Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar
DŽon Stjuart Mil je jedna od najzanimljivijih ličnosti Engleske 19. veka. Nesumnjivo, jedan je od vodećih intelektualaca svoga doba, ali, njegova akademska karijera se kretala neuobičajenim putem u odnosu na većinu značajnih mislilaca.
Rođen je u Londonu 20. maja 1806. godine, kao prvo od četvoro dece čuvenog filozofa utilitarizma, političara i osnivača pokreta filozofskog radikalizma DŽejmsa Mila. Od najranijeg detinjstva, već sa tri godine, DŽon je bio podvrgnut spartanskim metodama vaspitanja i obrazovanja od strane oca. Naime, DŽejms je na sinu počeo da primenjuje eksperimet tzv. utilitarističkog vaspitanja sa strogim racionalističkim kriterijumima i „gvozdenomˮ disciplinom. Očeva strogost i uskraćeno detinjstvo ostaviće velikog traga na Stjuartov život, kako na ličnom planu, tako i na akademskom.
Proces obrazovanja otpočinje učenjem grčkog, pa potom i latinskog jezika. Do svoje osme godine, pročitao je Sofokla, Tukidida, Aristotelovu „Retorikuˮ i druga značajna dela. Potom proučava hemiju, da bi sa 12 godina otpočeo da uči logiku, te godinu dana kasnije i političku ekonomiju.
Kada sve ovo imamo u vidu, ni malo ne čudi da je Mil smatran jednim od najvećih erudita 19. veka, sa jednako dobrim poznavanjem kako prirodnih, tako i društvenih nauka. To potvrđuje i lepeza oblasti u kojima je Mil ostavio pisani trag. Naime, pisao je dela iz oblasti estetike, književne kritike, logike, etike, istorije, ekonomije, prava i političke teorije. Ipak, odbija da studira na Kembridžu i ne gradi akademsku karijeru na način uobičajen za većinu mislilaca toga doba. U 17. godini postaje službenik „Istočnoindijske kompanijeˮ, te nastupa kao slobodni intelektualac. Veoma je aktivan na javnoj sceni Engleske, te učestvuje u svim važnim društvenim raspravama toga doba.
U dvadesetoj godini doživljava nervni slom, za koji se smatra da je direktna posledica očevog prestrogog vaspitanja tokom detinjstva. U to vreme stupa u vezu sa udatom ženom, Harijetom Tejlor, kojom će se nakon smrti njenog muža i oženiti 1851. godine. Ta veza bitno će uticati kako na njegov intelektualni, tako i socijalni razvoj, a naročito na odnos sa roditeljima, jer je ovaj njegov postupak proizveo moralni šok u londonskim krugovima.
Mil je pripadao krugu tzv. filozofskih radikala, kada će 1830-ih preuzeti vođstvo u navedenom pokretu kao urednik i vlasnik Londonske revije. Za razliku od klasičnog ostrvskog liberalizma, radikali su bili bliži francuskom prosvetiteljskom racionalizmu. Filozofski radikali su se borili za društvenu i političku reformu engleskog društva, pre svega za proširenje prava glasa koje bi pomerilo težište vlasti sa aristokratije na srednju klasu. Zagovarali su harmonizaciju između slobode i prava pojedinca sa pravom i slobodom „najvećeg bojaˮ. Rezultat njihove borbe, bila je izborna reforma 1832. godine, nakon čega mnogi od njih ulaze u neposrednu političku aktivnost, te postaju i članovi parlamenta.
Milova interesovanja u vezi sa društvenim reformama kretala su se od ekonomskih i političkih reformi do borbe za promenu položaja žena i njihov ravnopravni status sa muškarcima. Do kraja života se principijelno borio za svoje progresivističke ideje i stavove.
Umro je 8. maja 1873. godine u Avinjonu u Francuskoj.
Sloboda pojedinca kao uslov individualnog i društvenog napretka
Svoje temeljne filozofsko-političke ideje, Mil iznosi u ogledu O slobodi, koji objavljuje 1859. godine. U to vreme, Evropa je dominantno pod vlašću autoritarnih režima i vladalaca, tako da ovaj svojevrsni „manifest liberalizmaˮ vrši veliki uticaj na sve slobodoumne krugove na kontinentu.
Posebnu zanimljivost za politički život Srba predstavlja činjenica da je ovo delo izvršilo ogroman uticaj na, tada mladog francuskog oficira Petra Mrkonjića (Kralj Petar I Karađorđević), koji će, smatra se, nošen idejama slobode, uspostaviti jedan, relativno liberalni poredak tokom svoje vladavine u Kraljevini Srbiji od 1904. do 1912. godine.
U odbrani slobode pojedinca, Mil polazi od ideje da u svim postupcima koji se ne tiču drugih, nego pojedinca samog, društvo nema nikakvog prava da utiče na odluke i postupke pojedinca. Svako organizovanje preduzetništva i samoinicijativnosti ljudi, po Milu, vode moralnom i intelektualnom zaostajanju ljudi, te ih čine podložnim za zavođenje i manipulaciju. Mil je smatrao da nesloboda pojedinca, prouzrokovana sveopštim uplitanjem države, otvara put nekontrolisanom despotizmu.
Pojedinac, tržište i država
Razmatrajući mesto i ulogu države u nastojanju da odredi granice vlasti, Mil naglašava da se njeno delovanje mora zasnivati na tržišnom modelu, tj. načelnom neuplitanju vlasti u delovanje pojedinca. Dakle, sloboda pojedinca ograničena je jednakom slobodom drugih. Međutim, uprkos svom načelnom insistiranju na privrženosti tržištu, Mil je daljim kontekstualnim procenjivanjem posebnih državnih politika po utilitarističkom principu celishodnosti, dao teorijsko opravdanje za napuštanje principa slobodnog tržišta. Naime, u sferi raspodele bogatstva, Mil vidi prostor u kome država ima pravo na intervenciju i regulaciju, ukoliko postoji opravdani interes „dovoljne većineˮ.
Na taj način, Mil u velikoj meri koketira sa socijalističkim idejama, jer princip „dovoljnog razlogaˮ uvek može da otvori prostor državi za „korekcijuˮ.
Demokratija, predstavnička vlada i decentralizacija
Demokratija kao način konstituisanja vlasti, za Mila nije samo sredstvo protiv uzurpacije vlasti, nego ona predstavlja i sredstvo samorazvoja ličnosti i napretka društva. Napredak je moguć jedino ohrabrivanjem aktivnog učešća građana u politici, što je izvodljivo samo u demokratskoj vladavini. Zato Mil zagovara koncept „minimalne državeˮ, te spuštanje svih onih javnih poslova koji državu mogu da opterete, na nivo lokalne zajednice, čime bi se podstaklo učešće velikog broja građana u lokalnoj politici. Zbog toga su decentralizacija i jaka lokana samouprava neodvojivi uslov svake stvarne demokratije. Decentralizacija je korisna i zato što obezbeđuje pluralizam koji je neophodan za održavanje slobode, jer postoje uzajamno suprotstavljene snage koje sprečavaju despotizam vlasti.
Mil međutim uvodi i određena ograničenja i korektive u demokratiju, što će dugo služiti radikalnim demokratama da ga optužuju. Naime, Mil smatra da svi članovi društva moraju da steknu neophodno obrazovanje (siromašni, čak besplatno), ali, ukoliko neko uprkos svemu ne uspe da stekne i ono najminimalnije obrazovanje, ne bi trebalo da ima pravo glasa. Isti je slučaj i sa onima koji izbegavaju obavezu plaćanja poreza, kao i sa primaocima socijalne pomoći. Takođe, on naglašava da bi postojanje univerzalnog prava glasa dovelo do problema, jer bi većina glasača bili pripadnici radničke klase, što bi dovelo do dvostruke opasnosti. S jedne strane, to je opasnost od niskog stepena političke inteligencije, a sa druge, opasnost od klasnog zakonodavstva. Mil se zato zalaže da ne vredi svačiji glas isto. Tako bi glasovi inteligencije vredeli dva ili čak i više glasova.
Ono čemu se suprotstavlja je davanje veće težine glasovima bogatih, jer materijalna nadmoć ne sme biti uslov privilegije.
Milova sistematizacija liberalizma
Mil vrši sistematizaciju klasične liberalne misli 17. i 18. veka revizijom klasične liberalne doktrine, naglašavajući njene socijalne elemente i povezujući je sa demokra-tijom. Bio je orijentisan ka razvoju demokratije koja će svima osigurati poštovanje ličnosti i u kojoj će svi moći jednako da uživaju.
Svojim delom, Mil otvara prostor za tzv. socijalni liberalizam, koji će predstavljati dominantnu liberalnu orijentaciju od sredine 19. veka do sedamdesetih godina 20. veka, a na čijim temeljima će se delom zasnovati i savremena doktrina države blagostanja.
Kao što se može zaključiti iz priloženog nemerljiv je uticaj DŽona Stjuarta Mila na potonju socijalnu i političku misao.
Izvori:
Lakićević, D., Stojanović, B., Vujačić, I. (2008). Teoretičari liberalizma, Službeni glasnik, Beograd,
Đurković, M. (2006). Politička misao DŽona Stjuarta Mila, Službeni glasnik, Beograd
Ostavi komentar