Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Priveo je oficira, pripadnika mađarskog domobranstva, zbog nedoličnog ponašanja i vređanja Novog Sada na javnom mestu i sproveo ga ugarskim vlastima, anegdota je kojom Vasa Stajić opisuje hrabrost Miše Dimitrijevića, jedne od najvažnijih ličnosti koje su obeležile devetnaesti vek.
Dimitrijević je zahvaljujući upornosti svog oca da mu izdejstvuje stipendiranje, nakon osnovnog obrazovanja završio četiri godine Srpske pravoslavne gimnazije, kao i dva razreda Karlovačke gimnazije, nakon čega odlazi u Budimpeštu gde je završio pravni fakultet. Bio je pitomac Tekelijanuma kojim je upravljao Jovan Jovanović Zmaj. Tokom njegovog boravka u Budimpešti, na izborima u Ugarskom saboru došlo je do velikog trijumfa Srpske slobodoumne liberalne stranke, sa čak dvanaest osvojenih mandata i baš u to vreme Miletić osniva časopis Zastava, te mu se Dimitrijević priključuje, a nakon izvesnog vremena postaje i Miletićev najbliži saradnik u stranci.
Od izuzetne važnosti je istaći da je konzervativna struktura, koju je i Đorđe Stratimirović podržavao verujući da je neophodno Srbe i Hrvate spojiti u jednu celinu koja bi bila dualna, bila uverenja i promovisala tezu da Srbi oslonjeni na Beč, traže Vojvodinu kao svoju krunovinu. Sa druge strane, Miletić koga su smatrali pristalicom Mađara, smatrao je da bi Srbi treblo da traže oslonac u dogovoru s Mađarima, kao i da nedvosmisleno podrže nezavisnost Ugarske koju je propagirala mađarska opozicija. Zbog eventualnog pangermanskog prodora na jugoistok Evrope, Miletić je smatrao logičnim savez sa Ugarskom opozicijom. Zalagao se za posebnu Srpsku županiju u okviru nezavisne Ugarske, koja bi svakako bila multinacionalna i višejezična kao i Habzburška monarhija.
Klerikalci, kao i Svetozar Marković već 1871. godine kreću sa napadima na Miletićevu stranku. Markovićev pokušaj propagiranja socijalizma u tadašnjoj Vojvodini, ali i u Ugarskoj nije bilo baš plodonosno, iz prostog razloga što je ona pre svega bila poljoprivredna zemlja, a industrijska revolucija je bila na samom začetku.
Po Miletićevom nalogu, na sastanku studentske omladine, Dimitrijević pokušava da objasni da je socijalni problem, primarni problem i ostalih naroda koji žive u Habzburškoj monarhiji, a ne samo Srba, te ističe neophodnost težnje Srba ka ostvarivanju nacionalnih prava.
Uprkos činjenici da je u vreme dok je bio u ulozi Miletićevog zamenika, Pavle Mačvanski u više navrata pokušao da mu zagorča život zbog izraženih nacionalnih stavova, a nakon što je Miletić teško oboleo i završio u zatvoru, na inicijativu Milice Miletić, Dimitrijević je preuzeo Zastavu i sa svojim istomišljenicima obnovio časopis i čitalački klub mladih, te postao najistaknutiji činilac Srpske slobodoumne stranke.
Dok je Miletić bio u zatvoru, mnogi njegovi saborci su smatrali da on više neće biti u stanju da deluje kao politička ličnost. Iako je njegova politička moć polako slabila, Svetozar Miletić je 1878. godine organizovao skup u Sremskim Karlovcima na kojem je okupio svoje saborce. Izrazio je želju da ga ponovo podrže i glasaju za njegov politički povratak, međutim, velika većina je ostala uzdržana ili mu nije dala podršku, smatrajući da treba da se povuče. Tada se sa polovinom razilazi i nastavlja svoj rad. Na skupštini u Novom Sadu Svetozar Miletić dolazi u sukob s Jašom Tomićem koji je predvodio socijaliste. Izbacuje ga i opisuje kao negativnu osobu, kao „nemoralnog papu Vojvodine”.
Miša Dimitrijević kao snažna politička ličnost, oženio se Ankom Dimitrijević iz Sente, koja je tokom druge polovine 19. veka važila za najlepšu i najbogatiju Srpkinju toga vremena. Godine 1883. ili 1884. Miša Dimitrijević je kao član Liberalne stranke učestvovao na skupu u hotelu „Panorama” u Budimpešti, iako ga je defakto podržao, smatrao je da nisu potrebne nove velike promene i svojim političkim potezima uspeo je da ubedi nekoliko liberala u lobiju da ne glasaju na skupu. Skup je podržao i Jaša Tomić sa socijalistima, međutim, ipak nije dao nikakvu podršku i nije bio pristalica nikakvih promena među Srbima u Ugarskoj Vojvodini.
U Kikindi je 1884. godine takođe organizovan sličan skup gde se okupio veliki broj ljudi, na kojem se ponovo raspravljalo o političkim promenama među odbornicima. Dimitrijević, kao vođa Srpske slobodoumne stranke, podržava promene dok su socijalisti Jaše Tomića protiv. Dolazi do sukoba dveju strana i Jaša Tomić napušta skup sa svojim saborcima. Jedno vreme dok je bio politički aktivni član Liberalne stranke obavljao je i funkciju senatora.
U Kikindu je 13. aprila došao veliki broj ljudi, preko 1000 birača Srpske narodne slobodoumne stranke, čak iz 52 mesta. Pre svega je dominirao južni Banat, gde su bili učvršćeni notabiliteti koji usvajaju novi Bečkerečki program. Srbi prestaju da budu opozicija državnog pravnog sistema i zalažu se za poštovanje svojih prava u okviru tadašnjih ugarskih zakona. Oni se ne protive ničemu, ali teže da se kod ugarskih vlasti izdejstvuje bolji status za srpski narod. Osam i po meseci nakon konferencije, Zastava ostaje i dalje njihovo agitaciono sredstvo. Međutim, Miletićeva porodica ih nije isključila iz Zastave zbog odstupanja od Miletićeve politike, već ih je ostavila da i dalje funkcionišu u Zastavi kao legitimni urednici. Na Kikindskoj konferenciji oni proglašavaju Zastavu kao politički organ, za sredstvo kojim će dalje širiti svoju propagandu. Do konačne konfrontacije između liberala i onoga što ćemo kasnije zvati radikalima doći će nakon izbora Srpskog narodnog sabora 1885. godine, a dotle će oni biti u okviru istog opozicionog korpusa. Trinaestog juna 1884. godine došlo je do ponovljenih izbora u Šajkaškom izbornom srezu za poslaničko mesto koje je Miletić zbog bolesti napustio. Trebalo je da se izabere novi poslanik. Miša Dimitrijević je na tim izborima uspeo da odnese značajnu pobedu. S obzirom na to da nije imao nikakav politički organ, nije imao štampu putem koje je mogao da agituje, da iznosi svoj političke stavove, on je uspeo, da putem jednog manje čitanog nedeljnika Srpsko kolo, uradi za svoju kampanju mnogo više kroz terenski rad. Zanimljivo je da u Miletićevoj porodici dolazi do nestrpljenja, što vidimo iz pisama između Milice Tomić i Đorđa Dimitrijevića, koji nije povezan s Mišom Dimitrijevićem, već dolazi iz Bečkereka. Požuruju se notabiliteti da kupe što pre Zastavu, ali oni na kraju odugovlače, zato što razmišljaju da im je jeftinije da pokrenu list Srpska zastava kako ne bi gubili štampariju i sve ostalo. Miletićeva ćerka će kasnije zvanično pisati da je ona želela da se što pre nađe urednik. Međutim, nije tu bilo pitanje urednika, tu je pre svega bilo pitanje vlasništva, jer štamparija nije donosila profit. Poenta je u tome da je to bio značajan brend koji je bio čitan među Srbima, imao je značajan broj pretplatnika i ko je želeo da koristi taj kanal obraćanja javnosti, trebalo je za to da plati i da računa da neće imati zaradu. Usled taktiziranja i odugovlačenja notabiliteta, posredovanjem različitih ljudi sa kojima je bila u kontaktu, Milica donosi odluku da Zastavu preuzme kao urednik Jaša Tomić od 2. januara 1885. godine. Poznato je da je on bio više puta u sukobu s Miletićem, međutim, na tržištu su postojale tri mogućnosti ko bi to preuzeo: notabiliteti, liberali oko Miše Dimitrijevića i treća opcija koja nije razmatrana do tada – Socijalisti, kasnije radikali oko Jaše Tomića. On je postao urednik, a Zastava je i dalje ostala u vlasništu Miletićeve porodice. Iste godine bili su raspisani izbori za Srpski narodno–crkveni sabor, odnosno za Srpsku crkveno–školsku autonomiju. Ona je bila značajno pogažena time što je 1879. godine mađarska vlada nelegitimno smenila patrijarha Ivačkovića i na njegovo mesto dovela svog poslušnika Germana Anđelića, koga je, dve godine kasnije, mimo svih procedura proglasila za patrijarha, odnosno mitropolita. On je počeo da vlada prilično samovoljno tako što je sprovodio svoje političke vizije, a razvio je i snažnu publicistiku koja je najdublje omalovažavala srpski opozicioni pokret. Poseban akcenat je bio na kafanskim okupljanjima tadašnjih srpskih prvaka, no moramo znati da su tadašnje kafane imale svoj kulturni značaj i da su one bila mesta gde su se ljudi okupljali iz političkih pobuda da bi razgovarali, nisu imale samo birtijaški karakter. Na nagovor Jovana Jovanovića Zmaja, Dimitrijević i Tomić zajednički ulaze u izbore, prave zajednički spisak kandidata, a svaki kandidat je posebno biran. Zbor je organizovan 27. juna 1885. godine na Vidovdan, koji je tada bio jedan dan ispred zbog usaglašavanja starog i novog kalendara, pa je u 20. veku dogovorena konvencija da se taj datum ne pomera. Zbor je bio neverovatnih razmera, savremenici kažu da je nadmašio sve Miletićeve zborove, čak i bečkerečki kada je donet Bečkerečki program. Moto je bio Odbacimo sve što braću deli, kako bi se ukazalo na jedinstvo opoziciono nastrojenih Srba. Oni su tada osvojili ogromnu većinu od 68 mesta, od toga je 62 stalo na stranu politike Miše Dimitrijevića i Liberalne stranke, 4 su otišla na stranu Jaše Tomića i radikala, a samo jedno mesto na stranu klera. Jaša Tomić je odmah proglasio da to treba bojkotovati. Zanimljivo je da tri godine ranije to isto uradio Miša Dimitrijević. Liberali koji su imali veliku većinu pokušali su kroz rasprave i diskusije da otklone nepravilnosti u radu srpskih veroispovednih i školskih organa, ali to nisu uspeli. Smatrali su da je neophodno boriti se po svaku cenu, te su ostali u organima autonomije.
Shvativši da je dalji politički rad nemoguć bez štampanog medija, Dimitrijević je 17. oktobra 1885. pokrenuo prvi broj časopisa Branik. Dimitrijević će tu biti urednik i siva eminencija, a kasnije mesto urednika preuzima Nikola Joksimović. Časopis je držao tvrdo usmerenje, pri čemu je Dimitrijević insistirao na decentralizaciji u politici, to jest da je potrebno da stranka dogovorom sve uređuje. Laza Kostić, Ilija Vučetić i mnogi drugi su učestvovali sa svojim člancima sačinivši kvalitetan dnevni list. Dimitrijević se kroz Branik zalagao za nezavisnost Mađarske, za decentralizaciju Ugarske protiv mađarske hegemonije, za srpsku nezavisnost i samostalnost na Balkanu. Smatrao je da je dužnost Srbije da se proširi na prostor stare Srbije, Raške oblasti i Makedonije, takođe i da se proširi na oblast Bosne i Hercegovine, za koju Dimitrijević smatra da prirodno pripada Srbiji. Što se tiče srpske politike u Hrvatskoj, Dimitrijević podržava opoziciono delovanje. Pre notabiliteta u Vojvodini došlo je do Čerevićke konferencije gde su pojedini srpski prvaci rešili da pređu na stranu Mađarona, odnosno da sa njima naprave pakt u Hrvatskoj, iz razloga što su dugo delovali sa pojedinim opozicionim strankama boreći se za veću nezavisnost Hrvatske. Za isto su se zalagali Miletić i Dimitrijević, međutim, određene hrvatske stranke koje su se zalagale za isto, bile su sklone da Srbima brane pravo da budu ravnopravan narod u Hrvatskoj i da slobodno koriste ćirilicu i hrvatske fondove za razvoj svoje crkve i školovanja. Mađaroni, shvativši onu staru zavadi pa vladaj, odlučili su da Srbima daju obećanje i možda koji dinar kako bi se kulturne ustanove razvijale. U periodu kad je pokrenut Branik dolazi do Srpsko-bugarskog rata 1885. godine. Dve bugarske pokrajine su se ujedinile, što je bilo protivno tadašnjim konvencijama i narušen je balans da Bugarska može biti veća od Srbije. Po Dimitrijeviću, Obrenovići su to pogrešno protumačili, te umesto da to iskoriste i da se na račun Osmanlija Srbija uveća, da se proširi na jug i zapad, kralj Milan je objavio rat Bugarskoj. Srbija je pretrpela strašan poraz, te zahvaljujući molbama Obrenovićaupućenim ka Habzburškoj monarhiji, Habzburgovci su ubedili Bugare da se vrate na početnu poziciju. Kad je Srpsko-bugarski rat otpočeo, Dimitrijević je rekao da je njegova sveta dužnost kao Srbina da u potpunosti stane na stranu Srbije i srpskog naroda, iako ona nije u pravu. Organizovao je prikupljanje pomoći za srpsku vojsku u ratu.
Godine 1886. dolazi do izbora za srpske crkvene organe, za skupštine crkvenih opština i eparhija. Bez prethodnog dogovora, na mesto gde je za eparhijsku skupštinu bio kandidovan Mihajlo Polit Desančić, koji je bio liberal, ali krajnje pasivan, podržao je Mile–tića 1881. godine i potom se povukao, kao i Ilija Vučetić koji je bio saradnik Miše Dimitrijevića, čovek koji će po pogibiji Dimitrijevića biti predsednik Srpske narodne slobodoumne stranke, odnosno liberalne stranke. Jaša Tomić se kandidovao protiv obojice i uspeo da ih pobedi, nakon čega je došlo do otklona između ove dve grupacije, što će na kraju rezultirati formiranjem dve različite stranke. U tom periodu provejava čaršijska priča plasirana od strane Milice Miletić i Jaše Tomića, kako je Miša Dimitrijević pokušavao po svaku cenu da se dokopa Zastave, što Miša Dimitrijević demantuje. Na kraju Milica Miletić, odnosno Tomić, plasira brošuru denuncirajući Dimitrijevića kao političkog pragmatu. Miša Dimitrijević odgovara Milici Tomić u brošuri Malo više svetlosti, smatrajući da ona pravda period kad je dozvolila notabilitetima da upravljaju Zastavom u nadi da će je prodati. Milica mu potom odgovara u brošuri Izvrtanje nije svetlost, te dolazi do polemike koja se nastavlja na stranicama Branika i Zastave, gde dolazi do teškog sukoba. Dimitrijević 25. januara 1885. godine drži čuveni govor u Ugarskom saboru, gde apostrofira da u Ugarskoj živi 6.000.000 Mađara, a da su 400 poslanika u Ugarskom saboru etnički Mađari, da živi 10.000.000 nemađara, a da su svega 30 poslanika iz njihovih redova. Smatra da niko nije tražio da se rasparča Ugarska, da niko nije dovodio dominaciju Mađara u pitanje, međutim da Srbi imaju pravo za svoj zaseban državno-pravni položaj u okviru Ugarske. Kada bi Srbi insistirali na tome, ušli bi u veću opoziciju i sukob, te da bi Mađari trebalo da shvate da su im Srbi značajni na putu ka nezavisnosti. Tokom 1887. godine Dimitrijeviću se zvanično pridružuje Mihajlo Polit Desančić, piše brošuru Recimo i mi koju gde ne pominje svoju pasivnost, blago kritikuje Dimitrijevića, a obrušava se na notabilitete i radikale, što izaziva nastavak sukoba između Branika i Zastave. Kasnije se Laza Nančić i Jaša Tomić obrušavaju na Polita i Iliju Vučetića, za kog smatraju da je u početku bio sklon prihvatanju Kikindskog programa. Sveukupno će kulminirati 1887. godine, kada su bili raspisani izbori za Ugarski sabor. S obzirom na to da Narodna stranka nije imala ustaljen ni jedan organ koji bi funkcionisao, došlo je do toga da Miša Dimitrijević, kao jedini poslanik iz te stranke, predloži da u Srbobranu, odnosno u Sentomašu – kako se tada zvao, dođe do Velike konferencije Srba birača Narodne slobodoumne stranke na kojoj će se napraviti lista za izbore i dogovoriti oko svih detalja. U Srbobranu se dešava skandal. Najpre zajednički dolaze liberali i radikali koji počinju da vode konferenciju. Skandal razbija mađarska policija zato što su radikali, kako bi simulirali većinu, pokupili seosku sirotinju, obećali joj hleb i nagurali u dvorište gde se sve to dešavalo. Došlo je do incidenata i sukoba sa policijskim organima. Nakon toga, liberali su u Novom Sadu napravili konferenciju gde su ostali dosledni Bečkerečkom programu, vođeni Mišom Dimitrijevićem, da bi na kraju radikali posle toga sebe proglasili za naslednike Miletićeve stranke, ali sa izmenjenim programom. Uveli su socijalnu politiku i nazvali su sebe Celokupna narodna srpska slobodoumna stranka, što će se, koju godinu kasnije, promenti u naziv Srpska radikalna stranka. Smatrali su da su se zalagali za korenite reforme (koren je na latinskom radiks), te po tome Radikalna stranka. Sukob između Milice Miletić, Jaše Tomića i Miše Dimitrijevića na kraju je kulminirao na Tucindan 4. januara 1890. godine ubistvom Miše Dimitrijevića na novosadskoj železničkoj stanici. NJega je pred prijateljima, ženom i Jankom Perićem lovačkim nožem zaklao Jaša Tomić. Miša Dimitrijević se spremao da ode sa ženom u posetu tazbini za Božić. Uzrok svemu tome je bilo ponovno pokretanje pitanja kako je Miša Dimitrijević po svaku cenu pokušavao da dođe do Zastave, ali da nije mogao. Dimitrijević je u jednom tabloidnom blatu rešio da odgovori tako što mu se javio bečkerečki advokat, izvesni Branko Perić, nekadašnji verenik Milice Tomić. Branko mu je dostavio originalno pismo u kojem mu Milica Tomić obećava da će mu u miraz pokloniti štampariju, list i sve vezano za Zastavu ukoliko se oženi njom, što je iziritiralo Jašu Tomića. Međutim, smatram da je duže indukovano nezadovoljstvo i rivalitet, a pre svega politički razlozi su bili ono što ga je motivisalo na ovaj čin. U ubistvu vidim i ritualne elemente. Imao je dovoljno fanatizovanih radikala, mogao je ubistvo da izvrši na bilo koji način i na bilo kom drugom mestu, a ne pred prijateljima i suprugom.
Ostavi komentar