratko biti prikazane karakteristike zemalja sa razvijenim nautičkim turizmom.

Italija ima 10 regija od kojih su tri na jadranskoj obali (Veneto, Pulja i Molize) koje ukupno imaju preko 30.000 vezova. Italija je prisutna na četiri različita mora (Jadransko, Jonsko, Tirensko i Ligursko more). Najbolje uslove za razvoj nautičkog turizma ima obala Kampanje, jer je razuđenija od ostalog dela italijanske obale. Poseban podsticaj razvoju nautičkog turizma daje država kroz pojednostavljenu zakonsku regulativu oko registracije i plaćanja taksi na plovila. Italijanski brodogradilišni sektor je dominantan na tržištu luksuznih i super jahti. Najpoznatiji proizvođači i konstruktori jahti su Azimut-Benetti Group i Ferretti Group.

Francuska – s atlantskom i mediteranskom obalom, Francuska nudi mnogo raznolikosti prilikom krstarenja, počevši od plitkih estuara – preko puta Engleske, preko modernih luka na Azurnoj obali do blistave lepote Korzike. Sa najrazvijenijom industrijom proizvodnje plovila u Evropi, svi jahting kapaciteti su visokog standarda. Marine su izgrađene duž cele mediteranske obale. Mnoge luke i marine su u potpunosti popunjene, te je tokom leta izuzetno teško naći slobodno mesto. Koliko je nautički turizam razvijen na mediteranskom delu, govori podatak da je samo na 200 kilometara obale sagrađeno čak 29 marina sa čak 22.000 vezova.

Oko 40% francuske populacije živi na oko 100 km od obale. Francuska je vodeći svetski proizvođač jedrenjaka i drugih plovila. Francuska nautička industrija je po veličina druga u EU, posle Italije, a treća na svetu (posle SAD-a i Italije). Najpoznatiji proizvođači i konstruktori plovila poreklom iz Francuske su Groupe Bénéteau i Groupe Dufour.

Grčka je zemlja okružena sa četiri mora: Sredozemno, Jonsko, Egejsko i Jadransko. Iako krstarenja i jedrenje postaju svakim danom sve popularniji u Grčkoj, zemlja pati od nedostatka smeštajnih kapaciteta za brodove. Vezova ima preko 7.000 u marinama duž grčke obalske linije i ostrva. Zahtevi za vezovima, samo na području Atike, procenjeni su na više od 10.000. Grčka turistička zajednica planira proširiti postojeći broj marina i broj sidrišnih mesta i vezova. Kako bi promovisala privatna ulaganja u marine i sidrišne kapacitete, odlučila je raspisati međunarodni konkurs za sektor nautičkog turizma. Naglasak će biti na izgradnji malih marina i lučkih jedinica kako bi se prilagodili sadašnjoj minijaturnoj veličini grčkih ostrvskih luka. Tako bi se formirao lanac kroz jonsko područje, oko Peloponeza preko Kiklada do Dodekaneza. Kako bi privukli jahte sa zapadnog Mediterana, nova mreža marina staviće težište na yacht charter sektor.

Turska je zemlja koja leži na tri mora, te može imati značajan udeo u prihvatu nautičara ako bude u stanju privući značajan deo od 750.000 jahti koje plove Mediteranom, a nautičari na njima pripadaju, uglavnom, sloju bogatih ljudi koji troše veće iznose novca u Grčkoj, Hrvatskoj, Italiji i Francuskoj svake godine, a prihodi od prihvata samo jedne jahte su gotovo isti onom koji se dobije od tridesetak turista zajedno. Tri turske marine vođene od strane državne Turističke banke prodate su privatnim kompanijama, dok privatizacija ostalih marina koje su u državnom vlasništvu, tek sledi.

Nemačka. Nemačko tržište nautičkog turizma je po veličini na četvrtom mestu u EU, posle Italije, Francuske i Velike Britanije. Nemačku brodsku manufakturu karakterišu mala preduzeća sa oko 10 do 50 zaposlenih. Zemlje iz kojih Nemačka uvozi motorna plovila i jahte su Velika Britanija i SAD, ali i Poljska, Češka i Francuska. Najpoznatiji proizvođači plovila u Nemačkoj su Bavaria Yachtbau i Hanse (Gračan, Radnić, 2006; Irish Sea Marine Sector  study, 2005-2007).

Podaci koji govore o veličini i značaju nautičkog turizma Evrope su:

• preko 37.000 preduzeća koja su povezana sa nautičkom industrijom,
• oko 280.000 zaposlenih,
• oko 3.000 brodogradilišta koja zapošljavaju preko 66.000 ljudi,
• oko 6 milijardi eura je godišnji prihod od brodogradnje,
• 97% ovih preduzeća su mala i srednja,
• konstantna prosečna stopa rasta od 6% svake godine u Evropi,
• vrednost evropske brodske industrije je preko 24 milijarde eura,
• visoko internacionalizovana industrija sa odnosom 3:1 u odnosu na transatlantsku trgovinu,
• 48 miliona Evropljana redovno praktikuje rekreativne aktivnosti na vodi, kao što su plovidba, surfovanje, kanuing, ronjenje i slično, uz poštovanje okoline,
• 36 miliona Evropljana praktikuje plovidbu (jedrenje i plovidba sa motornim pogonom),
• 6,3 miliona brodova su usidreni u Evropi, a to su većinom manji brodovi,
• oko 4.500 marina pruža 1.75 miliona vezova u Evropskim vodama (ostrvska i obalska područja),
• marine su raspoređene duž evropskog kontinenta: 2.000 marina u severnoj Evropi, 800 na Atlanskoj obali i 1.200 marina na Mediteranu (www.europeanboatingindustry.eu)

Prema istraživanju nemačke kompanije „Engel & Völkers“ tri najskuplje marine na svetu su locirane u Italiji. Kriterijum za njihovo rangiranje je cena veza tokom sezone za jahtu dužine 55 metara. Na prvom mestu je Marina Grande na Kapriju, gde vez za jahtu od 55 metara košta 2.585€ po danu tokom sezone. Na drugom mestu je Porto Cervo na Sardiniji, gde treba platiti 2.574€ za vez, dok je na trećem mestu Marina di Portofino na Amalfi obali sa cenom od 2.100€.

Odmah nakon ove tri italijanske marine, na četvrtom mestu je marina Puerto José Banus u Marbelji, gde vlasnici jahte treba da izdvoje 2.069€ po danu. Na petom mestu, sa cenom od 1.643€ po danu je Balearska marina Ibiza Magna. U poređenju sa Kaprijem, vlasnici jahti plaćaju upola manju sumu za vez (1.356€) u francuskoj najskupljoj marini Port de Saint-Tropez, koja zauzima šesto mesto.

Sedmo mesto je zauzela marina Port Camille Rayon u Golfe Juan-u, takođe lociranom na jugu Francuske. To je mali rezort između Antiba i Kana, gde vlasnici jahti treba da izdvoje 1.100€ po danu. U Barseloni, u marini Port Vell, vez košta 1.084€.

Marine u Istočnoj Evropi nude vezove za jahte po mnogo pristupačnijim cenama u odnosu na liderske italijanske marine na ovoj listi. ACI marina, u Splitu, zauzela je deveto mesto sa cenom od 1.001€ po danu. Deseto mesto zauzima jedina marina van Evrope – marina Yacht Haven Grande na ostrvu Sv. Tomas u SAD-u gde vlasnici jahti plaćaju 889€. Marina Hercules u Monaku je zauzela 11. mesto sa cenom od 888€, a prate je dve marine u Turskoj: Satur Marina Kalamiş u Istanbulu sa cenom od 882€ i Satur Marina Çeşme u Izmiru sa 743€ po danu. Na osnovu ove liste, interesantno je primetiti da je vez u hrvatskoj luci skuplji od veza u luci u Monaku. Tokom velike trke  Grand Prix u Monte Karlu, cena veza može da bude viša i za nekoliko hiljada eura, dok da bi vlasnici svoju jahtu usidrili u marini u Kanu tokom filmskog festivala, moraju da se upišu na listu čekanja i do godinu dana ranije (www.engelvoelkers.com).

Korišćena literatura:

• Belford, R., Dunford, M., (2003), Rough guide to Italy, Rough Guides, London
• Gračan, D., Radnić, R. (2006): Ekološki aspekti razvoja nautičkog turizma europskog dijela Mediterana, naučni rad, Fakultet za turistički i hotelski menadžment u Opatiji, Hrvatska
• Krnjajić, P., (2010): Pojam i značenje nautičkog turizma, seminarski rad, Pomorski Fakultet, Sveučilište u Splitu, Hrvatska
• Luković, T., (2006): Nautički turizam – definicije i dileme, naučni rad, Sveučilište u Dubrovniku, odjel za akvakulturu, Hrvatska
• Luković, T., (2007): Nautički turizam Europe: kako ga definirati i razvrstati?, naučni rad, Sveučilište u Dubrovniku, Odjel za akvakulturu, Hrvatska
• The Potential for Growing Marine Leisure – A Study Establishing the Scope & Opportunities for Expansion on the East Coast of Ireland – Irish Sea Marine Sector,  Marketing & Business Development Programme, An Interreg 111A project 2005-2007
• engelvoelkers.com
• europeanboatingindustry.eu