Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Osmanski prodor na Balkansko poluostrvo nakon obračuna sa Vizantijskim carstvom, a potom i Bugarskom, doveo je ovu mladu narastajuću silu na granice srpskih zemalja. Nakon smrti cara Stefana Dušana 1355. godine u srpskom je carstvu nastao metež. Takve okolnosti su zacelo značajno doprinele da Turci svoj prodor nastave i da u nekoliko ključnih bitaka uspeju da poraze srpske snage i krenu da rasparčavaju srpske zemlje. Jedna od takvih bila je i Marička bitka 1371. godine čije su posledice bile velike, te je ovaj sudar srpske i turske vojske jedna od ključnih bitaka u turskom prodoru na Balkan. Kako se ove godine obeležava i 650. godišnjica ovog znamenitog događaja, ovom prilikom se njega i prisećamo.
Srpska strana ‒ braća Mrnjavčevići
Kao što je dobro poznato, u Maričkoj bici suprotstavili su se Turcima dvojica najuglednijih srpskih velikaša toga doba ‒ braća Vukašin i Uglješa Mrnjavčević. Svakako je značajno prikazati ukratko njihov uspon, ali i njihovu vladavinu do tog fatalnog černomenskog sukoba. Prvi izvor koji navodi njihovo prezime Mrnjavčević je Ruvarčev rodoslov (nastao 1563/1584). O poreklu ove porodice pak obaveštava i jedan i više nego značajni izvor ‒ Mavro Orbin u svom čuvenom delu Kraljevstvo Slovena odnosno Il Regno degli Slavi koje je štampano prvi put u Pezaru 1601. godine. Orbin piše kako je pretpostavljeni osnivač dinastije Mrnjava bio siromašni plemić iz Zahumlja, čiji su sinovi rodom iz Livna u Hercegovini. Mrnjava je moguće pripadao onom delu srpske vlastele koja je bila podrška kralju i caru Dušanu u njegovim ratovima s Bosnom koji su se vodili upravo oko Zahumlja. Zbog toga je verovatno i prešao u Srbiju gde se razvila porodica njegovih naslednika koja je ponela prezime Mrnjavčević.
Uspon porodice Mrnjavčević je usledio u vreme srpskog kralja (1331‒1346) i cara Stefana Dušana (1346‒1355). Vukašin i Uglješa su nosili titule peharnika i konjušara na dvoru Dušanovom, kako obaveštava nešto pozniji vizantijski pisac Laonik Halkokondil. Oko 1350. godine Vukašin se navodi kao župan Prilepa, dok su istovremeno tekle Dušanove pripreme za pohod na Bosnu. Uglješa se pak u dubrovačkim dokumentima naziva baronom, a bio je gospodar Konavala. Decembra 1355. godine car Stefan Dušan je iznenada umro, a na vlast je došao njegov sin Uroš u čije vreme je započela dezintegracija srpskog carstva.
Najmoćniji srpski feudalac u doba poslednjeg Nemanjića postao je Vukašin (Mrnjavčević) koji se krunisao kao kralj 1365. godine, kada je postao i carev savladar s mogućim namerama da zasnuje novu dinastiju nakon careve smrti. Stric Markov, Vukašinov brat, bio je takođe vrlo moćni srpski feudalac despot Jovan Uglješa, gospodar Sera. Oba brata su, dakle, upravljala velikim delom Makedonije. Žena kralja Vukašina se zvala Jelena (u dokumentima se spominje i kao Aljena, Alena, a docnije u srpskoj epskoj tradiciji dobija ime Jevrosima) i bila je po poreklu potpuno nepoznata vlastelinka. Žena despota Uglješe, Jelena (u monaštvu Jefimija), bila je prva srpska pesnikinja i ostavila je dubok trag na srpsku kulturu. U političkom smislu ovaj brak je Uglješi doneo mnogo jer je bila ćerka ćesara (kesara) Voihne, jednog od najuglednijih srpskih vlastelina. Imali su sina Uglješu koji je prerano preminuo, sa svega četiri godine i njemu je Jefimija posvetila svoje prvo poetsko delo Tuga za mladencem Uglješom, pesnički preplet patosa i neutešnog bola majke za sinom jedincem.
Raspad srpskog carstva nakon 1355. godine uslovio je da se mnogi srpski oblasni gospodari uzdignu. Uspon kneza Vojislava Vojinovića, te njegov samostalni rat sa Dubrovnikom 1362‒1363. godine pokazali su da se pojedini srpski feudalci oglušuju o centralnu vlast. Zanimljivo je da u jednom pismu Dubrovčani traže i posredovanje Vukašina i Jelene, što pokazuje koliko je ovaj feudalac bio ugledan. Slabljenje podrške caru u Raškoj dovelo je do okretanja grčkim zemljama i Makedoniji. Uspon ka vrhu je odmah usledio; Vukašin (Mrnjavčević) je isprva bio despot pa kralj od 1365. godine i krunisao ga je patrijarh Sava IV. U početku, međutim, kralj Vukašin je u svemu sledio hijerarhiju toga doba. Na fresci manastira Psača prikazan je levo od cara Uroša, koji je prikazan veći sa svim carskim insignijama, te je bilo sasvim jasno da je u ovom ikonografskom nacrtu ispoštovan feudalni poredak i carsko prvenstvo. Zajednički novac, neki dokumenti i zajednička careva i kraljeva poslanstva u Dubrovnik svedoče da je nekoliko godina poštovanje hijerarhije bilo očigledno.
Despot Jovan Uglješa pak postao je gospodar važnog grada Sera i posle 1366. godine istisnuo caricu Jelenu. Uglješa se 1358. godine naziva velikim vojvodom u povelji svetogorskom manastiru Kutlumušu, dok je despot postao verovatno negde 1363/1364. godine. Bračne veze Mrnjavčevića, kako njih lično tako i njihove dece, pokazale su da je ova porodica postala najmoćnija u srpskome carstvu. Vukašinova ćerka Olivera udala sa Đurđa I Balšića, a Markova žena je postala ćerka uglednog feudalca Radoslava Hlapena ‒ Jelena Hlapena. Sukob na Kosovu 1369. godine kulminacija je međusobica srpskih velikaša i posle tog konflikta može se reći da legitimni srpski car Uroš nestaje s političke scene, te da je Vukašin tada na vrhuncu. Aprila 1370. godine kralj Vukašin sam potvrđuje Dubrovniku privilegije, bez obaziranja na legitimnu carsku vlast.
Jovan Uglješa se još marta 1368. godine godine miri s Carigradskom patrijaršijom, nakon anateme uspostavljene dve decenije ranije zbog krunisanja cara Dušana, te proglašenja patrijaršije. U aktu koji je tada saopšten zapisana je osuda Dušana zbog lakomosti i prihvatanje jurisdikcije Carigrada nad serskom oblašću despota Jovana Uglješe. Tekst je izgleda sastavljen od strane nikejskog mitropolita ili nekoga iz njegovog okruženja na licu mesta, a ovo izmirenje je priznato 1371. godine, uz protivljenje legitimnog pećkog patrijarha Save IV. Grčki jezik bio je sredstvo komunikacije u Uglješinoj serskoj oblasti, a pojavljuju se i elementi romejske administracije kao što su vizantijske vaseljenske sudije, vizantijsko uređenje oblasti, ustanova senata, zatim i serski kefalija, ali su Uglješa i Jelena sledstveno nazivani od Vizantinaca „despot i despina Srbije“.
Nadiruća turska opasnost pokucala je, međutim, upravo na Uglješine zemlje. Propast koalicije kralja Vukašina sa Balšićima, kao i poziv brata mu Jovana Uglješe, ubrzali su pripreme za borbu sa jednim od najvećih turskih sultana u istoriji ‒ Muratom I.
Turska strana ‒ sultan Murat I
Već uoči dolaska na presto Murat i njegov vaspitač, i potom odani vojskovođa Lala Šahin, bili su 1361. godine u ofanzivi na Jedrene, glavni i najveći grad onovremene Trakije, bogatog vizantijskog regiona. Ovaj grad je imao veliki strateški značaj i još od rimskog doba igrao je bitnu ulogu na ovom području. Osmanska taktika te 1361. godine je bila da obezbede prekid snabdevanja i komunikaciju grada, a usledilo je i osvajanje manjih tvrđava u dolini Marice. Do kraja godine Jedrene je najverovatnije osvojeno i postalo je nova prestonica osmanske države. Na osnovu izveštaja zapadnih i vizantijskih pisaca, međutim, pojedini istoričari smatraju da je Jedrene možda tek 1369. godine palo pod tursku vlast. Murat je bio turski vladar 1362‒1389. godine, kada su se zbila i najveća evropska osvajanja Turaka. Janičari, devširma (danak u krvi) i divan (administracija) su uvedeni u osmansku državu upravo u njegovo vreme i po tome je Murat I bio izuzetno značajan i kao reformator i ratnik.
Na samom početku svoje vladavine Murat I je vodio teške borbe u Anadoliji do 1365. godine, kada je uspeo da učvrsti svoju vlast nad vladarima anadolskih begluka. To je pokušao da postigne i vojnim i dinastičkim putem. Princeza iz Germijana postala je žena njegovog sina i naslednika Bajazita, i na taj način deo oblasti Germijana je ušao u sastav Muratove zemlje. Bračna politika i osvajanja u Anadoliji imali su vrhunac u njegovom odnosu sa Karamanidima kada se njegova ćerka Nilufer udala za Alaedina, karamanidskog vladara. Međutim, Alaedin nije poštovao svog tasta i sve do 1386. godine su trajali sukobi u ovim oblastima. Za ovu temu je, međutim, od vanrednog značaj činjenica da je Murat do 1369. godine potčinio celu centralnu Trakiju, a da je pod Osmanlije pao i Filipopolj (danas Plovdiv). Nova prestonica Jedrene (Hadrijanopolj) postala je i sedište nove velike i značajne administrativne jedinice koja je nazvana rumelijski (rimski, vizantijski, evropski) beglerbegluk.
Marička bitka i njene posledice
Osmanski hroničar Kodža Husein piše da je zapovednik Filipopolja prebegao Uglješi, a vizantijski pisac Dimitrije Kidon pak spominje srpsko poslanstvo 1371. godine u Carigradu, kao i nuđenje dinastičkih veza sa Srbijom i savezništva protiv Osmanlija. Svi apeli despota Jovana Uglješe završili su se bezuspešno, te je neminovno usledilo okretanje ka jedinom savezniku ‒ bratu Vukašinu. Prodor Turaka doveo ih je u direktan sukob s Jovanom Uglješom i srpskim zemljama na jugu carstva. Posledica toga jeste i Marička bitka o kojoj se malo zna. Siguran je datum ‒ 26. septembar 1371. godište i poprište bitke na Černomenu, blizu Marice (danas Ormeni u Grčkoj). Povod sukoba se u izvorima tumači raznorodno, od ideje da se sprovede isterivanje Turaka iz Evrope, zatim kao odgovor na zauzimanje Filipopolja (što naglašavaju posebno osmanski izvori) ili čak i Jedrena. Istoričari danas mahom smatraju da se radilo o neminovnom sukobu osvajača i branilaca. Despot Jovan Uglješa je izabrao strateški sjajan trenutak, kada je sultan Murat u opsadi Bigua u Maloj Aziji, dok je u Rumeliji bila mala turska ordija pod Lalom Šahinom, stacioniranim u Jedrenu.
Izvori nisu složni ni oko srpskih snaga u bici. Monah Isaija preteruje kad navodi 60.000 Srba, patrijarh Pajsije pominje možda nešto realnijih 20.000 vojnika. Laonik Halkokondil jasno svedoči da su se sukobili Srbi (despot Uglješa i kralj Vukašin) protiv Turaka. Veličajući pobedu, turski izvori preteruju a to kasnije nekritički preuzima i zapadna istoriografija koja piše da su protiv Osmanlija ratovali Srbi, Bugari (ponegde se spominju čak i Ugri) i Vlasi. Moguće je da su braći Mrnjavčević podršku dali još neki velikaši, ali to nije sasvim jasno. Verovatni noćni prepad malobrojnije osmanske vojske je učinio kraj braći Mrnjavčevićima koji su poginuli, a srpska vojska je doživela pravu katastrofu.
Nek izvori pristrasno naginju ka Uglješi (on je za patrijarha Pajsija, ali i inoka Isaiju hrabar ratnik, koji je poginuo kako dolikuje vrsnome vojniku, a navodno i telo mu je, kako Pajsije piše, preneto u neki manastir blizu Sera). Vukašin se udavio u reci ili kako opet Pajsije pripoveda „postade jadno pozorište u blatu i hrana ribama i pticama, i ne zna mu se ni grob, pogibe uspomena njegova sa šumom“. Držanje srpskih vladara, odnosno oblasnih gospodara je bilo takvo da su svi odreda sledili svoje partikularne političke interese, a pomoći nije bilo ni iz Vizantije.
Inok Isaija u kratkom, ali dovoljno jezgrovitom i snažnom zapisu uz prevod Pseudo-Dionisija Areopagite ostavio je važno svedočanstvo o Maričkoj bici i prilikama nakon nje. Evo kako glasi u savremenom srpskom prevodu sačinjenom pre tridesetak godina pod redakturom čuvenog Milorada Pavića:
„Završih tu (knjigu) u najgore od svih zlih vremena, kada se razgnevi Bog na zapadne hrišćane i kada podiže despot Uglješa sve srpske i grčke vojnike i brata svoga Vukašina kralja, i druge velmože mnoge, negde oko 60 hiljada odabranih vojnika… Ti pođoše u Makedoniju na izgnanje Turaka, ne shvatajući da se gnevu božjem niko ne može suprotstaviti. Te ne izgnaše, no sami od njih ubijeni biše, i tamo kosti njihove padoše, i nepogrebeni ostaše, i veoma mnogo mnoštvo jedni od oštrice mača umreše, a drugi u ropstvo odvedeni biše; neki od njih spasoše se bekstva i dođoše. I tolika nužda i zlo ljuto obli sve gradove i krajeve zapadne, koliko ni uši slušaše, ni oči videše. A po ubijanju muža ovog hrabrog despota Uglješe prosuše se Turci i poletoše po svoj zemlji, kao ptica po vazduhu i jedne od hrišćana mačem klahu, druge u ropstvo odvođahu. A one koji su ostali smrt prerano pože. Oni koji su od smrti ostali glađu pogubljeni biše. Jer takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od postanka sveta, ni potom takva, Hriste milostivi, da bude. A one koje glad ne pogubi ove dopuštenjem božjim vuci noću i danju napadajući žderahu. Avaj, jadni prizor bi da se vidi. Osta zemlja od svih dobra pusta: i ljudi i stoke i drugih plodova. Jer ne bi kneza, ni vođe, ni nastavnika među ljudima ni da ih izbavi, ni da spasava, no svi se ispuniše strahom turskim i srca hrabra junačkih ljudi u najslabija srca žena pretvoriše. I u to vreme među srpskim gospodom, sedmi po redu, mislim, kraj primi. I uistinu tada živi oglašavahu za blažene one koji su ranije umrli. I verujte mi, ne ja, koji sam nevažan po svemu, nego i najmudriji među Jelinima Livanije, ne bi mogao opisati nevolje koje snađoše hrišćane zapadnih strana.“
Posledice Maričke bitke su bile velike i brojne. Vizantija je zakratko uspela da zauzme Ser, štaviše, delovalo je da se vraćaju brojne teritorije Carstvu, ali usledilo je čak i ustupanje crkvene zemlje pronijarima, međutim, uskoro je Vizantija postala i vazalna država Osmanskog carstva. I to je bez sumnje najveća i najteža posledica Maričke bitke. Osvajanja Turaka u Makedoniji jesu donekle nastavljena, ali je još bitnije da su Marko Mrnjavčević i Dejanovići postali vazali Turaka. Rastakanje srpskih zemalja nije usporeno. Naprotiv, do 1373. godine Balšići osvajaju Prizren, čime se jasno vidi da su i teritorije Mrnjavčevića rasute čak i među srpskim velikašima. Uspon Nikole Altomanovića među velikašima je u to vreme doživeo vrhunac, a nekoliko godina potom došlo je i do isticanja najpre kneza Lazara u Srbiji, ali i kralja Tvrtka u Bosni. Osmanlije su nastavile da osvajaju Balkansko poluostrvo.
Samo dva i po meseca docnije, nakon Maričke bitke, preminuo je decembra 1371. godine i car Uroš, i to je označilo kraj dinastije Nemanjića. Uistinu je ova godina po mnogo čemu bila sudbonosna za srpsku srednjovekovnu istoriju.
Ostavi komentar