LAZA KOSTIĆ – POLITIČKI SABORAC SVETOZARA MILETIĆA

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Laza Kostić je čuveni srpski književnik, pesnik, pravnik, kulturni stvaralac. To je obično ono što na prvu loptu znamo o njemu, što smo čuli, što smo kroz obrazovni sistem naučili. Međutim, u ovom radu akcenat je na Lazi Kostiću kao borcu za politička prava Srba u Vojvodini, borcu za građanski liberalizam koji je tada podrazumevao i određenu dozu nacionalnog romantizma. Kostić kao politički mislilac, akter i saborac Svetozara Miletića.

Pored toga što je bio književni stavaralac, on je bio i doktor pravnih nauka i veliki poliglota. Sem srpskog, mađarskog i nemačkog jezika, govorio je francuski, engleski, grčki i latinski. Sa tih jezika je čitao i prevodio literaturu. Bio je aktivan u novosadskom Magistratu, čak je u jednom period figurirao kao načelnik, dva puta je bio poslanik na Ugarskom saboru ispred Srpske narodne slobodoumne stranke i bio je jedan od vodećih ličnosti Ujedinjene omladine srpske, pored Svetozara Miletića i Vladimira Jovanovića. Bio je blizak prijatelj i politički istomišljenik Miše Dimitrijevića, koga je čak ovlastio da ga zastupa u Crnoj Gori. Kostić je bio politički filozof i ideolog, koji je afirmisao mnoga evropska načela u srpskom političkom praksisu tadašnje Vojvodine, odnosno Ugarske.

Rođen je 1841. godine u Kovilju, nadomak Novog Sada, a poslednje godine života proveo je u Somboru. Preminuo je u Beču, gde je bio radi lečenja. Deo svoje karijere proveo je na Cetinju, gde je našao utočište kada je u Vojvodini postalo tesno za njegovo političko delovanje. Biva uhapšen u Veleizdajničkom procesu 1876. godine, zajedno sa Svetozarem Miletićem i optužen da je tobože prisustvovao banketu, na kome je Miletić, navodno pozivao na rat protiv Mađara. Ceo događaj je iskonstruisan da bi se Miletić i srpski prvaci eliminisali iz političkog života. Kostić nije čak bio ni prisutan u Beogradu tada, pošto se nalazio na Cetinju zajedno sa, takođe osumnjičenim, Jovanom Pavlovićem. Postojali su određeni politički pritisci da se Laza Kostić uhapsi i pre toga, kada je došlo do atentata na kneza Mihaila Obrenovića. Zajedničkim naporima i beogradska i peštanska propaganda su nastojale da Kostića i Miletića optuže kao inspiratore ili čak organizatore atentata na srpskog kneza.

Kostićev politički život počinje oko 1860. godine, istovremeno s neformalnim nastankom Srpske narodne slobodoumne stranke, odnosno Miletićevog Tucindanskog članka koji je objedinjavao želje mlađeg srpskog liberalnog građanstva da dođe do određenih promena kako u Austrijskom carstvu i Ugarskoj krunovini, tako i među samim Srbima u Vojvodini. Naime, suštinu Tucindanskog članka je predstavljalo razočarenje u bečku politiku i visoke srpske konzervativne krugove tog vremena, koji su se uvek oslanjali i kleli u bečki dvor i saradnju s njiim. Nisu shvatali ključnu činjenicu, a to je da su Habzburgovci vekovima, a naročito tokom 19. veka, vladali devizom zavadi, pa vladaj. Srbi su imali ulogu da budu strašilo za Mađare, a Mađari da budu strašilo za sve ostale narode ondašnje Ugarske. Generalno, Habzburška monarhija je bila jedna kompozitna organizacija, u kojoj su postojale razne krunovine, grofovije, gradovi, područja koja su zadržala svoje navike i osobenosti ušavši u zajedničku državu u kojoj su Habzburgovci uspevali da preuzmu i drže vlast, što naslednim pravima, što pravima jačeg. Najčešće su te promene bile legitimisane od strane lokalnih aktera. To možemo videti na primeru sukoba između Ferdinanda Habzburškog i Jovana Zapolje, gde je suštinski ugarski sabor presudio da im Ferdinand bude budući mađarski kralj, a on je već bio austrijski car. Slično se desilo i sa Hrvatskom. Prvo je mađarski kralj uspeo da natera hrvatske staleže da on postane hrvatski kralj, da bi dasnije austrijski car postao i mađarski kralj. Habzburško carstvo protezalo se od češke Bohemije, preko današnje Nemačke, Holandije, Španije, gradove-regije u Italiji, i da bi ovakav jedan sistem mogao funkcionisati, morala je biti napravljena šema po kojoj će svi biti ili međusobno zavađeni ili gledati svoje interese, a da im tačka ujedinjenja bude upravo habzburška dinastija. U to vreme Austrijanac ili preciznije Nemac nije predstavljalo nacionalno određenje podanika ili državljana, već više jednu profesionalnu kategoriju. Da bi neko zauzimao visoke položaje u državnoj upravi, bavio se advokaturom ili bilo kojim drugim javnim poslom, pa čak i uspešnim zanatom, da se udružuje u esnafe, morao je da govori nemački jezik. Tako je ustvari nemački jezik bio lingua franca habzburške carevine. Za vreme Srpske Vojvodine nemački činovnici uopšte nisu bili etnički Nemci, već mahom Česi koji su baratali znanjem nemačkog jezika i funkcionisali u okviru habzburške uprave.

Trenutak kada Laza Kostić počinje politički da deluje poklapa se sa razočarenjem u austrijske krugove i sa Miletićevom idejom da su Srbi za učešće u Revoluciji 1848. godine, kao nagradu dobili isto ono što su Mađari dobili kao kaznu. Znači, ni jedni ni drugi nisu dobili ništa. Napravljena je nekakva Vojvodina koja je bila pod snažnim pangermansim uticajem. Srbi samo više nisu bili manje ravnopravni u odnosu na Mađare, ali u odnosu na Nemce su bili jednako neravnopravni. Jedina dobit za Srbe je bila ulazak u državnu administraciju, upravo zbog toga što nije bilo nacionalne diskriminacije, ali nisu uspeli u toj administraciji da dosegnu visoke titule. Ipak je taj ulazak pomaogao razvoju srpskog građanskog sloja iz kojeg će se razviti liberalni opozicioni pokret.

Konzervativno-klerikalni krugovi koje je Laza Kostić kritikovao i koji su bili kolokvijalno dosledni bečkoj politici, nakon Austrougarske nagodbe 1867. godine, bukvalno su u roku od jednog dana svi postali najfanatičniji poslušnici ugarske vlade. Oni su svojim konzervatizmom opravdali svoj oportunizam. U celoj toj situaciji je prednjačio visoki pravoslavni kler u Vojvodini, koji je vremenom postao neka vrsta feudalnog vlastelinstva, a raspolagalo ogromnim materijalnim sredstvima i uticajem na narod. Šta god da se desi, njima je bio cilj da opstanu na vlasti i zadrže svoj uticaj. Laza Kostić je imao specijalno mišljenje o njima. Kao iskreni romantičar šesdesetih i sedamdesetih godina 19. veka on je smatrao da je Srpska pravoslavna crkva imala izuzetnu ulogu u istoriji srpskog naroda i da se upravo zahvaljujući crkvi očuvao srpski entitet. Međutim, crkva je iz svojih konzervativnih namera u jednom trenutku prestala da bude narodna, okrenua se sebi i svojim materijalnim interesima i postala kočničar u modernizaciji srpskog društva.

Laza Kostić se zalagao za autonomiju Vojvodine u okviru Ugarske i to ne samo za crkveno-školsku auonomiju koju su konzervativci tada podržavali. On je na ugarskom saboru predlagao čitav niz konkretnih pravnih mera na koji način izvršiti devoluciju, tj. prenošenje nadležnosti na jednu županiju koja bi funkcionisala na mađarskom i srpskom jeziku i u čiji sastav bi ušli značajni delovi Bačke i Banata. Mađarska politička elita neće biti spremna na tako nešto sve do kraja Prvog svetskog rata, kada je tadašnji predsednik mađarske vlade ponudio novosadskim radikalima autonomnu Vojvodinu, na području južne Bačke i celog Banata (sem severnog Potisja).

Kostić nigde eksplicitno ne govori o otcepljenju Vojvodine, eventualnom ujedinjenju sa Srbijom ili nekom drugom balkanskom državom. Kao nosilac ideje Ujedinjene omladine srpske on podržava ideju stvaranja jednog relaksiranog kulturnog saveza celokupne srpske inteligencije na prostorima dva carstva, sa osnovnim ciljem kako da dođe do celokupne motivacije i do prosvećenja naroda. Moramo uzeti u obzir jednu poražavajuću činjenicu da upravo tim klizanjem izvan evropskih i svetskih tokova i kao posledica dugog trajanja i postojanja u okviru Osmanske imperije, procenat pismenih od ukupnog broja Srba, koji je živeo na prostoru dva carstva  početkom XX veka, je iznosio svega 3 %. Od toga najveći broj je živeo na prostoru Vojvodine, Hrvatske, Dalmacije i Trsta, dok na prostoru Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije, Kosova i Metohije pismenost gotovo da nije postojala. Veoma teško je bilo osvestiti narod i dovesti ga do pozicije na kojoj će on postati svestan svoje uloge, potencijala, tačnije napraviti od njih građane koji će biti sposobni da aktivno učestvuju u politici.

Razmišljanja Laze Kostića vezana za socijalizam su veoma zanimljiva. Naime, pojavom Svetozara Markovića, kao i Vršačkih socijalista i raznih drugih struja na području Vojvodine, počeo je da raste socijalistički pokret. Pre samog Miletića i njegove kristalizacije ideja, Laza Kostić je ušao u jednu veoma dubokoumnu kritiku i analizu pre svega Nikolaja Černiševskog, kao idejnog tvorca ruskog socijalizma. Rusija je tek krajem 19. veka izašla formalno iz feudalizma. Međutim, nepregledna država kao što je Rusija, je bila prilično zaostala, ako izuzmemo evropski deo. Od trenutka formalnog gašenja feudalizma, do prakse gde feudalizam više ne postoji, prošao je čitav niz godina, tako da je Rusija u jednom polufeudalnom statusu dočekala Oktobarsku revoluciju 1917. godine. Upravo ta ideja koju je Černiševski oblikovao, Svetozara Markovića je hranila u njegovoj zamisli da među Srbima dođe do stvaranja socijalističkog društva, tako što bi se potpuno preskočio kapitalizam, odnosno da se od jednog postosmanskog društva stvori država jednakih seljaka.

Laza Kostić je uspeo da denuncira tu socijalističku ideju o tome da sve treba da bude kolektivno i gde su sve potpuno jednaki. NJegova kritika je upućena sa stanovišta etike i estetike, tvrdeći da čovek upravo svojim individualnim zalaganjem može da stvori neki novi kvalitet, novu lepotu. Svesti čoveka na to da radi da bi jeo, znači stvoriti jedno potpuno egalitarno društvo, koje suštinski ne nosi nikakvu kreaciju u sebi. Kostić je teretio Svetozara Markovića da je uspeo da napravi redukciju učenja Černiševskoga. Kritikovao je i njegovu nameru da uspostavi neku vrstu narodnog socijalizma među Srbima i to u vreme kada srpsko društvo nema ni načina, ni vremena da se bavi implementacijom bilo kakvih sosijalističkih ideja. Naime, to je bio period nacionalnog ujedinjenja Nemačke pod Bizmarkom, usled čega se geopolitičko kretanje Austrougarske okreće ka Balkanskom poluostrvu i gde ona postaje eksponent nemačke politike za izlazak na topla mora. Posledica nemačkog ujedinjenja je stvaranje posebnog političkog pravca, pod nazivom panslavizam. Tačnije, stvorene su dve vrste panslavizma: demokratski (u centralno evropskim državama, s ciljm spajanja slovenskih naroda) i ruski panslavizam ili kult majke Rusije.

U početku su Laza Kostić i Svetozar Miletić bili oduševljeni poklonici tog ruskog panslavizma, iako su u svakoj prilici kritikovali autoritarnost ruskog, osmanskog, pa čak i austijskog carstva, za koje su ipak smatrali da je značajno demokratičije. Oni su u tom panslavizmu videli jednu zdravu iskru romantičarskog naboja, odnosno ideju za slovensko carstvo. U tom momentu ta ideja je postala supstitucija za srpsku svest o postojanju uspešne srpske srednjovekovne države, koja je najviše bila zastupljena kroz mit o Dušanovom carstu. I upravo je Dušanovo carstvo sada bilo zamenjeno svesloveskom Rusijom, koja će čuvati svu svoje decu.  Tome je pogodovala jedna deklaracija ruskih intelektualaca iz 1860. godine, usmerena prema srpskom narodu, gde oni smatraju upravo Srbe za svoju braću i da je interes Rusije da prigrli i podrži Srbe. Međutim, do značajnog razočarenja dolazi u period nakon Srpsko-turskog rata, kada su Rusi stvarili Veliku Bugarsku Sanstefanskim mirom. To je bio hladan tuš za Srbe, ali i za liberale u Vojvodini. Laza Kostić je tada počeo da preispituje interese Rusije na Balkanu i shvatio da u cilju imperijalne politike Rusija želi da ima svoju kontrolisanu državu na Balkanu, koja je strateški bila raspoređena tako da može brzo prodreti do Carigrada, izaći na more kod Drača i držati Solun odsečen od eventualnih budućih grčkih teritorija. Velika Bugarska mogla je kontrolisati Balkanski čvor. Međutim, evropske sile su uvidele da su dozvolile Rusima da postanu ključni akteri balkanske politike i ubrzo je došlo do revizije na Berlinskom kongresu 1878. godine. Srbija je tada dobila svoju državnost i proširenje na četiri okruga. Srpsku delegaciju na Berlinskom kongresu predstavljao je Jovan Ristić, vođa srpskih iberala, koji je pozvao Lazu Kostića da ide s njim i to iz nekoliko razloga. Laza Kostić je raspolagao pravnim znanjima, govorio je nekoliko jezika i bio intelektualna gromada, čije prisustvo je samo moglo da imponuje srpskoj delegaciji. Kostić i Ristić će pokušati da zatraže da Srbija dobije proširenje i na Novopazarski sandžak, Kosovo i Metohiju, Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu, ali je to bilo bezuspešno. U narednom periodu kralj Milan Obrenović je sve više postajo austrofilski nastrojen. Počeo je smatrati Lazu Kostića za svog ličnog neprijatelja i nastojao je da osujeti bilo kakav njegov kontakt sa Srbijom. U Arhivu Vojvodine, u fondu Torontalske županije pronašao sam dokumenta na mađarskom jeziku, gde zamenik župana Bela Talijan komunicira s predsednikom ugarske vlade i ministrom unutrašnjih poslova Kalmanom Tisom. Tisa je smatrao Lazu Kostića za opasnog političkog avanturistu. Cela mađarska i austrijska bezbednosna struktura smatrala je da će umesto Svetozara Miletića, koji je početkom osamdesetih godina 19. veka bio u teškom zdravstvenom stanju, Laza Kostić popuniti njegovo mesto. Očekivali su da će Kostić motivisati i fanatizovati Srbe da se bore za sopstvena prava, pred izbore 1884. godine. Međutim, Laza Kostić više nije imao nameru da se bori. Povukao se u Crnu Goru.

Na Cetinju je preuzeo list „Glas Crnogoraca“, zajedno sa Jovanom Pavlovićem. NJegovo delovanje ovde imalo je za cilj emancipaciju srpskog naroda i očuvanje vatre nacionalnog romantizma tog vremena. NJegov nacionalni romantizam bio je baziran na jednom fenomenu tog vremena koje neće mnogo trajati kod nas. To je fenomen lične i političke čestitosti.

Kostić se 1890. vratio iz Crne Gore i naselio u Somboru. Bavio se kulturnim stvaralaštvom i idejno-političkim radom. Uticao je na novu generaciju somborskih demokrata, tzv. Nove konzervativne demokrate. Bio je poslanik Srpske narodne slobodoumne stranke na Srpskom saboru u Sremskim Karlovcima, gde je predstavljao žestoku antiklerikalnu politiku. Smatrao je da Srbi treba da naprave novu crkvu ili da ova crkva shvati gde joj je mesto. Uloga crkve je da pruža duhovnu potporu, a ne da predstavlja državu u državi i određeni paralelizam vlasti, kao i jedini izvor znanja svog vremena. Laza Kostić je smatrao da je crkva bila prilično zaostala u svom konzervatizmu.

Laza Kostić živeo je sa svojim ubeđenjima i idealima. NJegove ideje su pre svega ideje liberalizma i ideje republikanstva, kojima je ostao dosledan do kraja. Smatrao je da Srbi treba da naprave jednu liberalnu savremenu državu, koja bi se raširila na ceo srpski nacionalni prostor, a to je mnogo više od onoga što je definisao Berlinski kongres.