MAKEDONSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U RASKOLU POSLE 1967. GODINE

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Uprkos žestokim pritiscima pokrenutim od strane titoističkog diktatorskog režima, na svom zasedanju u proleće 1967. godine Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve odbio je zahtev za formiranjem autokefalne „Makedonske pravoslavne crkve“. Naime, 25. aprila 1967. godine organizovan je poseban sastanak partijskih i državnih rukovodilaca na kom su učestvovali Edvard Kardelj, Petar Stambolić, Veljko Vlahović, Mijalko Todorović, Dobrivoje Radosavljević, Krste Crvenkovski, Nikola Minčev, Dragi Stamenković i Milutin Morača. Na pomenutom sastanku raspravljalo se o odnosima između Srpske pravoslavne crkve i tzv. „Makedonske pravoslavne crkve“, a u okviru zaključaka razgovora konstatovano je da se „odnosi sve više zaoštravaju, zbog različitih stavova po osnovnim pitanjima“. Kao „uzročnika pogoršanja tih odnosa“ označena je Srpska pravoslavna crkva i to zbog odluke njenog Sabora od 23. maja 1966. godine, koji je u vezi sa crkvenim sporom revidirao svoj stav usvojen još 1959. godine. Komunistički rukovodioci bili su saglasni u svom mišljenju da „arhijereji Srpske pravoslavne crkve i posle pritisaka republičkih i državnih organa ne pokazuju razumevanje i spremnost za regulisanjem odnosa između dve crkve“. Zaključeno je da je potrebno uložiti dodatni napor i pritisak na Patrijaršiju kako bi prihvatila političku opravdanost zahteva za uspostavljanjem autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve. Takođe, partijsko-državni vrh socijalističke Jugoslavije uputio je preteće upozorenje Srpskoj pravoslavnoj crkvi da će „snositi nesagledive posledice ukoliko ne prihvati uspostavljanje zasebne crkvene organizacije u Socijalističkoj Republici Makedoniji“.

Snažno podržavana od strane režima, „Makedonska pravoslavna crkva“ sazvala je novi, treći po redu „Makedonski crkveno-narodni sabor“ koji je održan 19. jula 1967. godine u Ohridu. Na pomenutom „saboru“ usvojena je odluka o proglašenju „autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve“, te je zatraženo njeno priznanje od strane Srpske pravoslavne crkve, ali i od ostalih pomesnih crkava. Takođe, tada su osnovane još dve „eparhije MPC“, jedna u SR Makedoniji i jedna za teritorije Kanade, Sjedinjenih Američkih Država i Australije sa sedištem episkopa u Torontu. Usvojena je i odluka o osnivanju bogoslovije. Tekst odluka bio je upućen patrijarhu Germanu. Nesumnjivi uticaj oficijalne kompartijske politike na „crkvene prilike u SR Makedoniji“ potvrđen je i činjenicom da je Josip Broz „nagradio čelnika nove crkve“, mitropolita Dositeja, visokim državnim odlikovanjem. Uskoro, sami državni organi objavili su vest o proglašenju autokefalnosti „Makedonske pravoslavne crkve“, što predstavlja veliki paradoks s obzirom na to da jedna, zvanično sekularna, a uz to i socijalistička država preuzima na sebe ulogu medijatora u verskim sporovima. Posle usaglašavanja teksta od strane Savezne komisije za verska pitanja i Pravne službe Državnog sekretarijata za inostrane poslove, informacija o ovom raskolničkom činu (naravno, redigovana u afirmativnom „tonu i formatu“) upućena je na adrese 58 jugoslovenskih diplomatsko-konzularnih predstavništava 10. avgusta 1967. godine. U datom periodu u Jugoslaviji boravio je Antonio Jerkov, pripadnik ustaškog pokreta iz vremena postojanja Nezavisne Države Hrvatske, čovek koji je „operativno“ implementirao odluku o formiranju karikaturalne „ustaške kreacije“, tzv. „Hrvatske pravoslavne crkve“. Jerkov je u neformalnom kapacitetu bio angažovan od strane Savezne komisije za verska pitanja, te je učestvovao u procesu proglašavanja „autokefalnosti MPC“. Usled opisanih okolnosti, Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve održao je sednicu 15. avgusta 1967. godine na kojoj je bio raspravljan čin proglašenja autokefalnosti od strane „Sinoda Makedonske pravoslavne crkve“. Patrijarh je informisao Sinod da je obavestio sve poglavare pravoslavnih crkava o zaključku prethodne sednice arhijerejskog Sabora. Na kraju je odlučeno da vanredno zasedanje Sabora SPC bude sazvano za 14. septembar 1967. godine.

Međutim, komunističke vlasti odlučile su da izvrše sabotažu pomenute sednice Sabora. Mika Špiljak, predsednik Saveznog izvršnog veća i Đurica Jojkić, predsednik Izvršnog veća Srbije, od patrijarha Germana ultimativno su zahtevali da SPC prizna nekanonski definisanu autokefalnost „Makedonske pravoslavne crkve“. Na sednici Sabora od 14. septembra 1967. godine usvojen je jednoglasan zaključak: „…Pošto se viša jerarhija Makedonske pravoslavne crkve oglušila o nadležno donetu odluku Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve (ASBr. 44/zap.10 od 24/11. maja 1967. godine) i samovoljno i nekanonski sama se otcepila od svoje majke Crkve u raskolničku versku organizaciju, te shodno pomenutoj saborskoj odluci prekinuti sa ovom jerarhijom bogoslužbeno i kanonsko opštenje i staviti u dužnost Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve da protiv vinovnika raskola povede postupak. Sa vernim narodom Makedonije ne prekidati opštenje, već udovoljavati njihovim verskim potrebama…“. Partijsko-republičko rukovodstvo u Skoplju optužilo je patrijarha Germana „da negira državnost Socijalističke Republike Makedonije“, te da su postupci SPC identični ponašanju „velikobugarskih fašista u Drugom svetskom ratu“. Rukovodstvo SR Makedonije uporno i neosnovano je tvrdilo da je „Makedonska crkva naslednik Ohridske arhiepiskopije, koja je starija i od Srpske pravoslavne crkve“. U očekivanju napada na SPC, od strane Patrijaršije angažovana su kompetentna stručna lica za kanonsko pravo, koja su pružila odgovor na pitanje da li postoje uslovi da MPC dobije autokefalni status. Uz detaljan istorijski pregled, u svojim naučnim referatima dr Sergije Troicki, dr Blagota Gardašević i dr Branko Cisar izneli su metodološki argumentovanu analizu, prema kojoj ondašnja „Ohridska arhiepiskopija u SR Makedoniji ne predstavlja istorijsko-pravnu naslednicu srednjovekovne Ohridske arhiepiskopije“, već da samo koristi njen povesni naziv. Takođe, uz podsećanje da je autokefalnost pomesne crkve u Jugoslaviji rešena još 1920. godine, grčki mitropolit Jakov pružio je stav da je „…Ohridska arhiepiskopija uvek bila grčka, s arhiepiskopima, mitropolitima i episkopima Grcima, te da je u njoj službeni jezik bio grčki…“. Istovremeno, u pismu patrijarhu Germanu mitropolit Jovan naglasio je i da „… Ohridska arhiepiskopija nikada nije imala čisto slovensko ili makedonsko obeležje, niti je bila autokefalna crkva, ni za vreme vizantijskog perioda, ni pod Bugarima, Srbima i Turcima, a ni Vaseljenska patrijaršija joj nikada nije priznala autokefalnost…“.

U martu 1968. godine, predsednik SIV, odnosno jugoslovenske vlade, Mika Špiljak sastao se sa patrijarhom Germanom i ostalim članovima Sinoda. Pored Špiljka ovom sastanku prisustvovali su Milo Jovićević, predsednik i Radosav Perović, savetnik Savezne komisije za verska pitanja. Očekivano, Špiljak je tvrdio da pitanje „crkvenog raskola u Makedoniji“ nije isključivo kanonski problem, već da je dati spor „prerastao u nacionalno-političku krizu. Srpska pravoslavna crkva optužena je da narušava ustavni status „suvereniteta SR Makedonije, te da se makedonska nacija bori za svoju punu afirmaciju, koja se odražava i na pitanje autokefalnosti njihove crkvene organizacije“. Sve pomesne pravoslavne crkve izrazile su svoj negativan stav u vezi sa nekanonskim proglašenjem autokefalnosti tzv. „Makedonske pravoslavne crkve“ do kraja 1968. godine. Patrijarh Ruske pravoslavne crkve obznanio je informaciju da je „primio k znanju odluke Sabora Srpske pravoslavne crkve“, dok je, u ime cele Pravoslavne crkve, vaseljenski patrijarh Atinagora „savetovao mitropolitu Dositeju da Sinod tzv. Makedonske pravoslavne crkve ponovo razmotri svoje odluke i da se poveže sa Srpskom patrijaršijom“. Arhiepiskop atinski i cele Jelade Jeronim saopštio je da je prekinuo sve veze sa „šizmatičkom Makedonskom pravoslavnom crkvom“, dok je patrijarh antiohijski Teodosije putem telegrama upućenog SPC izrazio solidarnost sa drugim pomesnim crkvama kad je reč o prekidu svih odnosa sa tzv. „Makedonskom pravoslavnom crkvom“. Patrijarh srpski gospodin German našao se pod teškim udarima komunističkog režima. Međutim, SPC nije promenila svoje mišljenje. Svi odnosi sa „skopskim rasklonicima“ bili su praktično prekinuti do sredine poslednje decenije XX veka, kada su počeli pregovori koji će rezultirati Niškim sporazumom iz 2002. godine.

Do tada, tzv. „Makedonska pravoslavna crkva“ bila je administrativno organizovana kao institucija koja uključuje postojanje „arhiepiskopije“ u Skoplju, tri „eparhije“ u Makedoniji („Prespansko-bitoljske“, „Zletovsko-strumičke“ i „Debarsko-kičevske“) i jedne u dijaspori, odnosno „Američko-kanadsko-australijske“. Raskolnička MPC angažovala je 250 parohijskih sveštenika, a u bogosloviji Sveti Kliment Ohridski u Dračevu školovala je 90 studenata. Kao svoj organ publikovala je časopis „Vesnik“. „Crkva u Makedoniji“ živela je u potpunom raskolu. Iz tog razloga mnogi hramovi na ovom prostoru (posebno oni iz ranosrednjovekovnog perioda) bili su zapušteni ili devastirani. Hram Svetog Pantelejmona prenamenjen je u hotel i restoran. Saborni hram Svete Sofije u Ohridu „postao je“ koncertna dvorana. Manastir i hram Svetog Nauma Ohridskog, jednog od učenika Ćirila i Metodija i utemeljivača slovenske pravoslavne duhovnosti, takođe je postao ugostiteljski objekat. Mogućnost prevazilaženja crkvenog spora pojavila se 2002. godine, odnosno deceniju posle raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Makedonija je već deset godina bila nezavisna država sa nepriznatim ustavnim imenom, ali sa jasno determinsanim nacionalnim identitetom kod najvećeg dela svoje slovenske populacije. Nakon albanske terorističke pobune iz 2001. godine, makedonsko političko rukovodstvo pokušalo je da svoje političke stavove osnaži putem kursa približavanja politici zvaničnog Beograda. U datom kontekstu trebalo bi da posmatramo pozitivan odgovor zvaničnog Skoplja na inicijativu poglavara SPC, patrijarha Pavla, da putem pregovora „crkveni spor“ konačno bude rešen.

Razgovori sa „MPC“ trajali su više godina, a okončani su Sporazumom u Nišu 17. maja 2002. godine. U ime SPC sporazum su potpisali episkopi Niški gospodin Irinej, episkom Bački gospodin Irinej, episkom Vranjanski Pahomije, kao i mitropolit Crnogorsko-primorski gospodin Amfilohije. Sa „makedonske strane“ sporazum su potpisali „mitropolit Australijski“ Petar, „Debarsko-kičevski“ Timotej i „Strumički“ Naum. Dogovoreno je da SPC eparhijama u Makedoniji, tj. Ohridskoj arhiepiskopiji i dijaspori, prizna široku crkvenu autonomiju zasnovanu na odlukama Sabora Srpske pravoslavne crkve iz 1959. godine. Takođe, usaglašen je stav da će „sveobuhvatno rešenje za status MPC“ biti definisano u skladu sa „kanonskim sabornim poretkom jedinstvene Pravoslavne crkve“. Sporazum je formulisan u 17 tačaka u kojima je bio regulisan način njegove implementacije.

IZVORI I LITERATURA

Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro.

Dimitrijević, Marko (1971). „Srpska crkva pod bugarskom okupacijom”. Srpska pravoslavna crkva 1920–1970. Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. str. 211–216.

Đurić, Veljko Đ. (1997). Golgota Srpske pravoslavne crkve 1941–1945 (1. izd.). Beograd: Narodna knjiga-Alfa.

Puzović, Predrag (1997). Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi: Makedonsko crkveno pitanje. Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.

Puzović, Predrag (1999). „Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi – makedonsko crkveno pitanje”. Vardarski zbornik. 1: 155–173.

Slijepčević, Đoko M. (1969). Makedonsko crkveno pitanje. Minhen: Iskra.

Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 3. Keln: Iskra.