Milošević i Stambolić – dve paradigme viđenja srpskog pitanja

 Milošević i Stambolić – dve paradigme viđenja srpskog pitanja

Autor: Milovan Balaban

Srpsko nacionalno pitanje otvoreno je ustancima Karađorđa i Miloša početkom XIX veka. Tokom istog veka vremenom je na prostoru današnje centralne (uže) Srbije stvorena srpska država. Ona je bila nukleus budućeg ujedinjenja Srba rasutih na prostorima Balkana. No, ovo je stvorilo pretpostavke da velike imperije, pre svih Austro-Ugarska, u Srbima i srpskim aspiracijama vide pretnju za opstanak svojih carevina. To je Srbe u propagandnom smislu označilo kao remetilački faktor na Balkanu, a ideja srpskog ujedinjenja se uvek tumačila kao velikosrpska ideja.

Otud se srpska elita na čelu sa kraljem Aleksandrom i upustila u projekat stvaranja Jugoslavije kako bi otklonila sumnje u svoje navodne velikosrpske aspiracije. Ipak, to kod Slovenaca i Hrvata nije otklonilo žig sa Srba kao porobljivača, iako su se Srbi već tokom trajanja prve Jugoslavije postepeno odricali srpskog stanovišta i principa kosovskog zaveta pokušavajući da grade jedinstvenu jugoslovensku državu i naciju. Otpor iz Hrvatske i Slovenije vremenom je kod značajnog dela srpske elite prouzrokovao odricanje od srpskog autentičnog bića i srpske autentične ideje, koja je faktički, na taj način, i od srpske elite posredno priznata kao velikosrpska. Otud je postepeno u srpskom nacionalnom biću počeo da se javlja osećaj krivice, a osećaj inferiornosti, u odnosu na Zapad, sopstvene kulturne matrice je utvrđivao srpsku elitu na putu jugoslovenstva i preko njega nekritičke evropeizacije Srbije.

Ove procese su komunisti produbili dolaskom na vlast. Srpski komunisti su sve nametnute stereotipe, o svojoj eliti i svom narodu, preuzeli, iako su oni kreirani od strane hrvatsko-slovenačkog krila komunističke partije, a nasleđeni od velikih imperija, pre svih Austro-Ugarske. AVNOJ-evske granice, konstituisane 1943. godine, kao navodne administrativne, ispostavilo se da, naročito posle Ustava 1974. godine, predstavljaju državne granice. Osim što je srpski nacionalni korpus ostao razbacan u više federalnih jedinica uvedene su i pokrajine, Vojvodina i Kosovo i Metohija u okviru Srbije, što je potpuno pocepalo srpski prostor i blokiralo rad Republike Srbije. Posle smrti Tita i popuštanja stega diktature sve jasnije se u srpskom društvu, pa čak i među srpskim komunistima, osećala težnja za reviziju Ustava i vraćanja ingerencija republike na prostor pokrajina. Međunarodna situacija i pad komunizma u Rusiji nagoveštavali su turbulencije i u Jugoslaviji. Sa jedne strane, republike su pokušavale da završe projekat stvaranja samostalnih država, dok je Srbija težila da se izbori za ravnopravan položaj u okviru federacije.

STANJE U SVETU U VREME MILOŠEVIĆA I STAMBOLIĆA

Proces jačanja Zapada na čelu sa Amerikom u ovo vreme ulazi u finalnu fazu, što je započeto posle Drugog svetskog rata formiranjem NATO-a i ulaskom ogromnog kapitala u obnovu Evrope. Imperija u periodu posle rata, a pogotovo 80-tih godina XX veka vrši sve snažniju penetraciju na stari kontinent, infiltriranjem u gotovo sve njene strukture i apsorbovanjem nacionalnih država u globalni nadnacionalni sistem. U oslabljene države i dezorijentisane nacije počeo je da ulazi transnacionalni kapital, ideološki apologiran paradigmom globalizacije i sveopšteg povezivanja naroda u jednu harmoničnu celinu kao navodni prirodan rezultat progresa i pravednog kretanja istorije. U praksi, raslabljene evropske države i razduhovljene nacije (posle Drugog svetskog rata su i ekonomski bile razrušene te su obnavljane američkim kapitalom – „Maršalovim planom“) nisu mogle da se odupru, nekad nasilnom, a nekad dobrovoljnom, infiltriranju sopstvenih elita u globalni oligarhijski poredak koji je štitio transnacionalni kapital, radeći sve da radi svoje dobiti dodatno raslabi nacionanu samosvest kao odraz mogućeg otpora ovim procesima. Ovaj proces nije zaobišao ni Jugoslaviju.

Padom „Varšavkog pakta“ i komunističkog bloka, globalni imperijalni sistem je (praktično i ideološki se uobličivši teorijskim postavkama koje su se nazvale „Vašingtonski konsenzus“ kao neoliberalni paket mera nametan vladama svih zemalja koje su ulazile u aranžman sa MMF-om – milom, a nekada i silom) stekao uslove da zakorači u zemlje post-sovjetskog prostora. Time je počeo proces ekonomsko-kulturološko-identitetske agresije (a na neke kao što je Srbija u jednom trenutku vojne), čiji je garant sprovođenja najjači svetski vojni savez, na države i narode Istočne Evrope, postsovjetskog prostora, Rusije, ali i druge, među kojima su Srbija i Srbi takođe suočeni sa globalnom agresijom na državu i identitet.

Srbi su ove epohalne promene, oličene u možemo reći procesu kompleksne i višeslojne agresije Zapada na ostatak sveta, dočekali u gotovo identitetski zamrlom stanju. Dugotrajan period komunizma, period otuđenja elite koje se prenosilo postepeno i na narod u nacionalno razarajućoj Jugoslaviji, ali i pod uticajem Zapada dug staž odricanja srpskih vladara i narodnih predvodnika od sopstvene kulture, duhovnosti i tradicije tokom druge polovine XIX veka, delovao je pogubno po srpski narodni identitet, a samim tim i po bistrinu uma i duhovnu vitalnost, kako celokupnog naroda tako i pojedinaca (ne želim ovim konstatacijama da sudbonosno osuđujem srpske vladare, pa čak ni tadašnje političke predvodnike, pošto su se svi oni nalazili u složenim situacijama, a neki od njih su imali i niz dobrih osobina. Takođe, ne želim da optužujem protagoniste stvaranja Jugoslavije, jer su procesi jačanja srpske nacionalne države i stvaranja višenacionalne Jugoslavije složeni, te nisu jednostavni za olako procenjivanje, već samo želim da naglasim dugotrajnost trenda „čupanja“ narodnog-svetosavskog identiteta iz Srba)

Duhovno i identitetski u najmanju ruku dezorijentisani, mi smo na čelu sa Miloševićem, koji je bio produkt komunističkog sistema, ali mora se konstatovati ipak drugačiji od starih kadrova oličenih u ideološkoj paradigmi navodne velikosrpske krivice i inferiornosti, a koju je 80-tih godina oličavao Ivan Stambolić, dočekali velike promene u svetu. Nacionalno buđenje koje je zahvatilo i Srbe je i izbacilo na površinu političare tipa Miloševića, spremne da pokušaju, u skladu sa svojim shvatanjima opterećenim balastom komunizma, realizovanje rešenja srpske pozicije u okviru Jugoslavije i modernog sveta koji se tada kreirao.

STANJE U SRBIJI 80-TIH GODINA 20. VEKA

Osvešćenje i obnova narodnog identiteta i duhovnosti imala je dvostruke posledice. Sa jedne strane pritisci kojima smo bili izloženi su delovali oživljavajuće na našu samosvest što su morali prihvatiti (kao što smo već naglasili) i političari poput Miloševića (za razliku od Stambolića koji je uprkos mlakom zalaganju za reviziju Ustava Srbije ipak bio pri stavu da je uređenje Jugoslavije primereno i da se hod ka otcepljenju federalnih jednica ne treba i ne može zaustaviti), te na neki način i kreirati politiku u skladu sa nacionalnim preporodom koje je zahvatio Srbe. No, sa druge strane usled dugotrajnog perioda otuđenja narodni duh koji se budio, kroz otpor, bio je češće simulacija autentičnog svetosavsko-vidovdanskog duha naših predaka nego istinska obnova tradicionalnih vrednosti.

Ponašanje srpske komunističke elite proizilazi iz višedecenijskog funkcionisanja Saveza komunista Jugoslavije u Jugoslaviji. Ona je bila, dakle i srpska i jugoslovenska komunistička, u posleratnom periodu izrazito kritički nastrojena prema centralističkim i unitarističkim koncepcijama Aleksandra Karađorđevića i srpskih buržoaskih stranaka međuratne Jugoslavije. Posle Brionskog plenuma, žig unitarizma bio je snažno utisnut na prevlađujuću političku garnituru u Srbiji koja se formirala pod uticajem Aleksandra Rankovića, koji je važio za unitaristu mada u pravom smislu reči on teško može tako da se okarakteriše. Posle pada Rankovića prvi ljudi SKS Draža Marković i Petar Stambolić važiće (pogotovo posle vladavine i pada liberala 1968-1972) za srpske unitariste i revizioniste, one koji žele da revidiraju Ustav iz 1974. godine, te da se ukinu ingerencije pokrajinama koje su im davale ovlašćenja federalnih jedinica. No, zalažući se za ravnopravan status Srbije u okviru federacije, oni nisu odbacivali krležijanski stereotip o velikosrpskoj buržoaziji i velikosrpskoj ideji koja je navodno trovala međunacionalne odnose  u Kraljevini. Suštinski nepoznavajući ni srpsku ideju, ni srpsku nacionalnu i zavetnu misao, srpski komunistički prvaci su smatrali da će, ne odbacujući neopravdanao nametnutu srpsku krivicu, uspeti da izdejstvuju ravnopravan status republike u federaciji i da će moći da ograniče ingerencije pokrajina u okviru Srbije kao federalne jedinice.

Naivna percepcija je osnovna odlika ovih karijerista. Srpska navodna krivica je kao žig i nametnuta srpskom narodu da bi se držao u pokornosti u okviru Jugoslavije i samo je predtavljala nastavak tretiranja Srba kao remetilačkog faktora na Balkanu, kako su ga tokom protekla dva veka tretirale velike imperije, a koji se mora obuzdavati jakom kontrolom. Ta kontrola je bila poverena Titu i njegovom krilu komunističke partije (gde su srpski komunisti bili samo dekor, a kada su to uviđali bivali su sklanjani), koje je uz pomoć saveznika i došlo na vlast u Srbiji 1944. godine. Iz te paradigme je proizašao i Stambolić. Ništa bitno u misaonom i delatnom sklopu on nije promenio, iako se oprezno zalagao za redefiniciju Ustava iz 1974. godine. Štaviše, u periodu kada kosovsko rukovodstvo partije preuzimaju Azem Vlasi i Kaćuša Jašari, on uprkos konstantnim demonstracijama samostalnosti južne srpske pokrajine, koju su isticali albanski prvaci, smatra da se odnosi između Srbije i pokrajina popravljaju i da imaju dobru perspektivu.

Da je Stambolić u modelima stare paradigme gledanja na srpsko nacionalno pitanje govori i njegova poseta Srbima u Kosovu Polju. On im, i pored stvarne ugroženosti, proterivanja i pritisaka kojima su kosovski Srbi izloženi, spočitava u aprilu 1986. godine da se čuvaju od srpskih nacionalista. Ovim je on proigrao šansu da se stavi na čelo naroda u turbulencijama koje će uslediti i koje će rezultirati pokušajem da se srpski položaj popravi, ali i dugo planiranim raspadom federacije. Milošević, za razliku od njega, je svoju šansu aprila meseca sledeće godine iskoristio. Zatečen stvarnom nesrećom naroda, iako do tad gotovo nezainteresovan za Srbe iz južne pokrajine, Milošević se otvoreno stavlja na stranu tamošnjih Srba i prvi put progovara jasno o njihovoj ugroženosti.

Tada kao da se stvorila neka vrsta sinergije između njega i srpskog naroda. Svi koji su ga poznavali govorili su da je bio drugačiji posle te posete. Ono što je najzanimljivije kod njega se prvi put posle decenija vladavine komunista ne oseća stigma srpske krivice. On deluje oslobođen tog nametnutog balasta i to kao da mu daje energiju kojom u naredne dve godine ruši sve svoje protivnike i postaje neosporni vođa srpskog naroda. Koliko je to donelo dobra Srbima, a koliko negativnog teško je reći, a i nije tema ovog eseja. Ono što se može kazati sa sigurnošću jeste da je Milošević posle duge komunističke vladavine, kao čovek koji je produkt tog sistema, uprkos oslobođenosti od srpskog “prvorodnog greha” u mnogo čemu ostao komunista, a samim tim i čovek koji nije shvatio suštinu autentične srpske zavetne ideje. Ipak i pored toga, takođe se može sa sigurnošću reći da je on posle više decenija prvi delovao neopterećen balastom negativnih stereotipa o Srbima te je zbog toga mogao da uradi neke pozitivne stvari i dobije poverenje naroda.

Pritisak na pokrajinsko rukovodstvo u Vojvodini 1988. godine („Jogurt revolucija“), crnogorsko 1989. godine i kosovsko, njihova smenjivanja i donošenje amandmana na Ustav SR Srbije, bili su vrhunac njegove političke delatnosti. Oslobođen od nametnute srpske krivice on je sproveo ono što su njegovi predhodnici bezuspešno pokušavali bivajući zatočnici nametnute paradigme o srpskoj krivici i o srpskoj navodnoj hegemoniji i žigosanosti među nacijama bivše Jugoslavije. NJegova borba za, čak ne ni ravnopravan nego samo poboljšan, položaj srpskog naroda u okviru Jugoslavije (a to je bio krajnji njegovo cilj, dublje vizije on nije imao), pre svega SR Srbije, imala je svoje negativne, ali i pozitivne strane. No, ono što se sa sigurnošću može reći, Milošević nije bio protagonista slovenačko-hrvatske vizije Jugoslavije kao tranzitne zajednice (što su velikom većinom bili srpski komunisti tokom trajanja Titove Jugoslavije), već federativne stabilne države u kojoj će Srbi imati makar iole ravnopravan status i položaj sa ostalim narodima. NJegova koncepcija je imala velike i moćne protivnike oličene u tzv. Međunarodnoj zajednici (koju čine, pre svih, Amerika i EU), oličenoj u onim istim snagama koje su učestvovale i u formiranju Brozove Jugoslavije, stvaranju AVNOJ-evskog provizorijuma i navodno zajedničke države, ali suštinski šest gotovo samostalnih država i koje su na kraju bili glavni protagonisti raspada SFRJ, za šta im je najzgodnije i strateški najprihvatljivije bilo da po starom dobrom (dva veka proverenom) običaju optuže Srbe i njihovog prvog čoveka, u ovom slučaju Miloševića.