Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Kosmetski konflikt spada u procese dugog trajanja, one koji su do danas ostali nerešiva enigma i pitanje je da li se za njih uopšte može pronaći neki adekvatan i trajan odgovor. Suštinski, kroz kosmetsko pitanje prelamaju se odnosi dva trenutno najbrojnija naroda na Balkanu, Srba i Albanaca, i slobodno možemo reći da od njega zavisi stabilnost celog regiona. Upravo ta činjenica ovo pitanje čini posebno važnim, naročito danas, kada globalna kriza izazvana ratom u Ukrajini preti da plamen rata proširi na ceo svet. U tim okolnostima svako potencijalno žarište za izbijanje sukoba, poput kosmetskog, može postati okidač za novu eskalaciju.
Ukoliko želimo da na jedan dubinski i sveobuhvatan način sagledamo suštinu kosmetskog pitanja, neophodno je da se vratimo u prošlost i potražimo uzroke konflikta. Nema sumnje da se ovde prevashodno radi o teritorijalnom sporu između dva naroda koji polažu pravo na istu zemlju. Uostalom, takvih konflikata ima širom sveta i oni ne predstavljaju ništa novo u međunarodnim odnosima. Dovoljno je pomenuti sukob Izraela i Palestine, koji takođe predstavlja problem koji već decenijama traje, a u čijoj srži se nalazi konflikt oko teritorije. Naravno, mora se istaći da je u takvim slučajevima, pored teritorijalnog spora, veoma važna i demografska slika, bez koje ni ne možemo u potpunosti i sveobuhvatno sagledati problem. Upravo ta demografska slika je ključna za razumevanje konflikta na Kosmetu i tog sada već viševekovnog sukoba između Srba i Albanaca. Naime, usled određenih istorijskih okolnosti došlo je do radikalnih demografskih promena na Kosovu i Metohiji (KiM), što je neminovno dovelo do kolizije kada govorimo o novoj demografskoj realnosti sa jedne i istorijskom i državnom pravu sa druge strane.
Danas spor između Srba i Albanaca oko Kosmeta predstavlja nemogućnost da se ta različita prava koja i jedni i drugi polažu na tu teritoriju pomire. Tačnije, sa jedne strane albansko etničko pravo, koje je nesporno i o čemu svedoči činjenica da Albanci čini više od 90% ukupnog stanovništva u južnoj srpskoj pokrajini, i sa druge strane srpsko istorijsko i državno pravo koje je se takođe ne može dovesti u pitanje. Naime, na Kosmet je nastala i razvila se srpska srednjevekovna država Nemanjića. Kulturno i istorijsko nasleđe sa tog prostora, stvarano vekovima unazad, je nesumnjivo srpsko. Osim onog koje je stvarano u vreme osmanlijske vlasti nad KiM, a koje je tursko. Albansko kulturno nasleđe na Kosmetu prevashodno je plod novijeg vremena. Takođe, Srbija je međunarodno priznata zemlja, članica OUN, i kao takva ima svoje granice sankcionisane međunarodnim pravom. Pošto je po međunarodnim normama Kosmet u sastavu Srbije, nema sumnje da je i državno i međunarodno pravo u potpunosti na srpskoj strani. Uzmemo li sve to u obzir možemo zaključiti da pronaći rešenje za ovako suprotstavljene interese i pomiriti ova različita prava koja i Srbi i Albanci polažu na Kosmet predstavlja nesumnjivo veliki izazov.
Zato, kada govorimo o istorijatu ovog konflikta mi suštinski govorimo o demografiji. Tačnije o promenama koje su se pod različitim istorijskim okolnostima dešavale vekovima unazad, a koje su ostavile trajne posledice na sudbinu Kosmeta. Jedan od prelomnih momenata za demografiju KiM desio se krajem XVII veka, kada se odigrala Velika seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem. Naime, tokom Velikog bečkog rata (1683–1699), vojska koalicije hrišćanskih država, Austrijske carevine, Poljske, Mletačke republike i Ruskog carstva, postepeno je potiskivala Otomanske oružane snage iz srednje Evrope ka jugu. Lokalno srpsko stanovništvo, posle viševekovnog turskog ropstva, vojsku hrišćanskih saveznika dočekalo je kao oslobodioce, masovno stupajući u njihove redove. Naročito onda kada su savezničke snage stigle praktično do Skoplja. Međutim, suočena sa napadom Francuske, Austrijska monarhija bila je prinuđena da većinu svojih snaga prebaci na zapad, čime je front protiv Turaka značajno oslabljen. Poraz kod Kačanika 1690. naterao je Austrijance na povlačenje pred turskim askerima koji su svirepo kažnjavali lokalno srpsko stanovništvo zbog podrške iskazane hrišćanskoj vojsci. Predvođeni svojim patrijarhom, Arsenijem III Čarnojevićem i sveštenstvom, noseći mošti srpskih srednjovekovnih vladara i svetitelja, rukopisne i štampane knjige i druge crkvene dragocenosti, desetine hiljada ljudi napustilo je svoja vekovna ognjišta bežeći od Turaka. Napuštajući svoju otadžbinu, sa Kosova i Metohije, iz Južne Srbije i Makedonije, Raške, Šumadije, Pomoravlja, Podrinja i Timočke krajine u Ugarsku je prema različitim procenama preseljeno od 30.000 pa do 500.000 ljudi. Verovatno su najtačniji podaci oni koji govore da je u Ugarsku tada izbeglo 70 do 80 hiljada duša, od čega se samo u okolini Budima naselilo oko 15.000 srpskih izbeglica. Zahvaljujući Velikoj seobi Srba 1690. godine, centar srpskog etničkog prostora se seli iz južne Srbije u Šumadiju i južnu Ugarsku. Opustelu oblast Kosova i Metohije naselili su Albanci iz planinskih područja Malesije, čime je etnička struktura tog prostora trajno izmenjena.
Sve do Velike seobe Srba etnička struktura Kosmeta bila je takva da su Srbi imali dominantnu većinu. Uostalom, o tome svedoče turski popisi iz XIV veka, prema kojima su Srbi činili oko 98% ukupnog stanovništva KiM. Međutim, od Čarnojevićeve seobe situacija se menja i udeo albanske populacije značajno raste. Naročito će taj proces demografskih promena biti izražen u XIX veku nakon Velike istočne krize (1875–1878), tokom koje su se desile značajne političke promene na Balkanu. Naime, Srbija i Crna Gora su u tom periodu vodile dva rata protiv Osmanlija. Prvi srpsko-turski rat 1876. godine završen je neuspešno za Srbiju, dok je Drugi vođen 1877–1878. godine u savezništvu sa Rusijom okončan je pobedonosno. Tom prilikom, srpska vojska je izbila na KiM i stigla do Gračanice. Međutim, voljom velikih sila Kosmet je ostao u sastavu Osmanlijskog carstva. Berlinski kongres, na kome je stavljena tačka na Veliku istočnu krizu, Srbiji je doneo punu nezavisnost, međunarodno priznanje i teritorijalno proširenje na Niški, Pirotski, Vranjski i Toplički okrug, ali ne i na Kosmet. Albanci, kao i drugi muslimani, koji su živeli na teritorijama koje su tada pripojene Srbiji, masovno su napuštali svoje domove. Razlog za to iseljavanje možemo pronaći u gubitku privilegija i povlašćenog statusa koji su do tada u islamskoj osmanlijskoj državi imali, ali i u pritisku novih srpskih vlasti koje su muslimane tretirale kao neprijateljski element. Izbeglo stanovništvo, Turci, mahom su se naseljavali na Kosmet, kako bi se na tom pograničnom prostoru ojačao muslimanski element. Naročito, zbog toga što se dalja srpska ekspanzija očekivala upravo ka KiM.
Posledica takve politike osmanlijske države bila je jačanje represije nad kosmetskim Srbima, kako bi se podstaklo njihovo iseljavanje. Albanski faktor postao je ključni oslonac turske politike na Kosmetu, sa zadatkom da kontroliše lokalno srpsko stanovništvo i sprečava svaki pokušaj antiturskog delovanja. Upravo zato, brojna nedela počinjena nad srpskim narodom ostala bez kazne. Turske vlasti žmurile su pred terorom Albanskih bandi, koje su ovakvu situaciju koristile za pljačku, otimačinu, iznudu silovanja i razna druga nedela koja su nad Srbima činjena. Usled konstantnog albanskog terora došlo je do masovnog iseljavanje srpskog življa, a u kolektivnoj svesti srpskog naroda taj period nakon Berlinskog kongresa ostao je upamćen kao „jauk sa juga“. Tragične priče prognanika punile su novinske stubce beogradske štampe, međutim, reakcije iz Srbije nije bilo. U okolnostima u kojima su velike sile težile da očuvaju „status kvo“ na Balkanu, bilo kakva akcija srpske države bila je neizvodljiva. Takav razvoja događaja neminovno je doveo do dramatičnog opadanje broja srpskog življa na Kosmetu. Uoči Velike istočne krize, prema podacima iz 1871. godine, Srbi su činili oko 64% stanovništva naspram 32% Albanaca i oko 4% ostalih. Nakon nešto manje od tri decenije 1899. godine razmere demografskih promena već su bile dramatične. Albanci su brojali oko 48% stanovništva KiM naspram tek 44% Srba. Srbi su tada postali manjina i ta okolnost neće se izmeniti do današnjih dana.
Tokom Velike istočne krize dogodio se još jedan esencijalno važan proces kada govorimo o kosmetskom pitanju. Naime, tada počinje buđenje albanskog nacionalizma i stvaranje albanskog nacionalnog pokreta. Pošto su Albanci u značajnom procentu prihvatili islam, njihove političke elite suštinski su se poistovećivale sa turskim. Samim tim, pošto su osmanlijsku državu doživljavali kao svoju, Albanci nisu ni imali potrebu za kreiranjem sopstvenog nacionalnog i državnog projekta. Zato proces stvaranja albanskog nacionalnog pokreta nije ni mogao započeti autohtono, već mu je bio neophodan podstrek spolja. Upravo taj impuls dali su sami Turci, kao i njihovi saveznici Britanci, koji su smatrali da će u stvaranju jednog albanskog pokreta dobiti sredstvo za suzbijanje ruskog uticaja na Balkanu. Odnosno, Britanci i Turci su u Srbima videli eksponente ruske politike na Balkanu, a albanski faktor je dobio zadatak da mu se odlučno suprotstavlja. Porta je dobro znala da u interesu Osmanlijskog carstva nije razbuđivanje albanskog, niti bilo kog nacionalizma. Pošto je Osmanlijsko carstvo bila višenacionalna zemlja, čiji je ključni unutrašnji kohezivni faktor bila islamska vera, Turci su igrali na kartu jačanja islamskog fundamentalizma kod Albanaca, a ne nacionalizma. Međutim, onda kada je 1878. godine formirana Prizrenska liga, sa zadatkom da okuplja Albance zarad suzbijanja srpskog faktora, ubrzo je postalo jasno da će ona izgubiti primarno verski, a da će dobiti nacionalni karakter. Već 1878. godine iz Prizrenske lige se čuju zahtevi za teritorijalnom autonomijom Albanaca, da bi 1880. godine na sastanku u Debru to bilo jasno definisano kao ključni cilj te albanske organizacije. Videvši u Prizrenskoj ligi opasan nacionalni pokret, osmanlijske vlasti su se sa tom organizacijom surovo obračunale. Međutim, bilo je kasno, duh je već bio pušten iz boce. Albanski nacionalni pokret je zahvaljujući Prizrenskoj ligi formiran i to sa definisanim ciljevima, koji su išli ka formiranju nacionalne države na teritorijama na kojima su Albanci većinski ili u značajnom procentu živeli. Bila su to ta čuvena četiri turska vilajeta – Janjinski, Skadarski, Kosovski i Bitoljski. Do danas je to ostao nedosanjan san velikoalbanskih nacionalista i albanskog nacionalnog pokreta. Više ili manje to su granice Velike, prirodne ili ujedinjene Albanije, kako je albanski ekstremisti i danas nazivaju.
Ukidanje Prizrenske lige nije moglo da zaustavi albansku nacionalnu emancipaciju, naročito kada uzmemo u obzir da je albanski nacionalni pokret postao interesantan za druge velike sile. Na prvom mestu za Austrougarsku koja je u Albancima videla saveznike u njihovoj ekspanziji prema Egejskom moru i luci Solun. Upravo zato, Beč će odigrati ključnu ulogu u formiranju i jačanju albanskog nacionalnog identiteta. Nacionalna istorija Albanaca pisana je u Beču, radilo se na kodifikaciji pisma, stvaranja jedinstvenog albanskog jezika, praktično na svemu što je moglo da ojača unutrašnje jedinstvo tog naroda. Nakon propasti Austrougarske, albanski nacionalni pokret je izgubio važnog zaštitnika, ali je ubrzo dobio novog. Bila je to Italija, zemlja koja je nakon Prvog svetskog rata u novoformiranoj južnoslovenskoj kraljevini videla ključnu prepreku za svoju ekspanziju na balkanskom delu Jadrana. Upravo zato, Albanci su postali njihovi saveznici u podrivanju Jugoslavije. Tokom Drugog svetskog rata fašistička Italija bila je tvorac marionetske Velike Albanije u čiji sastav je ulazio dobar deo Kosmeta. Time je albanski nacionalni pokret, bar nakratko, ostvario svoj velikonacionalni cilj. Međutim, nakon tog najvećeg sukoba u istoriji čovečanstva situacija se menja. Poražena Italija izgubila je ulogu zaštitnika albanskog pokreta i prepustila je SAD-u i SSSR-u dvema dominantnim globalnim silama. SAD je okupljao Albansku emigraciju nacionalnom opredeljenu, a SSSR je imao presudan uticaj na onaj komunistički deo albanskog nacionalnog pokreta. U svakom slučaju i jedni i drugi u Albancima su videli sredstvo za podrivanje Jugoslavije. SSSR je koristio albanski faktor protiv Jugoslavije, naročito nakon Titovog razlaza sa Staljinom 1948. godine, dok su SAD albanske organizacije pod svojim uticajem kao po pravilu aktivirale svaki put kada bi se Jugoslavija udaljavala od Zapadnog bloka i približavala SSSR-u. U svakom slučaju i jednima i drugima albanski faktor je predstavljao idealnog saveznika za disciplinovanje komunističke Jugoslavije.
Inače, treba naglasiti da je srpski faktor pokazao blago rečeno slabost u rešavanju kosmetskog pitanja. Naročito kada uzmemo u obzira da su se KiM nalazili pod srpskom upravom od oslobođenja u Prvom balkanskom ratu 1912. godine. Izuzmemo li tu kratke periode svetskih ratova, Kosmet se više od osamdeset godina nalazio u Srbiji ili kasnije Jugoslaviji, u svakom slučaju u državama čiji su protagonisti bili Srbi. Međutim, za svo to vreme pitanje Kosmeta nije rešeno u skladu sa srpskim nacionalnim interesima. Bilo je pokušaja da se popravi demografska slika na Kosmetu u vreme prve Jugoslavije kada je oko 10.000 srpskih porodica doseljeno na taj prostor. Međutim, sve tada postignuto obezvređeno je za vreme komunističke Jugoslavije. Vodeći se idejom što slabija Srbija to jača Jugoslavija, komunisti su delovali u pravcu razgradnji srpskog nacionalnog prostora. Tako da su Crna Gora i Makedonija dobile status posebnih republika, a Kosmet i Vojvodina pokrajini. Autonomija u južnoj srpskoj pokrajini svakako je imala nacionalni karakter pošto su Albanci u to vreme činili skoro dvotrećinsku većinu na Kosmetu. Popisi u komunističkoj Jugoslaviji pokazali su da su na Kosmetu, sve do sedamdesetih godina prošlog veka, albinci činili oko 65% stanovništva, a nakon ustava iz 1974. godine i proširenja autonomije KiM situacija za Srbe samo se pogoršavala. Albanski pritisak je dobio na intenzitetu, iseljavanje Srba na masovnosti, a demografske procene iz 1991. godine govorile su da Albanci čine oko 83% ukupnog stanovništva na KiM. Od 1999. godine i NATO agresije na SR Jugoslaviju situacija se dramatično menja, jer Beograd gubi kontrolu nad svojom pokrajinom koja odlukom Ujedinjenih nacije dolazi pod upravu međunarodnih snaga. Nakon toga Srbi doživljavaju novi pogrom, da bi danas bili svedeni na manje od 10% ukupnog stanovništva južne srpske pokrajine.
Od stvaranja Prizrenske lige albanski pokret je težio da nađe moćne zaštitnike, koji bi im omogućili realizaciju sna o Velikoj Albaniji. Sa druge strane, velike sile su u albanskom faktoru videle sredstvo za ostvarenje svojih ciljeva. Suštinski, držeći se one stare rimske maksime „zavadi pa vladaj“, velike sile su samo produbljivale antagonizam između Srba i Albanaca ne bi li što lakše ostvarili svoj uticaj na Balkanu. Sa druge strane, nepomirljivost interesa dva nacionalna pokreta koji su polagali pravo na istu teritoriju učinio je Srbe i Albance istorijskim neprijateljima, a Kosmet večitim potencijalnim žarištem Balkana koje se svaki čas može aktivirati. Upravo zato bi pronalaženje rešenja za kosmetski „Gordijev čvor“ bilo blagodetno i za Srbe i za Albance, jer bi se na taj način udarili temelji nacionalnog pomirenja i trajne stabilnosti regiona. Međutim, pod balastom ovakvog istorijskog nasleđa, snažnih nacionalnih i političkih antagonizama, doći do rešenja neće biti nimalo lako. Za početak, biće neophodna politička volja sa obe strane, zrelost srpskih i albanskih političkih elita i spremnost međunarodne zajednice da odigra konstruktivnu i pozitivnu ulogu po ovom pitanju. Samo ukoliko se sva tri pomenuta faktora usklade kakve takve šanse za dogovor i istorijsko pomirenje postoje.
IZVORI I LITERATURA
Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu. Književne novine: Beograd, 1909.
Borislav Pelević, Kroz istoriju Kosova i Metohije: od VI do XXI veka. Evro: Beograd, 2005.
Bogumil Hrabak, Kosovski komitet 1918–1924. godine. Zbornik radova Filozofskog fakulteta, br. 32, str: 137–160. Beograd, 2003.
Jovan Hadži-Vasiljević, Arbanaska liga. Beograd, 1909.
Mihajlo Vojvodić, Berlinski kongres i Prizrenska liga. Istorijski glasnik, str: 1–21. Beograd, 1989.
Đorđe Borozan, Velika Albanija: porijeklo-ideje-praksa. Vojnoistorijski institut Vojske Jugoslavije: Beograd, 1995.
Ostavi komentar