Muslimani u Sremu u srednjem veku

Autor: Prof. dr. Boris Stojkovski, istoričar

Kada su se Mađari naselili u Karpatski basen 895/896. godine pored mađarskih plemena sa njima je migrirao i veliki broj drugih naroda, od kojih su neki bili, kao i sami Mađari, delimično i turskog porekla. Među ovim azijskim narodima bilo je i Jasa, naroda iranskog porekla, čiji su tragovi ostali danas u nekim toponimima, a čijih je ostalo i jezičkih spomenika. Verska pripadnost ovih Jasa nije poznata. Od drugih turskih naroda koji su vremenom boravili na području Ugarske najpoznatiji su Pečenezi, po kojima su nazive dobili i naše, sremsko Bešenovo, kao i niz drugih mesta, budući da su se na latinskom oni zvali Bisseni.

Srednjovekovna Ugarska se nalazila dugo pod uticajem Vizantije, paralelno sa Zapadom. Međutim, ona je ipak dominantno imala rimokatolički karakter, iako je vizantijsko hrišćanstvo bilo bitan deo identiteta. Pored brojnih Slovena, koji su na tlu Ugarske živeli i pre Mađara, zatim raznorodnih zapadnih populacija, odnosno naroda zapadnoevropskog porekla, na tlu Ugarske izdvajali su se i muslimani u srednjem veku. Za istoriju današnje Vojvodine poseban je kuriozitet što se ovi muslimani pominju na tlu Srema. Dakle, iako se dolazak islama na ove prostore vezuje ponajviše za Turke Osmanlije, što je i razumljivo zbog njihovog uticaja i dužine boravka na teritoriji čitave Srbije, pripadnika muslimanske vere je bilo u Sremu i gotovo četiri stoleća pre turskih osvajanja.

Brojnost ove zanimljive grupacije nije lako utvrditi, štaviše gotovo je i nemoguće. Populacija muslimana u srednjovekovnoj ugarskoj državi varirala je, prema nekim proračunima između dve i nešto više od petnaest hiljada muslimana, ali ističemo, za to nema nikakve potvrde u savremenim izvorima. NJihovo poreklo je takođe puno nejasnoća. Među različitim naučnicima postoji niz mišljenja i teza o poreklu ugarskih muslimana i te se teorije iznose više od jednog stoleća. Jedna je teza da potiču iz Hazarskog kaganata. Bliska ovoj tezi jeste i ona da se sa Mađarima u Panonsku niziju doselio i deo Hazara (odnosno Kaliza), od kojih se jedna grupa naselila oko Budima, a druga u Sremu. Druga jeste ona da je njihova pradomovina povolška Bugarska. U oba rečena slučaja muslimani su najverovatnije u Ugarsku došli zajedno sa Mađarima i drugim plemenima u vreme njihovog naseljavanja. Postoji i pretpostavka da su ovi muslimani u Ugarsku došli i iz Vizantijskog carstva, gde su se, pak, doselili iz dalekog Turkestana. Radi se o trgovcima koji su pod vlast ugarskog kralja potpali kada je kralj Ladislav osvojio upravo Srem. Haposletku postoji i teza da su došli u vreme Takšonja, mađarskog oblasnog kneza koji je vladao oko 970. godine i u čije vreme je došlo dosta muslimana koji su se naselili oko peštanske tvrđave. Ovaj podatak daje dosta pozniji izvor, Anonimus, hroničar iz doba Bele III i ovaj podatak izaziva dosta sumnji u nauci, ali postojanje toponima u neposrednoj blizini samog Budima, odnosno današnje Budimpešte, ipak dozvoljava da se nasluti da je te populacije bilo i na tom prostoru.

Među najznačajnijim terminima kojim su muslimanske etničke skupine u Ugarskoj nazivane treba nesumnjivo istaći Pečenege, kao svakako najpoznatiji termin, iako je nejasno da li su sami Pečenezi uopšte ispovedali islam, što se odnosi i na Kumane, takođe turski narod koji je ostavio značajan trag na srednjovekovnu ugarsku državu. Pored toga, veoma je poznat i termin Halisije, ili Kalizi, naročito zbog podataka koje o ovim ugarskim muslimanima pruža vizantijski pisac Jovan Kinam, koji ih pominje u vezi sa borbama između Vizantije i Ugarske upravo u Sremu tokom prvih dekada XII stoleća. Ovaj vizantijski hroničar, kao i njegov nastavljač Nikita Honijat pisali su kako su ovi muslimani Kalizi, odnosno Halisije (grčki Χαλίςοι) bili deo vojske ugarskog kralja i 1150. godine učestvovali su u ratu sa Vizantijom. Zanimljivo je da je ugarskom vojskom komandovao tada ban Beloš, brat srpske princeze, a ugarske kraljice Jelene i da se ovaj sukob iz 1150. godine završio bitkom na Tari u kojoj su Vizantinci trijumfovali. Iako nema direktne potvrde, lako je moguće da je jedan Srbin zajedno sa drugim (pomoćnim) srpskim trupama vodio i armiju u kojoj su bili i neki ugarski muslimani.

Kakva je bila slika verskog života ovih muhamedanaca? Za to treba da se vratimo nešto dalje u prošlost. Kraljevi Ladislav I i Koloman donosili su vrlo stroge zakone protiv veroispovedne prakse muslimana. Bili su terani da jedu svinjetinu, u svakom njihovom selu morala se izgraditi crkva, a potom pola populacije raseliti. Osim toga, Ismaelićanima, kako su nazivani u Ugarskoj, je bilo zabranjeno da udaju ćerke za muževe iz svog naroda, i bivali su, po zakonu, strogo kažnjavani ako bi se pridržavali svoje stare vere – islama. Zakoni koje su donosili kraljevi Ladislav I i Koloman, a koji su se odnosili na muslimane regulisali su različite aspekte muslimanskog života i moguće im je odrediti zajednički imenitelj i crtu – imali su za cilj pokrštavanje muslimana i integraciju ove populacije u ugarsko srednjovekovno, prevashodno i predominantno rimokatoličko, društvo. Praksa i svakodnevni život je međutim bio znatno drugačiji, jer podaci o muslimanskom življu na tlu srednjovekovne ugarske kraljevine su nadživeli ove stroge zakone za skoro puna dva veka, i tako sve do 1290. godine postoje pomeni muhamedanaca u srednjovekovnim ugarskim izvorima, a neki recidivi su ostali i docnije.

No, zbog svoje zanimljivosti ovde se daju integralni prevodi zakona koji su se odnosili na rečene muslimane:

O trgovcima, koje nazivaju Ismailćanima

Trgovci, koje nazivamo Ismailćanima  ukoliko nakon krštenja, obrezanjem se na sooj stari zakon (veru) vraćaju, da budu udaljeni iz njihovog mesta, a ako se  pokažu nevini, da ostanu u mestu u kome žive.

Ovo je jedini zakon o muslimanima koje je doneo kralj Ladislav Sveti. Ostale je doneo ugarski kralj Koloman, i oni glase ovako:

O kažnjavanju Ismailćana zbog privrženosti staroj veri

Ako neko vidi Ismailćanina da posti, ili se suzdržava od jedenja svinjetine, ili ima naviku da se opere ili na drugi način greši, takav Ismailćanin da se pošalje kralju. Oni koji su ih (Ismailćane) ispravno optužilii, dobijaju deo njihove imovine.

O crkvama Ismailćana i darovima za nju.

U svakom selu Ismailćana da se izgrade crkve, i da selo da donacije. I posle kad  crkva bude sagrađena, pola sela Ismailćana da se iseli i naseli na drugim mestima, jer će svakako biti zajedno sa nama u zajedničkom domu, tj. Majci našoj Crkvi Hristovoj koju čine jednaki ljudi.

O sklapanju braka Ismailćana

Ismailćanin da se nije usudio da svoju kćer uda za nekog iz svog naroda, već samo iz našeg.

O jedenju svinjskog mesa Ismailćana

Ako je nekome u gostima Ismailćanin, ili nekog poziva u goste na neki praznik, tada  i on i gosti da jedu samo svinjetinu.

Ne postoje neposredni izvori i sigurni dokazi da su muslimani u srednjovekovnoj ugarskoj imali sudsku autonomiju, kao što su je recimo imali Jevreji. Oni su, posebno u doba kralja Bele IV (1235-1270), imali sudske privilegije, a dokumenta pominju i sopstvenog sudiju (zapravo rabina) koji je najčešće nazivan iudex iudeorum i bio je sudija u parnicama gde su obe strane činili Jevreji. Hebrejski izvori tokom čitavog srednjeg veka svedoče i o tome da su rabini bili sudije svojim sunarodnicima u centralnoj, jugoistočnoj ali i zapadnoj Evropi.

Najcelovitije i najpotpunije svedočanstvo o sremskim muslimanima srednjega veka ostavio je Abu Hamid al-Garnati. On je bio putopisac koji je rođen  u Granadi, ali je proputovao veliki deo sveta i o tome ostavio pisano svedočanstvo koje je danas prvorazredan izvor za islamski svet. Kao pobožan musliman njega su najviše zanimali njegovi jednovernici koje je zaticao u mnogim zemljama, pa tako i u Ugarskoj. Ovaj putopisac je u periodu 1150 – 1153. godine živeo upravo u Ugarskoj gde je bio i u kontaktu sa muslimanima sa područja Srema, i čak živeo u toj zajednici neko vreme. Prilikom razgovora i života sa svojim istovernicima Abu Hamid piše kako je morao da ih poduči arapskom jeziku, pa čak i muslimanskoj molitvi. Primera radi, molitvu petkom, centralni nedeljni verski obred muslimana, odnosno džuma-namaz, pre Abu Hamidovog dolaska, po njegovom zapisu, sremski muhamedanci nisu ni poznavali, kao ni propoved (hutbu), koja se, prema islamskim pravilima, na ovom namazu takođe kod muslimana vrši. Dozvoljavao je i ohrabrivao konkubinat i poligamiju, ukazujući na život samog proroka Muhameda, ali je zabranjivao muslimanima da piju vino, za koje je smatrao da čini zlo srcu. Radosno je konstatovao da su neki od njih dobro govorili arapski i od njega tražili knjige kako bi praktikovali svoju veru i običaje.

Ovakvo nepoznavanje sopstvene vere, vrlo verovatno je imalo svoje korene i u pomenutoj legislativi, kao i u udaljenosti od islamskog sveta i izostanka bilo kakvog kontakta sa nekim od područja gde je islam bio dominantna vera. Interesantno je i to, međutim, da tokom XII veka, što je posebno zanimljivo, nema podataka o nekom nasilnom preseljavanju ili pokrštavanju muslimana. Čak, naprotiv, sam Abu Hamid al Garnati daje podatke o muslimanima od kojih su neki apsolutno javno, a neki tajno ispovedali islam. Oni koji su ga ispovedali tajno, pretvarajući se u javnosti da su hrišćani (možda neka vrsta ketmana, odnosno takije, ali za to nema dokaza), su služili kralju, dok su oni koji su to činili javno služili kao obični vojnici. Sada se možemo vratiti zapravo na početak ove teme, jer je Abu Hamid jedini savremeni, srednjovekovni, izvor koji navodi poreklo muslimana u srednjovekovnoj Ugarskoj, pa tako i na tlu Srema. Abu Hamid navodi da muslimani koje je sreo na tlu Srema potiču iz Magreba i Hvarezma. Muslimani iz Magreba su ostali otvoreno muslimani, dok su pomenuti muhamedanci koji su prešli na hrišćanstvo poreklom iz Hvarezma. O tome kako su i kada oni došli, da li kao plaćenici, trgovci ili još od naseljavanja Mađara u Karpatski basen, ne zna se nažalost ništa. Stoga, možda bi sve teorije koje postoje nauci o poreklu muslimana zapravo zajedno, uz neke izmene, zasnovane na izvornom podatku Abu Hamida al-Garnatija dale odgovor o tome odakle su zapravo ove Halisije i kako došle. Zanimljivo je da ovi vojnici nisu bili silom pokršteni, i ispovedali su svoju veru bez problema. Ali, oni koji su napredovali u hijerarhiji i bili čak i u kraljevoj službi, prema ovom putopiscu, svoju veru su tajno praktikovali, ali su formalno morali preći na hrišćanstvo, što je u skladu sa srednjovekovnim shvatanjem, kao i sa običajima onovremene Ugarske i rimokatoličke Evrope. Pored mogućnosti da se napreduje, razlog za ovakvo slabo poznavanje svoje vere i kulture leži svakako i u apsolutnoj izolovanosti od ostatka islamskoga sveta.

Tu se iscrpljuju podaci Abu Hamida o muslimanima u Sremu u srednjem veku, i uopšte u Ugarskoj. Međutim, tu nije kraj priče o njima. Docnija saznanja kažu da su oko 1220. godine ugarski islamski vernici imali svoje studente prava u Alepu, koje je tamo susreo arapski geograf Jakut. Moguće je da je svoje informacije o muslimanima u Ugarskoj i jedan drugi pisac persijskog porekla Zakarija Al-Kazvini dobio od jednog mađarskog muslimana za sastavljanje svoje Kosmografije, jednog remek-dela islamske učenosti. Rečeni al-Kazvini je živeo u periodu 1203 – 1283. godine što svedoči da i više od pola stoleća nakon Abu Hamida život muslimana u Ugarskoj nije jenjavao.

Iako preciznim podacima ne raspolažemo, verovatno je da su i muslimani imali svoju sudsku autonomiju. Međutim, oslanjali su se i na postojeće pravne okvire države čiji su stanovnici bili. Zabeleženi su slučajevi parnica između hrišćana i muslimana u kojima je korišćen Božiji sud odnosno užareno gvožđe kao metod dokazivanja krivice, odnosno nevinosti. Ukoliko bi tuženi izgoreo smatran je krivim, dok ukoliko je bio nevin, ne bi smeo da ima (većih) povreda. U periodu 1208 – 1235. godine Varadski registar (zapisnik varadinskog kaptola) beleži tri slučaja u kome muhamedanci tuže hrišćane i zahtevaju da ovi potonji budu izvedeni na Božiji sud. U jednom slučaju se radi o jednom tužiocu, dok su u dva slučaja iz 1217. godine tužioci jedna čitava grupa muslimana. U dva slučaja je sproveden u delo i Božiji sud sa nošenjem užarenog gvožđa u rukama, dok je u trećem slučaju postignut dogovor pred sudijom kojeg je delegirao kralj. Jedan tuženi je izgoreo, samim tim oglašen krivim po Božijem sudu, dok je drugi oslobođen optužbe. Kod pomenutog dogovora dvaju strana u parnici, tuženi hrišćanin je platio pet maraka, umesto 12 traženih. Inače, dve tužbe su podnete zbog navodne krađe, dok razlog trećeg nije poznat. Sam Božiji sud se obavljao pred moštima Svetog Ladislava, u prisustvu sveštenika stone crkve u Velikom Varadinu (danas Oradea Mare u Rumuniji, ne treba brkati sa Petrovaradinom). Muslimani su možda imali pomoćnike hrišćane koji su se zaklinjali umesto njih, ali to je nejasno. U slučajevima gde je zahtevan Božiji sud, muslimanski tužioci su bili podržani i od strane drugih, coadiuvantibus aliis, što može upravo da ukaže na to da su imali saradnike i pomoćnike, verovatno hrišćanske veroispovesti koji su punopravno mogli da učestvuju u ovakvom vidu parnice.

Što se dalje sudbine muslimana srednjovekovne Ugarske tiče podaci su krajnje sporadični. Poseban je kuriozitet što je jedan pokršteni musliman Miže 1290. godine postao palatin, dakle imao je najvišu funkciju posle kraljevske u srednjovekovnoj Ugarskoj. Do kraja srednjeg veka muslimani u srednjovekovnoj Ugarskoj su potpuno iščezli, tačnije već u XIV veku ne susreće se njihov pomen, mada su pojedinci u izvorima označeni kao Saraceni – Sarracenus ali su uveliko bili ljudi sa hrišćanskim imenima, te bi onaj epitet zapravo imao da ukaže na njihovo dalje saracensko poreklo. Ostalo je ukupno petnaest toponima u nekoliko županija današnje Mađarske (najpoznatiji Kalaz kod Sentandreje u kome i danas ima Srba i srpska pravoslavna crkva), kao i u nekim delovima moderne Slovačke. Za Srem daljih podataka i nema, nakon Abu Hamidovih informacija, nastavljene su borbe između Vizantije, Ugarske i Srbije na Balkanu, a Srem je takođe bio jedno od ključnih ratišta. Da li su se ti muslimani asimilovali, nestali, raselili se ili izgubili živote, ostaće nejasno do danas. Međutim, ovo sve predstavlja jednu zanimljivu epizodu islamske prošlosti na tlu današnje Vojvodine.