Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Načertanije iz 1844. godine jedan je od najkontroverznijih dokumenata iz srpske prošlosti, jer je u našoj istoriji retko koji program toliko puta bio zloupotrebljen ili je barem pokušano da bude zloupotrebljen. Možda je samo Memorandum SANU iz 1986. godine u tako negativnom kontekstu istican koliko je to bio slučaj sa Načertanijem. Period zloupotrebe Garašaninovog programa trajao je više od stotinu godina. O Načertaniju kao velikosrpskom hegemonističkom programu naročito se govorilo devedesetih godina prethodnog veka, onda kada su zapadne zemlje okrivile velikosrpski hegemonizam za raspad Jugoslavije. Raspravljalo se o Načertaniju u nemačkom parlamentu između dva svetska rata, o njemu su govorili Austrijanci uoči Velikog rata. Kontroverzu pojačava i to što istorija ni do danas nije dala konačan sud o tom dokumentu. Srpska istoriografija se podelila na istoričare koji tvrde da je to plan i program srpskog ujedinjenja i na one koji smatraju da je to bio projugoslovenski plan. Većina istoričara iz regiona uglavnom stoji na stanovištu da je hegemonistički velikosrpski plan i program.
Ilija Garašanin (1812–1874) bio je jedan od najvećih srpskih državnika u 19. veku, pored Nikole Pašića i Jovana Ristića. Vodio je glavnu reč među ustavobraniteljima. Kralj Aleksandar Karađorđević mu je već tada nudio mesto predsednika vlade, što je on odbio, ali je prihvatio da bude ministar unutrašnjih poslova, a to je podrazumevalo ingerencije i nad vojskom, javnim radovima i delom privrede. Iako tek 30-godišnjak, Garašanin je bio onaj od koga je zavisila politika ustavobranitelja. NJegov program iznet u Načertaniju odnosio se na to šta Srbija treba da radi da bi opstala – oslanjanje na Francusku i Britaniju, jačanje unutrašnjih prilika i stanja i pokušaj da se ujedine svi Sloveni oko Srbije. Ovaj Garašaninov politički spis ostao je nepoznat evropskim političarima sve do 80-ih godina 19. veka, a Srbiji do 1888. godine, kada je Milan Milićević kratkim tekstom u „Pomeniku“ upoznao srpsku javnost sa postojanjem Načertanija, a njegov sadržaj je objavljen tek 1906. godine. Program nije sačuvan u originalu, ostala su samo dva prepisa i oba se nalaze pod zaštitom u okviru fondova Narodne biblioteke Srbije. Takođe, postojao je i treći, koji je sačinio Milenko Vukićević, koji je Načertanije objavio u delu pod nazivom „Program spoljne politike Ilije Garašanina na koncu“. Original Načertanija nalazio se u posedu kneza Aleksandra Karađorđevića i čuvan je u njegovoj arhivi, ali se tom dokumentu gubi svaki trag posle 1906. godine.
Značajan uticaj na nastanak Načertanija imala je velika emigracija, politička elita Poljske, izbegla iz zemlje nakon neuspelog novembarskog ustanka protiv Ruske imperije 1830. godine. Ova mnogobrojna i politički uticajna emigracija je, vođena istaknutim diplomatom knezom Adamom Čartorijskim (1770–1861), formirala svoje centre u Londonu, a posebno Parizu (u čuvenom hotelu „Lambert“), radi podsticanja antiruske i antiaustrijske delatnosti širom Evrope. Čartorijski početkom 1840-ih šalje na Balkansko poluostrvo i u Tursku nekoliko misija. Uputio je u Srbiju 1843. godine posebnog izaslanika, Čeha Františeka Zaha (1807–1892), sa planom koji je imao da predoči Iliji Garašaninu, istaknutoj ličnosti tadašnjeg ustavobraniteljskog režima. Zahov plan je predviđao oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena, koji bi potom pomogli oslobođenje Poljske od austrijske i ruske vlasti. Plan poljske emigracije uobličen u Zahovom planu za slovensku politiku Srbije sastojao se u tome da malu srpsku kneževinu pretvori u političko i vojno središte, odakle bi krenule akcije za oslobađanje i ujedinjavanje Južnih Slovena – Srba, Hrvata i Bugara. Zazirući od mogućnosti deobe evropskog dela Turske između Rusije i Austrije, Zah se zalagao za stvaranje države Južnih Slovena, nezavisne spram obe pomenute sile. Za takav državotvorni poduhvat se uzdao u podršku zapadnih sila, pre svega Francuske i Engleske. Zahov dokument je zamišljen kao „Plan stvaranja zajedničke države Južnih Slovena, oslobođenih iz ropstva Austrije i Turske, snagom srpske države“. Garašanin je, na osnovu Zahovog plana, tokom 1844. sačinio svoje Načertanije, „program spoljašnje i nacionalne politike Srbije“, sa oko 90% preuzetog teksta. U nekim delovima prerađujući Zahov nacrt, Garašanin je zamislima o jugoslovenskoj državi pretpostavio ujedinjenje „svih naroda srpskih“.
Ilija Garašanin je pravio nacrt o budućoj srpskoj državi koja bi najpre obuhvatala: Kneževinu Srbiju, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i severnu Albaniju. Borba za prisajedinjenje ovih oblasti bila bi vođena postepenim otkidanjem osmanskih teritorija, u procesu nezaustavljivog propadanja carstva. Garašanin je sistematski izostavljao pridev „jugoslovenski“ koji se nalazio u Zahovom planu, menjajući ga u „srpski“. Takođe, Zahov zaključak da Srbija mora postati „jezgro buduće Južnoslovenskog carstva“ Garašanin menja u „budućeg Srpskog carstva“. Međutim, za razliku od Garašanina, Zah je naglašavao da Srbija ne može biti uspešna dok ne uključi Hrvate i prizna ih kao jednake, što je Garašanin izostavio iz svog programa. Garašanin je izbrisao čitavo Zahovo poglavlje o odnosu sa Hrvatima, koje naglašava da su oni „jedan i isti narod“ koji govori isti jezik pisan sa dva pisma. Neki srpski istoričari smatraju da je Garašanin iz Načertanija izostavio Hrvate iz podozrenja na poljske namere da preko njih prošire uticaj Katoličke crkve na južnoslovenski svet. Iako tajni dokument, Garašaninovo Načertanije je bilo zvaničan program dve srpske vlade, kao i crnogorske države vladike Petra II Petrovića NJegoša. František Zah postaje u Srbiji ministar vojske, a kasnije general i načelnik srpskog generalštaba. Utemeljujući novu spoljnu politiku, Srbija napušta isključivu orijentaciju prema Rusiji, velikoj sili koja je bila neposredno zainteresovana za Balkan. Garašanin je za vreme kneza Aleksandra Karađorđevića bio pristalica borbe za velikosrpsku državu.
Kasnije, kao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila (1860–1868), Garašanin je evoluirao prema jugoslovenskom rešenju, uspostavljajući veze sa jugoslovenskim pokretom u Hrvatskoj (biskupom Štrosmajerom) i bugarskim revolucionarnim organizacijama. Knez Mihailo Obrenović je sa bugarskim emigrantima u Bukureštu 14. januara 1867. zaključio Bukureštanski ugovor o zajedničkoj državi Srba i Bugara. Austrija je otkrila, tajno pribavila i poverljivo arhivirala Garašaninovo Načertanije 1883. godine. Srpska javnost je upoznata sa postojanjem Načertanija kratkim tekstom Milana Milićevića u „Pomeniku znamenitih ljudi srpskoga naroda novijeg doba“ 1888. godine. Celovit tekst „Načertanija” prvi put je objavio istoričar Milenko Vukićević, u časopisu „Djelo“, 1906. godine, pod naslovom „Program spoljnje politike Ilije Garašanina na koncu 1844. godine“. O Zahovoj ulozi u pisanju Načertanija saznalo se tek kada je srpski istoričar Dragoslav Stranjaković (1901–1966) objavio dve stručne rasprave o tome, analizirajući tekstove Načertanija Františeka Zaha i Ilije Garašanina, prema rukopisima u Garašaninovoj zaostavštini.
Značajnije polje rasprava oko Načertanija otvara svaka zapitanost o geopolitičkoj prirodi te razmerama države koju ono idealno ima u vidu. Skoro po pravilu, odgovori na takvu zapitanost osvedočavaju vladajuće političke nazore i/ili političke sklonosti prosuditelja. U prvoj, masonskoj i masonizovanoj Jugoslaviji, saobrazno njenoj državnoj doktrini, ubedljivo su preovladavala (brojnošću) mnjenja koja su Načertaniju pripisivala značenje i značaj svojevrsne avangarde jugoslovenske ideje. U drugoj Jugoslaviji, takođe saobrazno odgovarajućoj ideologiji, preovladavala je sklonost da se Načertaniju pripišu velikosrpske i hegemonističke ambicije krupne buržoazije. Uzgred rečeno, ovaj poslednji (retorički?) dodatak u ocrnjivanju Načertanija je osobito neosnovan jer u vremenu iz koga ono potiče nije postojala iole razvijena a kamoli politički organizovana građanska klasa te ni odgovarajuća klasna svest, u liberalnom ili marksističkom smislu tih pojmova. Odlučno kontrarevolucionarni stav tvorca Načertanija te njegovo zalaganje za naslednu monarhiju, sasvim u skladu sa legitimističkom tradicijom u Evropi tog vremena, nešto su krajnje tuđe i suprotno republikanskim i antimonarhijskim težnjama evropskih buržoazija 19. stoleća. Očima buržoazije vremena o kome je reč morala je biti jednako odbojna i klerikalistička crta u Načertaniju koje je crkvi pridavalo veliku ulogu na polju centralističke kristalizacije narodnog i državnog jedinstva. Možda je ovde izlišno isticati da su izložene interpretacije Načertanija u jugoslovenskoj ili velikosrpskoj perspektivi, pozitivne kao i negativne, jednako predviđale, svesno ili nesvesno, istorijski kontekst tog projekta, privodeći ga sopstvenom, pro domo sua. Previđana je krupna činjenica da je Načertanije stvoreno za potrebe kneževine Srbije koja je mučno otimala, uz napredovanja i nazadovanja, komad po komad suvereniteta u okviru turske (pseudo) imperije. Tada nisu postojali ni Hrvatska, ni Bugarska, niti Albanija, čiji pomen („Severna Albanija“) u Načertaniju ima isključivo geografsko značenje, označavajući deo Stare Srbije.
U vreme nastanka Načertanija, među Južnim Slovenima srpski narod je jedini raspolagao relativnom državnošću, izvojevanom snagom volje i silom oružja, odnosno ustanaka ili revolucija. Zah u svom planu pruža opšte mesto evropskih pogleda na Srbe tog vremena: „Srbi su se međ svima Slavenima u Turskoj prvi sobstvenim sredstvima i snagom za svoju slobodu borili, sljedovatelno oni imaju pravo i puno pravo k tome, da i dalje upravljaju ovaj posao. Već sad na mnogim mestima, a i u nekim kabinetima, predvide i sluše to: da Srbima velika budućnost predstoji, i to je ono, što je pozornost cele Evrope na Srbiju povuklo. Kad Srbi dalje nebi mislili, nego samo na Knjaževstvo kao što je sad, i kad nebi u ovom knjaževstvu klica budućeg južnoslovenskog carstva ležala, onda nebi se svet sa Srbijom više i duže bavio, nego što je sa moldavskim i vlaškim knjaževstvima činio, u kojima nema samostalno načelo života, i koje se dakle samo kao privjestci Rusije smatraju.“
Načertanije pak osloboditeljski i ujediniteljski posao ograničava okvirima turske (pseudo) imperije, imajući u vidu prevashodno celinu srpskog naroda. Zvuči paradoksalno ali je istinito da su glavne optužbe protiv Načertanija kao tobožnjeg, podlog velikosrpskog te hegemonističkog plana, zasnovane upravo na onim mestima gde je Garašanin Zahove južnoslovenski razmahnute predloge cenzurisao i svodio u razmere postojećeg stanja, dakle u okvire turske (pseudo) imperije. Posebno se ističe Garašaninovo odstranjenje Zahovog poglavlja o Hrvatskoj (Otnošenije Serbije prema Horvatskoj) kao nekakav dokaz velikosrpskih i hegemonističkih zadnjih namera. Takva cenzura nikako ne može biti tumačena kao izraz velikosrpskih i hegemonističkih namera već samo i jedino kao osvedočenje političkog realizma Ilije Garašanina, posvećenog onom hic et nunc i politici mogućeg. Sa istim političkim realizmom Garašanin je odbijao iz Zahovog plana i druge predloge, za sve što je smatrao prevelikim poslom za malu državu kojoj je uzorno služio.
Uostalom, da je kojim slučajem Ilija Garašanin bio vođen nekakvim podlim velikosrpskim i hegemonističkim namerama, što mu ih pripisuju danas hrvatski, muslimanski i albanski interpretatori – onda se u njegovom (nota bene!) tajnom Načertaniju ne bi mogla naći uputstva poput ovog za držanje diplomatskih zastupnika Srbije: „K ovome treba dakle učiniti da se Bošnjaci (pravoslavni i katolički Srbi te Hrvati iz Bosne, prim. D. K.) i ostali Slaveni obrate kad ovog treba zaštitu i svaku pomoć da nađu kad god se o tome radilo bude ovog načela vrednost pokazati. Srbija u ovom smotreniju mora se o tom uvjeriti da je ona prirodna pokroviteljica sviju turski Slavena i da ćedu samo onda kad ona dužnost ovu na sebe uzme, ostali Slaveni njoj pravo to ustupiti da ona u imenu njihovom nešto kaže i čini. Ako bi Srbija svojim sosjedima taj nesrećni i zli primjer davala da ona samo na sebe misli, a za nevolju i napredak ostali nebi marila, nego bi to ravnodušno smatrala, to bi onda jamačno i ovi samo njenom primjeru sljedovali, ne bi je slušali, i tako bi umesto sloge i jedinstva nastupilo nepovjerenije, zavist i nesreća“. Danas, kada sagledamo plan Ilije Garašanina, nameće se zaključak da je to spoljnopolitički plan Srbije koji je nastao iz praktične potrebe, kako je tvrdio i sam Garašanin. Garašanin je uočio da je politika Srbije često bila poput broda koji se ljulja na jakom vetru, bez valjanog plana. Garašanin je razmišljao o budućnosti srpskog naroda, njegovoj slobodi i ujedinjenju u jednu državu.
Izvori i literatura:
Popov, Čedomir, Velika Srbija – stvarnost i mit, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Novi Sad, Sremski Karlovci, 2008.
Simeunović, Dragan, Novovekovne političke ideje u Srba, Institut za političke studije, Beograd, 2000.
Hehn, Paul N, “The Origins of Modern Pan-Serbism: The 1844 Načertanije of Ilija Garašanin, an Analysis and Translation.” East European Quarterly 9, no. 2 (1975).
Komentari
Garić
Ostavi komentar