Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar
Prethodnim tekstom otvorili smo temu liberalizma u Srbiji 19. veka s kraćim osvrtom na život i delo jednog od najznačajnijih predstavnika srpske liberalne misli toga doba, Vladimira Jovanovića. Ovaj prikaz ima za cilj da baci svetlo i na liberalne ideje kod Srba u Austrougarskoj monarhiji, te da ukaže na sličnosti i razlike koje su postojale unutar srpskog nacionalnog korpusa, razasutog u različitim državama. I Srbi južno, a i ovi severno od Save i Dunava, imaju iskustvo života u „konglomeratˮ državama (Osmansko i Austrijsko carstvo) – i jedni i drugi imali su jasnu viziju nacionalne emancipacije, oslobođenja i ujedinjenja. Kada je reč o razlikama, one su uglavnom bile kulturološke prirode, tj. uslovljene principima na kojima su funkcionisala carstva u kojima su živeli, kao i državama gde su školovali svoju talentovanu omladinu. Srbi iz Srbije bili su „zagledaniˮ u Francusku i nešto manje u Nemačku kao u kulturno-obrazovni uzor, dok su prečanski Srbi u većoj meri bili okrenuti germanskom modelu, kao i slovenskim zemljama unutar Austrijskog carstva. Ipak, te razlike nisu bile tolike da bi mogle sputati svest o potrebi zajedničke borbe za nacionalno oslobođenje.
Ključni istorijski trenutak i pokretačka sila romantičarskih oslobodilačkih pokreta širom Evrope, pa tako i kod Srba, bila su revolucionarna dešavanja 1848. godine. Organizacija koja je stvorena s ciljem zajedničkog kulturnog i političkog delovanja Srba iz svih krajeva bila je Ujedinjena omladina srpska. Izrasla je iz đačkih udruženja 60-ih godina 19. veka, šireći se na zanatska i trgovačka udruženja. Kao opštesrpska organizacija osnovana je na Skupštini u Novom Sadu 15. avgusta 1866. godine, a raspuštena u avgustu 1871. godine na poslednjoj Skupštini u Vršcu. Ukinuta je pošto je odbila da svoju delatnost ograniči samo na Ugarsku. Omladina nije imala koherentan program i značajno se oslanjala na delatnost jakih i uticajnih pojedinaca. Delovala je na polju kulture, umetnosti, ali iznad svega politike, promovišući liberalno-demokratske ideje, nasuprot knezu Mihailu i Garašaninu. Glavni cilj organizacije jeste oslobođenje i ujedinjenje svih Srba. Smatralo se da se oslobođenje Srba može postići rušenjem Turske i Austrije, i to u tesnoj saradnji sa drugim balkanskim narodima. Najznačajniji predstavnici liberalno-demokratske misli kod prečanskih Srba van svake sumnje bili su Mihailo Polit-Desančić i Svetozar Miletić.
Mihailo Polit-Desančić
Uz Svetozara Miletića, Polit-Desančić je najmarkantnija politička ličnost u Vojvodini druge polovine 19. veka. Rođen je u Banatu 1833. godine, a umro je u Novom Sadu 1920. godine. Polit je završio prava u Beču, državne nauke u Parizu, a u Beču je i doktorirao 1861. godine. Odmah posle doktorata, došao je za poslanika u Hrvatski sabor. U Ugarskom parlamentu sedeo je Polit gotovo neprekidno od 1873. do 1913. godine i bio čuven u čitavoj Ugarskoj, ne samo kao politički pisac, već i kao vrsni govornik. Baveći se naučno uglavnom problemima Srednjeg Podunavlja i Balkana, Polit je ostavio veliki broj rasprava i radova.
U svojim raspravama, člancima i govorima o Ugarskoj, Polit je dao ne samo kritiku dualističkog sistema monarhije, nego i rešenje odnosa između Ugarske i njenih narodnosti. On je kao retko ko poznavao Ugarsku, njenu istoriju i istoriju njenih naroda i odnosa između nje i tih naroda. Zato je kao rešenje i jedinu mogućnost za miran saživot nudio neku vrstu švajcarskog modela. Dakle, to bi bila podela na županije sa jakom unutrašnjom autonomijom naroda ili, kako je on umeo da kaže, model kakva je „Istočna Švajcarskaˮ. U sklopu opšte emancipacije kada su Srbi u pitanju, Polit kao deo rešenja „istočnog pitanjaˮ vidi bliže povezivanje Srbije i Bugarske. NJegove ideje u vezi sa pomenutim skoro u potpunosti preuzima i Svetozar Miletić.
Svetozar Miletić
Za razliku od Polit-Desančića, mnogo radikalniji i revolucionarniji političar jeste Svetozar Miletić. Rođen je 22. februara 1826. u Mošorinu, a umro je u Vršcu 4. februara 1901. godine. Osnovnu školu pohađa u rodnom mestu, da bi obrazovanje nastavio u nemačkoj školi u Titelu. U Novom Sadu upisuje Srpsku pravoslavnu veliku gimnaziju, gde je bio najbolji đak. Vršački vladika Josif Rajačić pomaže njegovo školovanje sa 100 forinti godišnje. Po položenoj maturi upisuje se na Evangelistički Licej u Požunu (Bratislava), gde se uključuje u rad Srpske đačke družine koja broji 40 članova. Izdaje časopis „Srpski sokoˮ u kom objavljuje i prve tekstove.
Po okončanju školovanja prelazi na studije u Peštu 1848. godine, gde ga zatiče početak građanskih revolucija. Kolege ga optužuju za izdaju, jer „želi da dovede Ruse u Ugarskuˮ, pa se Miletić vraća u Švajcarsku. Tokom vraćanja trudi se da u svakom mestu širi revolucionarne ideje. Po povratku odlazi u Čurug i Nadalj i agituje protiv odlaska Srba Šajkaša na front u Italiju. Preko Sremskih Karlovaca odlazi u Beograd gde pokušava da ubedi srpsku vladu da uđe u rat sa Turskom, ali ne nailazi na razumevanje. Vraća se u Karlovce gde prisustvuje Majskoj skupštini na kojoj je proglašena Srpska Vojvodina, izabran srpski vojvoda Stevan Šupljikac i izvikan patrijarh. Postaje član Glavnog odbora.
Godine 1849. nastavlja studije, ali u Beču, uz veliku pomoć kneza Mihaila. Studije okončava 1854. godine i postaje doktor prava. Vraća se u Bačku gde advokatski ispit polaže 1856. godine u Novom Sadu i počinje da se bavi advokaturom. U međuvremenu zasniva porodicu, da bi sa advokaturom završio 1866. godine. U politički život vraća se serijom tekstova u „Srbskom dnevnikuˮ, baveći se situacijom u Evropi, a naročito na Balkanu. Miletić se zalaže za ostvarenje Srpske Vojvodine, ali u manjim i primerenijim granicama od vojvodstva. Smatra da do tog cilja treba doći ne preko Beča, već kroz dogovor sa Mađarima. Međutim, Nagodbom iz 1867, Mađari se okreću protiv Srba, pa i Miletić koriguje svoja gledišta. Zastupao je ideje liberalnog građanstva („Mi smo Srbi, ali i građaniˮ).
Postaje gradonačelnik Novog Sada 1861. Najbliži saradnici bili su mu Aleksandar Sandić, J. J. Zmaj i Jaša Ignjatović. Proglašava srpski jezik zvaničnim, ukida nemačku realnu gimnaziju, zalaže se za izgradnju nove Gradske kuće. Predsednik je i Srpske čitaonice, pod čijim se okriljem osniva Srpsko narodno pozorište. Po drugi put je biran za gradonačelnika 1867. godine. Laza Kostić i Kosta Trifković tada su mu bili najbliži saradnici. Od 1861. godine je počasni član Matice srpske, a 1864. posebno je angažovan na preseljenju Matice iz Pešte u Novi Sad. Godine 1866. pokreće list „Zastavaˮ, dok 1869. formira Srpsku narodnu slobodoumnu stranku, prvi organizovani politički pokret kod Srba u Habzburškoj monarhiji. Poslanik je i na Ugarskom i na Hrvatskom saboru. Jedan je od osnivača Ujedinjene omladine srpske. Zbog svojih političkih stavova često je hapšen i proganjan. Kada ga je bolest ophrvala povlači se u Vršac kod sina, lekara Slavka Miletića, gde i umire 1901. godine. Sahranjen je na Uspenskom groblju u Novom Sadu.
Izvori:
Stajić, Vasa (1938). Svetozar Miletić. Beograd: Jugoistok.
Čubrilović, Vasa (1958). Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beograd: Prosveta.
Ostavi komentar