Agora: prof. dr Boris Stojkovski
Hristijanizacija u srednjem veku je podrazumevala ne samo primanje hrišćanske vere od strane novopokrštenog stanovništva, već i gotovo uvek, versku isključivost. To je podrazumevalo da je svo stanovništvo imali biti hrišćanske vere, podložno hrišćanskoj crkvi i trebalo je da se povinuje dogmama hrišćanske vere. Ovakav stav važio je i u pravoslavnom svetu, ali i u zemljama gde je dominirao uticaj rimske crkve. Dakako, izuzetaka je bilo. Najpre, iako često progonjeni, neretko sa vrlo ograničenim pravima, ipak su značajnu ulogu u životu Evrope u srednjem veku (ali ne samo srednjem) imali Jevreji. U nekim zemljama centralne Evrope, kao što je Ugarska, koja je ovom prilikom u epicentru ovog razmatranja, sve vreme je bilo i nemalo pravoslavnog stanovništva. Jeretici raznorodnih uverenja bili su sveprisutni, ali je heterodoksija u Vizantiji, latinskom (rimokatoličkom) delu Evrope bila uvek iskorenjivana.
Učvršćivanje hrišćanstva u srednjovekovnoj Ugarskoj, kao i celoj ikumeni, bio je težak i dug proces koji je okončan tek u XII veku, iako je nehrišćana sporadično i dalje bivalo, pre svega jevrejske zajednice koja je o(p)stajala sve do najnovijeg vremena. Period između smrti prvog ugarskog kralja Svetog Stefana (997–1038) pa sve do dolaska na tron Ladislava I Svetog (vladao 1077−1095) bio je doba unutrašnjih borbi neretko povezanih sa pokušajima paganske restauracije. Posledice ovih sukoba reflektovale su se i na crkvu, odnosno na rano hrišćansko administrativno uređenje, ali i na život samog sveštenstva. Crkve su uništavane, sveštenstvo ubijano, a najpoznatiji propovednik benediktinac venecijanskog porekla Gerard (Gelert) je čak i ubijen od paganski nastrojenih pobunjenika. Naravno, paganska restauracija podrazumevala je u očima njenih predvodnika i jačanje državne političke nezavisnosti.
Ugarska je bila dosta etnički i verski šarolika pogotovo u vreme kraljeva Ladislava i Kolomana, ali i od samih početaka. Sa Mađarima u Ugarsku se doselio i veliki broj istočnih naroda, Kabara, ostataka Hazara, kao i mnogih drugih. A u doba rečena dva kralja, pak, nemalo je bilo i Pečenega, a pojavljuju se i Jasi, Kumani, kao i razno latinsko stanovništvo. Na području Karpatskog basena Sloveni su živeli i pre doseljenja Mađara, a više puta pomenuti Jevreji su takođe boravili u tragovima. Uz dakle, pravoslavno (grčko-vizantijsko), pagansko, jevrejsko i naravno ipak predominantno rimokatoličko stanovništvo, u Ugarskoj su bili prisutni i muslimani. NJihovo postojanje na tlu Ugarske (čak i u Sremu gde je zajednica bila izgleda vrlo brojna) pored samih arapskih i vizantijskih izvora, svedoče i zakonski spomenici doneti upravo u vreme vladavine dvojice pomenutih kraljeva Ladislava Svetog i Kolomana Učenog, odnosno Knjižničara.
Zbog svega ovoga, ugarski kralj Ladislav je donosio stroge zakone koji su učvršćivali hrišćanstvo u zemlji, kažnjavao je čak i batinama i oduzimanjem imovine one koji ne posećuju redovno nedeljna i praznična bogosluženja. Pored toga i na druge načine je radio na jačanju Rimokatoličke crkve u zemlji, zbog čega je od iste nagrađen kanonizacijom, a među savremenicima je steko ugled pravog hrišćanskog viteza i dobio nadimak Atleta patriae-atleta Christi. NJegov naslednik na tronu, kralj Koloman, zbog svoje učenosti prozvan Knjižničar ili Učeni (mađarski Könyvés Kálmán, na tronu je sedeo u periodu 1095−1116) je u prologu za svoje zakone naveo da je Ugarska do kraja hristijanizovana zemlja u kojoj je najhrišćanskiji kralj Koloman uvideo da je hrišćanstvo u zemlji postalo savršena religija.
Realnost je, pak, bila unekoliko drugačija, o čemu svedoči i strogost samih zakona. Zakoni koje su donosili kraljevi Ladislav I i Koloman, a koji su se odnosili na muslimane regulisali su različite aspekte muslimanskog života i moguće im je odrediti zajednički imenitelj i crtu-imali su za cilj pokrštavanje muslimana i potpunu integraciju ove populacije u ugarsko srednjovekovno, prevashodno rimokatoličko, društvo. Praksa je međutim bila znatno drugačija, podaci o muslimanskom življu na tlu srednjovekovne ugarske kraljevine nadživeće zakone za skoro puna dva veka, sve do 1290. godine postoje podaci o muslimanima u Ugarskoj. Najveći broj podataka je iz nekih pola veka nakon smrti kralja Kolomana, kada su i arapski putopisac Abu-Hamid i vizantijski istoričar i sekretar cara Manojla I Komnina, Jovan Kinam, zapisali podatke o ovoj populaciji.
Treba, međutim, primetiti i sledeće. Abu Hamid u svom opisu primećuje ozbiljan nedostatak poznavanja i osnovnih postulata islamske vere kod sremskih i uopšte ugarskih muslimana. To je svakako posledica upravo ovako strogih zakona koje su ugarski kraljevi donosili.
Članova zakonika dvojice ugarskih vladara koji se odnose na islamske vernike u Ugarskoj nije bilo mnogo. Kralj Ladislav je doneo samo jedan član zakonika koji se ticao muslimana. Ovaj član je bio 9. po redu u tzv. Prvoj knjizi zakonika koju je doneo ovaj ugarski vladar na saboru održanom u gradu Sabolču 20. maja 1092. godine. Prva knjiga zakonika se bavi raznorodnim crkvenim i svetovnim pitanjima, pa je stoga i član koji se odnosi na islamske vernike našao svoje mesto ovde, jer je vezan u suštini za hrišćansku veru.
Evo kako ovaj zakon glasi u latinskom originalu i srpskom prevodu:
Cap. 9: De negotiatoribus, quos Ismahelitas appelant.
De negotiatoribus, quos Ismahelitas appelant, si post Baptismum ad legem suam antiquam, per circumsionem, rediise inventi fuerit; a sedibus suis separatis, ad alias villas removeantur. Illi vero qui inculpabiles per judicum apparverunt, in propriis aedibus, ad aedibus remaneat.
O trgovcima, koje nazivaju Ismailćanima
Trgovci, koje nazivamo Ismailćanima ukoliko nakon krštenja, obrezanjem se na svoj stari zakon (veru) vrate, da budu udaljeni iz njihovog mesta, a ako se pokažu nevini, da ostanu u mestu u kome žive.
Naziv Ismailćani je bio sveprisutan u različitim srednjovekovnim izvorima. označavao je muslimane, a naziv duguje Avramovom sinu Ismailu, koji je, po verovanju, praotac svih muslimana, kao što je Isak, pak, bio predak Jevreja. Ono što konkretno se može pročitati u ovom zakonskom članku sabora u Sabolču, jeste da je već u vreme kralja Ladislava I vršeno pokrštavanje muslimanskog življa, ali da su izgleda u tajnosti (kao neki kriptomuslimani) održavali svoje stare zakone i običaje vere u kojoj su rođeni. Isto tako, ovo može da nas uputi da pomislimo i da su možda deca muslimana krštavana odmah, te da nisu obrezivani, ali da je to činjeno. Interesantno je primetiti da je Abu Hamid, koji je oko 1153−1154. godine boravio u Ugarskoj i ostavio svoj vredni putopis, naveo postojanje dve grupe muslimana, onih koji javno ispovedaju islam, i onih koji to rade u tajnosti. Ovih drugih je izgleda bilo i pre, te je stoga i donet ovaj zakonski članak od strane kralja Ladislava I.
Kralj Koloman, sa druge strane, doneo je nekoliko zakonskih članaka koji su se ticali muhamedanske populacije u Ugarskoj. Zakonodavac je muslimane pomenuo u članovima od broja 46 do broja 49 svoje prve knjige zakona koja ukupno sadrži 84 člana. Crkva se nalazila na prvom mestu u njegovim zakonima (kao i kod gotovo svih značajnih srednjovekovnih zakonodavaca), i to posebno upravo u prvoj knjizi njegovih zakona gde su stavljeni i ovi za nas zanimljivi članovi, njih četiri ukupno. Zajednički imenitelj ovih članova jeste izuzetna strogost prema muhamedanskom življu, koje je na razne načine primoravano da se odrekne svoje vere, ali i očigledna žilavost muslimana, koji se, izgleda bar sudeći prema zakonskim člancima, nije lako odricali svoje stare vere i njenih postulata i dogmi.
I ovde su dati originalni latinski članovi, sa prevodom na savemeni srpski jezik.
Cap. 46: De accuastione Ismaelitarum, secundum sectar suas viventium.
Si quis Ismaelitas,in jejunio,seu commestione,porcinaeque carnis abstinentia,vel in ablutione, vel in quodlibet suae sectae facinore depreheadevit; Ismaelitae regi deputentur: qui vero eus accusabat, de substantia eorum partem accipiat.
O kažnjavanju Ismailćana zbog privrženosti staroj veri
Ako neko vidi Ismailćanina da posti, ili se sudržava od jedenja svinjetine, ili ima naviku da se opere ili na drugi način greši, takav Ismailćanin da se pošalje kralju. Oni koji su ih (Ismailćane) ispravno optužilii, dobijaju deo njihove imovine.
Cap. 47 : De Ecclesiis Ismaelitarum, et de dotibus earumdum
Uni cuique villae Ismaelitarum Ecclesiam aedificare, de eademque villa dotem dare precipimus. Quae postquam aedificata fuerit, media pars villae Ismaelitarum emigret, sicque aut extrui secus sedeant, aut quasi unius moris in domo Mater autem nobiscum una eademque Christi Ecclesia individua unanimiter consistat.
O crkvama Ismailćana i darovima za nju.
U svakom selu Ismailćana da se izgrade crkve, i da selo da donacije. I posle kad crkva bude sagrađena, pola sela Ismailćana da se iseli i naseli na drugim mestima, jer će svakako biti zajedno sa nama u zajedničkom domu, tj. Majci našoj Crkvi Hristovoj koju čine jednaki ljudi.
Cap. 48: De matrimonio Ismaelitarum
Ismaelitarum vero nullus filiam unam jungere matrimonio alicujus de gente sua, sed nosta.
O sklapanju braka Ismailćana
Ismailćanin da se nije usudio da svoju kćer uda za nekog iz svog naroda, već samo iz našeg.
Cap. 49: De esu carnium porcinarum per Ismaelitas
Si quis Ismaelitarum Hospiter habuerit, vel aliquem in Convivium vocaverit; tam ipse, quam convivae ejus, de porcia tantum carne vescantur.
O jedenju svinjskog mesa Ismailćana
Ako je nekome u gostima Ismailćanin, ili nekog poziva u goste na neki praznik ,tada i on i gosti da jedu samo svinjetinu.
Ovim zakonima Ugarska se svrstava u red država koje su tokom srednjeg veka radile intenzivno na tome da se islamski vernici na njenoj teritoriji konvertuju u hrišćanstvo. Za to je, uz blagoslov crkve, postavljena i pravna (zakonska) osnova doneta na najvišem nivou, od strane samoga kralja. Poznato je tokom srednjeg veka i nekoliko pojedinačnih slučajeva pokrštavanja, kao i svedočenja o širem procesu pokrštavanja muslimana. Muslimanska je populacija opstajala, ali očigledno, kao što je napred rečeno, da su ove mere imale značajnije uspehe, te da je identitet, kao i znanje arapskog jezika počeli da se gubi.
Svakako da iz savremenog aspekta modernog čoveka ovakvi zakonski članci deluju kao veoma surovi i da se time nasilno preverava jedno stanovništvo u drugu religiju, ali za srednjovekovnu državu ovo je bio jedan normalan odnos. Svaka srednjovekovna vlast imala je izvesno i crtu nečega što danas nazivamo religijska isključivost. Međutim, za čoveka onog doba, to je garantovalo vidljivost u društvu i davalo mogućnost za vođenje svakodnevnog, normalnog, života.
Iz samih Kolomanovih zakonskih odredaba se vidi da su muslimani imali da se potpuno odreknu svoje vere, da ne poste u vreme ramazana, da se ne peru ritualno pre molitve. Štaviše, nametano im je da jedu isključivo svinjetinu ako imaju goste ili ako odlaze kod nekog u posetu, a morali su podizati i crkve i potom su raseljavani. Ovo raseljavanje uz prinudu sklapanja brakova sa rimokatolkinjama imalo je jasan cilj – integraciju novokrštenih muslimana u rimokatoličku sredinu i potom njihovu asimilaciju i potpuno utopljavanje u hrišćansko more.
Do kraja srednjeg veka muslimani u srednjovekovnoj Ugarskoj su potpuno iščezli, tačnije već u XIV veku ne susreće se njihov pomen u istorijskim izvorima ili je krajnje redak i fragmentaran. Ostaci materijalne kulture srednjovekovne ugarske islamske populacije gotovo i da ne postoje. Ostalo je petnaestak toponima u nekoliko županija današnje Mađarske i nekim delovima Slovačke, odnosno u severnim krajevima istorijske Ugarske. Svakako da za njihov nestanak i asmilaciju postoji mnogo razloga. Jedan od njih jeste i primena ovih strogih zakona te pokrštavanje sigurno znatnog dela muslimanske populacije. Istini za volju, ovi muslimani su ionako i bili samo ostrvo u hrišćanskom moru, te je njihov nestanak i bio, slobodno se može reći, očekivani ishod budući da su bili veoma udaljeni od svoje jednoverne braće. Zapravo, naredni pomen muslimana u Ugarskoj se odnosi na Turke Osmanlije. Ovog puta, oni su u Ugarsku došli kao zavojevači, koji su otprilike od 170 godina do nepuna dva stoleća upravljali različitim delovima istorijske Ugarske.
Ostavi komentar