Ko je bio prvi bački župan?

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Gotovo osam vekova, s prekidom samo u periodu osmanske vlasti, Bačka je bila uklopljena u administrativni sistem Ugarske i svih država naslednica ‒ Habzburške monarhije, Austrije i Austrougarske. Na čelu bačke županije bili su župani, predstavnici vladara i centralne vlasti.

Prvi bački župan bio je Vid, koji je spomenut u jednoj od najvažnijih srednjovekovnih hronika Ilustrovanoj hronici iz četrnaestog veka, koja se naziva i Bečkom, dakako po mestu čuvanja. Nakon smrti prvog ugarskog kralja Stefana Svetog 1038. godine, narednih decenija se zametnula borba njegovih naslednika za ugarski tron. I prvi bački župan Vid imao je u tome ulogu. NJegov posed je bilo mesto Busija ili kako ga još izvori nazivaju Buzijaš. Verovatno su u pitanju Busije u blizini današnje Bežanije, koje i danas postoje. Ovde su 1071. godine, sudeći prema rečenoj Bečkoj ilustrovanoj hronici, upali Pečenezi u Ugarsku, prešavši Savu. Najverovatnije podstaknuti od Vizantije, ili ih je Ugarska bar za to krivila, Pečenezi 1071. godine upadaju u Srem. Ugri potom opsedaju Beograd i Sirmijum, a kralj Solomon gubi pod Beogradom svoj pečat. Vizantinci su bili pobeđeni i morali su se povući, ali ubrzo prelaze u protivnapad. Pečenezima, koji su pozvani u pomoć od strane Vizantinaca, tada se suprotstavlja župan Vid s bačkim ratnicima. Dakle, 1071. godina je granica kada je Vid najkasnije postao bački župan ili kada bar po imenu znamo prvog župana Bačke. U ovo vreme i Srem je izvesno prvi put bio u sastavu Ugarske.

U poveljama se pak ime bačkog župana spominje od 1111. godine, ali u novijim arhontologijama najugledniji mađarski medievisti uzimaju 1071. godinu kao početak bačke županije, odnosno Vida kao prvog župana Bačke. NJegova pozicija kod kralja Solomona je izuzetno važna. Nedavno preminuli Ferenc Mak, jedan od vodećih mađarskih medievista savremenog doba, naziva Vida najuticajnijim kraljevim savetnikom. On je od 1071. postao i glavni kraljev savetnik, o čemu nedvosmisleno postoji izveštaj hroničara Ilustrovane hronike. Kada se završio sukob s Vizantijom i kada je Ugarska osvojila Beograd, zarobljeno je mnogo ljudi. Solomonova braća Geza i Ladislav bili su milosrdniji prema zarobljenicima i više im se ljudi predalo nego Solomonu. Geza je potom iz Vizantije dobio krunu, tzv. Krunu Svetog Stefana, donji deo današnje mađarske krune. Na njoj su izobraženi i tadašnji vizantijski car Mihailo Duka, ali i sam Geza koji je nazvan kraljem Turkije, odnosno Ugarske, kako su Vizantinci nazivali tada Ugarsku i Mađare uopšte.

Mađarska tradicija, ali i naučna javnost, imajući za izvor Ilustrovanu hroniku izuzetno negativno govore o Vidu. On se naziva zavidnim savetnikom, zloduhom, a sama hronika kaže da je bio protiv boga i ljudi. Upravo je on krivac za to što se toliko malo zarobljenika predalo njegovom gospodaru Solomonu. Mađarska tradicija sačuvala je podatak da je Vid iznova i iznova nagovarao svoga gospodara kralja Solomona da dođe u sukob sa svojom braćom. Eto kako je sve to video i opisao pominjani hroničar iz XIV veka, verovatno po imenu Mark Kalti, iako o njegovom identitetu postoje raznolika mišljenja u nauci.

No vratimo se prvom bačkom županu i njegovoj zanimljivoj biografiji.  Slušajući savete Vida, kralj Solomon je odlučio da se obračuna sa svojom braćom, potonjim ugarskim kraljevima Gezom i Ladislavom. Vid ga je savetovao da plen koji je zadobijen u Beogradu podeli na četiri dela. Vidu bi pripao jedan deo, jedna četvrtina, druga bi pripala njegovom zetu Iliji, treća vojnicima, a samo jedna preostala četvrtina Gezi. Ovaj podatak je vanredno važan jer nam ukazuje na to da je Vid imao sestru ili čak možda ćerku, kao i na to da je njegov zet takođe bio župan i jedan od kraljevih savetnika, a njegovo ime se spominje i u ranijim poveljama, koje su doduše falsifikati ali govore ipak u prilog činjenici da su Vid i njegova porodica bili prisutni na kraljevskom dvoru. Iako su rečeni dokumenti krivotvoreni i docniji, ipak su indirektna potvrda koja osnažuje sliku prvog bačkog župana kao osobe iz najužeg kraljevskog kružoka. U nizu minijatura iz Ilustrovane hronike koje ukrašavaju strane ovog teksta nalazi se upravo jedna na kojoj je prikazana podela plena između četvorice ljudi. Jedan od njih je i Vid koji je predlagao podelu plena, a koji je nazvan ljubimcem kralja Solomona. Dakle, prvi bački župan Vid je nešto kasnije i naslikan među iluminacijama najbitnije srednjovekovne ugarske hronike.

Kada je Geza dobio krunu iz Vizantije, došlo je do novog raskola među braćom. U suštini, Romeji su na ovaj način, oprobanim sistemom „zavadi pa vladaj“, stekli svog čoveka među sukobljenom braćom kraljevske kuće Arpadovića. Ilustrovana hronika dalje, pišući o Vidu, navodi da je on tada izašao s jednom novom i čudnom idejom. Naime, on je predložio kralju Solomonu da teritoriju princa (odnosno tad već iz Vizantije okrunjenog kralja) Geze dodeli njemu. Hroničar navodi Vidove reči: „Dva mača ne mogu u iste korice, državom ne možete da vladate vas dvojica.“ Ova slika Vida, koji se naziva tvorcem (podstrekačem) raspre Solomona i Geze, jedna je od minijatura ove hronike, na kojoj je upravo naslikan kako stoji desno od kralja, kao njegov savetnik i župan Bačke i u rukama drži korice i dva mača. Ova iluminacija slikovito objašnjava i ulogu Vida koju mu hronika dodeljuje. Hroničar kaže da je Vid „otrovnim rečima omamio kralja Solomona“ i tako je prekinuo prijateljstvo između braće. Ova ideja župana Vida je bila utoliko čudnija i neobičnija jer je teritorija bila deljena među članovima kraljevske kuće, tako da je Vidova želja motivisana jačanjem jednog feudalnog gospodara i cilj je bio oduzimanje ducatus-a princu Gezi. Čak i neke druge ugarske srednjovekovne hronike Vida portretišu kao osobu koja je čak htela da vlada i uzme teritoriju hercega Geze. Vid je bio poslat Gezi u cilju izmirenja dva brata Arpadovića, a hroničar izrazito naklonjen Gezi kaže da je princ bio oprezan jer se plašio Vidove perfidnosti i lukavosti. Proglašeno je primirje posle Božića, a Vid je potom, s jednim nemačkim vođom, podstrekivao kralja da napadne Gezu. Govorio mu je da odlučno i na lak način napadne i pobedi Gezu, da izvrši napad do isteka primirja.

Rat je nastavljen i 26. februara 1073. godine došlo je do bitke na skeli Kemej, severoistočno od Solnoka. Vojska prinčeva Geze i Ladislava se raspala, Solomon je prešao Tisu i napao Gezu kod mesta Nađfiaeđhaz, a na koncu mu je ostala samo jedna grupa vojnika. Bitka je tako završena odlučnom Solomonovom pobedom. Međutim, Vid, koga hroničar naziva podlim, jadnim, zlim, savetovao je kralja da, u trenutku kada je Gezina vojska u raspadu i kada su njegovi plemići zaplašeni, izvrši odlučni napad i uništi ih sasvim. Kako je Geza pozvao u pomoć i druge prinčeve i velikaše, među njima i one iz Češke, Vid je rekao da će češka vojska naći smrt od njega i bačkih vojnika. Ovaj podatak govori da je u njegovoj službi bio sigurno značajan odred vojnika, verovatno ne prevelik, ali sigurno dovoljno jak da ima bitnu ulogu i u ratnim sukobima, što nanovo svedoči o visokom položaju prvog bačkog župana u službi kralja Solomona.

Drugi kraljev župan Ernjei predlagao je kralju mir i protivio se bratoubilačkom ratu, napadajući i samog Vida što predlaže kralju rat, međutim, po hronici, Vidove reči su ipak naišle na veći odjek kod kralja, nego predlozi miroljubivog Ernjeija. Sredinom marta, preciznije 14. marta 1074. godine, rano ujutru, u petak, izbila je odlučujuća bitka između zavađenih strana blizu Pešte, na brdu Mođoro. „Prva češka grupa zgnječila je bednog Vida i njegove Bačvane“, navodi pisac Bečke ilustrovane hronike. Geza i Ladislav su, kako autor hronike kaže, pobedili uz Božju pomoć. A dolazeći s druge strane, tokom bitke, princ Ladislav zapazio je Vidov leš. On se ovde poneo hrišćanski (bar po hronici koja stoji čvrsto na strani njega i Geze, a videli smo izrazito protiv Vida) i oplakao leš.

Ladislav je rekao kako plače za njim, iako je bio protiv mira. Čudio se kako je Vid, koji nije bio iz kraljevske kuće, želeo da bude herceg. Takođe, on sad vidi njegovo srce koje je za hercegstvom žudelo i mačem odsečenu glavu koja je krunu želela. Tamo ga je i sahranio, na mestu bitke gde je i zatekao leš prvog župana Bačke. Nadalje, u hronici čitamo i jedan literarni topos, dobro poznat u srednjovekovnoj književnosti, ali i izvorima ovog tipa. Solomonova majka, spazivši sina koji se vratio iz bitke, rekla je svom najdražem sinu, plačući, kako nije nikada slušao njene savete, niti savete Ernjeija, već samo Vida, koji je njega i njegove (misli verovatno i na vojnike, ali i na braću) uništio. Na taj način Ilustrovana hronika završava svoju pripovest o Vidu.

Upravo tu treba tražiti i koren ovakvog odnosa prema bačkom županu. Hronika Gezu i posebno Ladislava portretiše na najlepši način, i autor im je vrlo naklonjen. Ladislav je docnije kanonizovan i zauzima značajno mesto u vladarskoj ideologiji Arpadovića, ali i u mađarskoj rimokatoličkoj tradiciji. Solomon pak nije bio iste sreće i njegov kasniji pad vlasti i izgnanstvo u Pulu su ga stavili na margine ugarske istorije. Vid je stoga dobio mesto kraljevog podstrekača, i u njemu je nađena osoba koja bi mogla da bude krivac za razdor među braćom. Istorijska istina verovatno je bila negde između. Vid je sasvim moguće želeo deo teritorije i bio je jedan od onih koji su kralja Solomona i huškali protiv braće, ali isto tako, sukobi među članovima dinastije oko prestola su se razbuktavali decenijama i Vid je samo dodatno pojačavao tenzije, ali nikako nije jedini krivac za njih.

Ličnih podataka o njemu nema, ne znamo mesto rođenja, vreme. Župan je postao vrlo rano, a najkasnije 1071, i to kao prvi župan Bačke kojeg znamo po imenu, što je možda i najvažnija stvar vezana za ovog čoveka, ali i za istoriju ovog područja. Imao je ćerku ili sestru, posredno znamo jer ima zeta Iliju. Poreklo mu je prema hronikama verovatno iz Nemačke, odakle je poticao rod Gutkeled, iz kog prema navodima potiče. To je svakako moguće, pošto se ovaj rod razgranao tokom vekova i velikaške porodice potekle iz njega su se širile po celoj Ugarskoj.

Mađarska istoriografija, oslanjajući se na kasnije izvore, Vida uzima za glavnog krivca za sukob koji je posle primirja izbio između kralja Solomona i njegove braće, Ladislava i Geze. Međutim, Ferenc Mak dosta ubedljivo pokazuje da je Geza, koji je bio protiv kralja i krunu dobio od vizantijskog cara Mihaila Parapinaka, prouzrokovao sukob time što je, oslanjajući se na Istočno rimsko carstvo, hteo da preuzme tron od brata Solomona. Vid je, vrlo moguće, ipak bio veoma vlastoljubiv i evidentno je spadao u ambiciozne kraljevske savetnike koji su želeli da prošire svoje teritorije. Želeo je, prema hronici, a nijedno istoriografsko delo tome nije suprotstavilo druge argumente, da bude herceg, odnosno da zavlada teritorijom kojom je upravljao Geza. Ne treba smetnuti s uma da u ovo vreme Bačka nije dovoljno razvijena i bogata oblast, a posedi koje je Vid imao u Sremu, prvenstveno rečeni Bazijaš/Busije, bili su na granici s Vizantijom. Sukobi u Sremu su nastavljeni čitav vek nakon ovih događaja i trajali su sve do 1180. godine. Tek je smrću cara Manojla Komnina Srem trajno ušao u sastav Ugarske. Bačka se pak ustalila kao integralni deo Ugarske i nakon Vida, od 1111. godine. U prvorazrednim izvorima i ugarskoj diplomatičkoj građi može se pratiti arhontologija i hronotaksa bačkih župana čiji je prvi predstavnik bio Vid.

Vid je podstrekivao Solomona na obračun s Gezom. Bitku kod Keveja je dobio Solomon, ali, opet po nagovoru Vida, krenuo je u novi obračun i izgubio. Gezi je pomogao brat Ladislav, zatim Oto, češki velikaš u njegovoj armiji, i drugi. Upravo je u sukobu s češkim vojnicima, koje je sam želeo uništiti, svoj kraj našao i Vid. NJegova vlastoljubivost mu je, izgleda, zanavek u mađarskim hronikama i ogromnom delu istoriografije donela epitet čoveka koji je kriv za smrt velikog broja ljudi, spletkaroš, zloduh, iako je on, na kraju, možda samo bio odan svom kralju i želeo da iskoristi priliku da jačanje svog gospodara pretvori i u sopstveni uspon u feudalnoj hijerarhiji Ugarske. Za sukob prinčeva verovatno i nije kriv, međutim, ukoliko je težnja za vlašću i plenom makar delimično tačno opisana u hronici, u toj njegovoj osobini treba tražiti i njegov krah.  Posle bitke kod Mođoroda, gde je župan Vid poginuo, zemljom iznurenom sukobima i glađu zavladao je kralj Geza, koji je umro 1077. godine. Na vlasti se tada učvrstio Ladislav i time je završena epoha sukoba među naslednicima Svetog Stefana. Nakon pune četiri decenije sukoba u zemlji, konačno je zavladao mir. Stoga ne treba da čudi što je Ilustrovana hronika o Ladislavu ostavila tako blagonaklono svedočanstvo, a Vid, prvi župan Bačke, dobio negativnu sliku.