Knez Miloš Obrenović i Takovski zbor 1815. godine

Knez Miloš Obrenović i Takovski zbor 1815. godine

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

„Vek revolucijaˮ je jedan od simboličnih naziva kojim se označava XIX stoleće koje suštinski predstavlja značajnu prelomnu epohu u celokupnoj prošlosti čovečanstva. U toku tog turbuletnog vremena, na zgarištu istorije ostao je jedan poredak koji je vekovima bio vladajući u Evropi. Poredak koji se temeljio na principu porekla kao esenciji na čijim osnovama su svoju društvenu moć zasnivali svetovni i duhovni gospodari, vladajuća klasa feudalnog sistema koji se postepeno urušavao.

Na tim ruševinama uzdiže se jedna nova Evropa, građanska, koja počiva na principima slobode i jednakosti i čije vrednosti su ugrađene u temelje današnjih modernih država Starog kontinenta. Taj proces nije bio lak i samo u manjoj meri je tekao evolutivnim putem, a u znatnijoj meri revolucionarnim procesom koji je obeležen sukobima, ratovima i prekrajanjem granica. Sastavni deo istorije „evropskog, dugog XIX vekaˮ predstavlja i Srpska revolucija koju čini dugotrajan proces vojne i političke borbe, rezultovan nacionalnim preporodom i obnovom srpske državnosti. Karakteristike pomenutog procesa, srpska istoriografija determiniše i putem periodizacije, pa u istom prepoznaje dva ključna perioda, vojni ili ratni koji traje od 1804. do 1815. godine i obuhvata Prvi srpski ustanak, Hadži Prodanovu bunu i Drugi srpski ustanak, dok drugi period definiše kao period političke borbe u Srpskoj revoluciji u kome je navedeni period trajao od 1815. godine, pa sve do donošenja Sretenjskog ustava 1835. godine, čime je bio udaren temelj ustavnosti i državnosti moderne Srbije.

Titula „oca moderne Srbijeˮ nastale u toj revoluciji, svakako pripada Đorđu Petroviću Karađorđu, koji je na Sretenje Gospodnje 1804. godine poneo barjak slobode kao vođa Prvog srpskog ustanka i sve do kraja istog bio ključna ličnost u donošenju gotovo svih odluka važnih za sudbinu ustanka. Na samom početku, Srpska revolucija je imala pre svega socijalni karakter, jer je pobuna bila usmerena protiv terora janičara koji su bili zaveli svoju strahovladu i ukinuli dotadašnje povlastice koje je uživao srpski narod u Beogradskom pašaluku. Vremenom, kako je ustanak dobijao na zamahu, a pod uticajem prosvetiteljsko-klasicističkih ideja o duhovnom preporodu, u vodećim krugovima srpskog etnosa, naročito kod onog dela koji je živeo u Hazburškoj monarhiji, oblikovali su se planovi o potrebi obnove srpske državnosti po ugledu na srednjovekovnu Srbiju Nemanjića. Uspesi na bojnom polju i ulazak Rusije u rat protiv Osmanskog carstva učinili su da u očima ustanika navedeni razvoj događaja deluje sve izvesnije, ali Napoleonov pohod na Moskvu je, bar privremeno osujetio pomenute planove. Rusija, suočena sa invazijom moćne francuske vojske bila je prinuđena da sklopi mir sa Portom u Bukureštu koji se samo u osmoj tački tog ugovora odnosio na Srbiju, garantujući joj nizak stepen autonomije i amnestiju za pobunjenike, ali uz povratak turske uprave i vojske u gradove. Odredbe Bukureškog mira nisu mogle zadovoljiti srpske ustanike koji su pružili uzaludan otpor nadmoćnoj osmanskoj vojsci, pa je tokom jeseni 1813. godine Karađorđeva Srbija u krvi uništena. Kaznenom ekspedicijom velikog vezira Huršid-paše, Srbi su stavljeni van zakona i vojni pohod se pretvorio u ogoljeni bezočni teror turske ordije nad srpskim civilnim stanovništvom. Zločini oličeni u pljački i paljenju imovine, masovnim egzekucijama, odvođenju u roblje žena i dece postali su svakodnevnica života za populaciju koja spas nije potražila preko Save i Dunava. Veliki vezir Osmanskog carstva, krajem oktobra 1813. godine postavio je Sulejman-pašu Skopljaka za beogradskog vezira, a zatim je proglasio opštu amnestiju za sve Srbe, osim za vođe ustanka koji su napustili Srbiju. Novi vezir u Beogradu je nametnuo teške obaveze kuluka i danka srpskom narodu koje su se ogledale u snabdevanju turske vojske hranom i ogrevom, radom na popravci vojnih utvrđenja i puteva kao i finansijskim nametima koji su učetvorostručeni u odnosu na 1804. godinu.

Pošto su pokorili Srbiju, Turci su nastojali da je pacifikuju tako što bi vratili poredak koji je funkcionisao pre nego što su dahije uzurpirale vlast u Beogradskom pašaluku. Ponovo je uspostavljen turski poreski i pravni sistem, dok je Srbima načinjen ustupak time što su njihovi predstavnici imenovani za knezove i oborknezove u nahijama. Među prvima, za oborkneza Rudničke nahije bio je postavljen Miloš Obrenović, jedan od retkih istaknitih ustaničkih starešina, koji za razliku od većine istih nije napustio Srbiju nakon sloma prve faze vojnog segmenta Revolucije. Miloš Obrenović je u toku jula 1814. godine, pored Rudničke, imenovan i za oborkneza Kragujevačke i Čačanske nahije, dok je Stanoje Glavaš, jedan od najznamenitijih učesnika Prvog ustanka, postavljen za čuvara Carigradskog druma. Srbi su, međutim, gotovo celu deceniju pod Karađorđevom vladavinom živeli životom slobodnih stanovnika i nisu bili spremni da ponovo prihvate tursku upravu i sve nepravde koje je ona sa sobom nosila. Već u septembru 1814. godine, došlo je do sukoba u Čačanskoj nahiji kada je iguman manastira Trnava, otac Pajsije zajedno sa Mihajlom Gligorijevićem, bratom Hadži Prodana Gligorijevića, vojvodom iz Prvog srpskog ustanka, opljačkao i zarobio grupu turskih činovnika. Pri tome, pomenute starešine obavestile su Miloša Obrenovića i Hadži Prodana o tome šta su učinili, a istovremeno pozvali Miloša da se stavi na čelo ove nove pobune. Miloš Obrenović je smatrao da nije vreme za rat, tačnije bio je na stanovištu da buna bez plana i u jesen nema izgleda na uspeh, već samo može izazvati turske represalije, tako da je apelovao na smirivanje situacije, pa je o svemu čak upozorio i Sulejman-pašu Skopljaka. U prvi mah, pored Čačanske nahije, buna pod vođstvom Hadži Prodana proširila se i na druge nahije, ali entuzijazam ustanika ubrzo je opao nakon poraza od turskih snaga u Boju kod Knića, kada je Turcima pomogao i Miloš Obrenović. Usled neuspeha, Hadži Prodan je bio prinuđen da u noći između 18. i 19. oktobra pobegne u Austriju, a odgovor Turaka na ovo buntovništvo sastojao se u teroru nad srpskim življem, odnosno u ponovnim represalijama širom Beogradskog pašaluka.

Istovremeno, Sulejman-paša Skopljak organizovao je improvizovano suđenje u Beogradu, nakon koga je pred srpskim knezovima izvršeno pogubljenje zarobljenih pobunjenika. Egzekucije se vrše javno, na svirep način, nabijanjem na kolac. Stanoje Glavaš koji nije ni učestvovao u ovoj pobuni je takođe likvidiran, jer turske vlasti jednostavno nisu više imale poverenja u njega. Te represalije unosile su veliki nemir među stanovnicima. Kružile su zlokobne priče o tome da Turci planiraju likvidaciju svih muškarca u Beogradskom pašaluku, dok bi žene i decu prodali u roblje. U nameri da spreči izbijanje novog ustanka, Sulejman-paša Skopljak je pozvao sve nahijske knezove u Beograd kako bi se sa njima navodno dogovorio u vezi sa karakterom feudalnih obaveza raje, posebno u odnosu na kuluk za potrebe obnove beogradske tvrđave. Nakon sastanka, vezir je pustio sve knezove da se vrate svojim domovima, osim najuticajnijeg među njima, Miloša Obrenovića, koga je zadržao u Beogradu u statusu taoca. Uprkos teškoj političkoj situaciji, viđeniji Srbi su u toku februara 1815. godine organizovali dva tajna sastanka u Rudovcima i Vreocima, na kojima su izvršene pripreme za novi ustanak. Između ostalih, u pripremama su učestvovali: Lazar Mutap, Arsenije Loma, Milić Drinčić iz Rudničke nahije, Milutin Garašanin iz Beogradske, iguman Bogovađe Avakum, i drugi. Tada je dogovoreno da se narod na ustanak pokrene čim Milošu Obrenoviću pođe za rukom da se izbavi iz turskog zatočeništva. Istovremeno, Miloš se poslužio lukavstvom kako bi napustio Beograd. Zamolio je svog prijatelja, turskog starešinu iz Rudničke nahije, da interveniše kod Sulejman-paše Skopljaka kako bi ga pustio, jer mu je navodno potreban zbog prikupljanja poreza. Paša, lakom na zlato, uslišio je ove molbe i pustio Miloša iz tamnice. Nakon povratka kući u Gornju Crnuću, Miloš je odmah bio upoznat sa planovima o pokretanju ustanka. Na praznik Cveti, 11. aprila po julijanskom, a 23. aprila po gregorijanskom kalendaru, 1815. godine na narodnom saboru u Takovu, viđeniji Srbi koji su se tom prilikom okupili, pozvali su Miloša Obrenovića da se stavi na čelo novog ustanka. Miloš je prihvatio ovaj predlog naroda pod uslovom da mu svi budu verni i poslušni. Posle toga se vratio kući, još neko vreme razmišljao o svojoj odluci, a zatim obukao vojvodsko odelo, opasao oružje i razvijo barjak koji je predao u ruke Simi Paštrmcu, a zatim kao novi vožd odaslao je poruke starešinama u drugim krajevima Srbije sa jednom komandom, da svi odmah krenu u rat protiv Turaka.

Miloš Obrenović, vođa Drugog srpskog ustanka, rođen je 1783. godine u selu Srednja Dobrinja u Užičkoj nahiji od majke Višnje i oca Teodora. Brak u kome je rođen potonji srpski knjaz, njegovim roditeljima, Višnji i Teodoru bio je drugi po redu. Pošto je detinjstvo proveo u siromaštvu morao je da zarađuje za život kao sluga Aksentija Ječmenice, uglednog trgovca stokom sa Zlatibora. Posle smrti oca odlazi da radi kod svog polubrata Milana koji je u to vreme već stekao ugled bogatog trgovca stokom. Inače, 1805. godine oženio se LJubicom Vukomanović sa kojom je imao sedmoro dece. Na samom početku Prvog srpskog ustanka Miloš, zajedno sa Milanom, koji je bio komadant i vojvoda, učestvuje u oslobođenju Beograda 1806. godine i Užica 1807. godine. Prilikom borbi kod Užica Miloš je bio teže ranjen, ali je uspeo da se oporavi. Posle smrti Milana 1810. godine u Bukureštu, gde je boravio kao narodni deputat, njegov brat Miloš je postavljen za vojvodu Užičke i Rudničke nahije. Izbor Miloša Obrenovića za vođu Drugog srpskog ustanka bio je logičan potez, pogotovo ako se uzme u obzir njegov uticaj među srpskim starešinama koji pred osmanskom opasnošću nisu napustili Srbiju, kao i mogućnost da je, upravo potonji srpski knjaz bio jedini vojvoda iz Prvog srpskog ustanka, bez u istoriografiji poznatog dana „prognaničke biografijeˮ. U tim dramatičnim momentima sloma Prvog srpskog ustanka odlučio je da poveruje u amnestiju koju su Turci obećali i praktično je sultanu tada poverio i svoj život. Turske vlasti su procenile da im Miloš kao najugledniji među starešinama koji je ostao u zemlji može više koristiti živ nego mrtav, odnosno da je isti snagom svog autoriteta sposoban da sprovede preko potrebnu pacifikaciju raje. Kod donošenja takve odluke sigurno je u tom trenutku važnu ulogu imala i informacija koju su Turci dobili, a koja je govorila o tome da je Miloš za vreme ustanka pripadao grupi Karađorđevih protivnika.

Bez obzira što je ratna strategija pred izbijanje novog ustanka u određenoj meri već bila razrađena pre početka pobune, i predviđala da Petar Topalović drži pod blokadom Kragujevac, dok Arsenije Loma zauzme Rudnik, a Lazar Mutap Čačak, ispostavilo se da je i ovaj ustanak započeo spontano. Uprkos planovima sa kojima je trebalo krenuti u realizaciju, nakon izbora vođe ustanka, nekoliko dana pre sabora u Takovu pojedinačnim i nekordinisanim akcijama Arsenije Lome i Miloševog brata Jovana Obrenovića počela je nova oružana borba protiv Turaka. Tako je i prvi uspeh ostvaren pre formalnog početka ustanka, jer je upravo Arsenije Loma 22. aprila 1815. godine uspeo da zauzme Rudnik. Miloš Obrenović je kao glavni cilj ustanka naveo borbu protiv okrutnog režima Sulejman-paše Skopljaka, dok je Porta, sa druge strane, ovaj ustanak tretirala kao pobunu protiv sultana, pa je u skladu sa tim izdala naređenje o njenom gušenju. Sulejman-paša Skopljak je poslao snage iz Beograda pod komandom Imšir-paše koje su se kretale u pravcu Čačka pustošeći sve pred sobom. Pošto je Čačak u tom trenutku bio pod opsadom ustanika, Miloš je pokušao da zaustavi vojsku Imšir-paše, ali usled neuspeha koji je tom prilikom pretrpeo izdao je naređenje ustanicima da se povuku, a potom utvrde na brdu LJubić, kako bi sa pomenute pozicije pružili adekvatan otpor. Navedeni taktički potez je omogućio konsolidaciju ustaničkih snaga kod Čačka i otvorio mogućnost Milošu Obrenoviću da povede jedan deo trupa u pravcu reke Save kako bi uspostavio vezu sa Srbima u Austriji, što bi u tom momentu imalo veliki značaj za sam tok dalje borbe. Naime, uspostavljanje veze sa srpskim življem u Austriji, odnosno ustaničko zaposedanje linija prema Savi, bilo je od esencijalne važnosti za opstanak oružane borbe i to zbog otvaranja koridora za snabdevanje ustanika oružjem i municijom. Tom prilikom, došlo je do većeg boja sa Turcima na Paležu (teritorija na kojoj je danas izgrađen Obrenovac) koji je trajao od 9. do 21. maja 1815. godine kada su ustanici odneli prvu veliku pobedu u Drugom srpskom ustanku. Pobedom na Paležu uspostavljena je direktna veza sa Austrijom, odnosno sa srpskom emigracijom koja je tamo pronašla utočište, što je i bio primarni cilj akcije, a između ostalog omogućen je i povratak u zemlju iskusnih vojvoda iz Prvog srpskog ustanka, poput Pavla Cukića, Stojana Čupića, Petra Molera, Sime Katića, i drugih. U toku juna, turske snage su pojačele dejstva u pravcu LJubića, što je izazvalo rasulo u srpskim redovima. Miloš je u tim kriznim momentima uspeo da stabilizuje svoje snage, da bi, potom jedna slučajna okolnost u kojoj je ubijen turski komandant Imšir-paša presudila dalji tok bitke. Pogibija komandanta je ostavila turske trupe obezglavljene i izazvala je rasulo u njihovoj vojsci. Posle te pobede ustanici nižu uspehe, oslobađaju Kragujevac, Karanovac i Požarevac, da bi i u poslednjoj velikoj bici Drugog srpskog ustanka u toku jula, na Dublju u Mačvi, do nogu potukli Turke.

Vojni uspesi i međunarodne političke okolnosti koje su u tom momentu išle na ruku ustanicima, usled istorijskog fakta u kome je Rusija posle pobede nad Napoleonom ponovo mogla da se okrene Balkanu, otvorili su vrata pregovorima koji bi zaustavili dalje krvoproliće. Miloš Obrenović je bio svestan toga da mu predstoji suočavanje sa dve moćne turske vojske, jednom pod komandom bivšeg velikog vezira Huršid-paše, koja se približava Srbiji iz pravca Bosne i drugom pod komandom Marašli Ali-paše, čiji je pravac prodiranja dolazio sa istočne strane. Iz pomenutih razloga Miloš je odlučio da stupi u pregovore sa ova dva turska komandanta, kako bi izbegao dalji rat, koji u takvim okolnostima nije garantovao uspešan ishod za Srbe. U nameri da ojača svoju pregovaračku poziciju Miloš je zabranio da se sprovodi teror nad turskim stanovništvom koje se našlo pod vlašću ustanika, a to je pokazao i na ličnom primeru kada je posle bitke na Dublju zarobljenog Ibrahim-pašu ugostio u svom taboru i uz odgovarajuće počasti, bez bilo kojih neprijatnosti, pustio da se vrati u Bosnu. Suštinski, Miloš je želeo sporazum sa Turcima kojim bi Srbi dobili određeni stepen autonomije i samim tim nije želeo da se bespotrebno prolivena krv ispreči jednom takvom dogovoru. Obrenović je u avgustu 1815. godine započeo pregovore, prvo sa Huršid pašom koji je bio spreman da izađe u susret srpskim zahtevima, naročito u pogledu srpske odlučnosti u odnosu na smenu Sulejman-paše Skopljaka, kao i kada je u pitanju bila amnestija za sve učesnike Bune, ali Huršidovo insistiranje na tome da Srbi moraju predati oružje, nateralo je novog „srpskog voždaˮ da se okrene pregovorima sa rumelijskim pašom. Početkom septembra Marašli Ali paša je pokazao više spremnosti na popuštanje od Huršid paše, što će na kraju rezultovati usmenim sporazumom srpskog i turskog pregovarača kojim je posle samo nekoliko meseci rata okončan Drugi srpski ustanak. Dalji pregovori su nastavljeni u Beogradu, a konačni dogovor je predviđao da Srbi od Porte traže autonomiju koja je proizilazila iz Ičkovog mira. Marašlija, nagrađen zbog zasluga na smirivanju srpske pobune u vidu imenovanja za novog beogradskog vezira, sklopio je usmeni sporazum sa Milošem Obrenovićem kojim je faktički, ali ne i formalno-pravno uvedeno dvovlašće u Beogradskom pašaluku. Marašlija je bio nadležan za tursku populaciju, posebno vojsku, pa je u skladu sa sporazumom postavljao osmanske činovnike, dok je Miloš upravljao Srbima i imenovao nahijske knezove koji su bili nadležni da sude Srbima i upravljaju „srpskim poslovimaˮ. Harač je bio jasno utvrđen i Srbi su ga sami prikupljali, bez turskog nadzora. Bila je osnovana i Narodna kancelarija kao najviši srpski administrativni organ.

Pomenutim usmenim sporazumom iz 1815. godine okončana je ratna etapa Srpske revolucije, a usledila je jedna duga i mukotrpna politička borba koja je završena donošenjem dva hatišerifa od strane sultana, 1830. i 1833. godine. Hatišerifima, država u nastajanju, potvrđena je i jasno definisana kao autonomna, nasledna Kneževina Srbija sa granicama koje su obuhvatale i međe negdašnje „Karađorđeve Srbijeˮ. Miloš Obrenović je u datoj političkoj borbi pokazao jednu izuzetnu diplomatsku veštinu koja ga je zbog njenih nespornih rezultata postavila rame uz rame sa Karađorđem, ocem moderne Srbije. Danas, često postavljamo pitanje čija je uloga važnija od ove dve nesporno najznamenitije ličnosti Srpske revolucije. Odgovor je jasan, da nije bilo pokretačke snage Karađorđa, ne bi bilo ni Miloša koji je svoju političku ličnost izgradio već u toku Prvog srpskog ustanka, gde je stekao dragoceno iskustvo i imao prilike da sagleda sve greške koje je veliki vožd napravio, pa je iz istih izvukao važne pouke za budućnost. Međutim, da nije bilo Miloša, njegove mudrosti i strpljenja, možda bi sve što je pokrenuo Karađorđe ostalo samo u domenu brojnih propuštenih šansi za koje srpski narod nije posedovao dovoljne mudrosti kako bi iste iskoristio u svrhu rada na vaskrsnuću svoje davno ugasle državnosti. Iz pomenutih razloga, današnji savremeni čovek ne bi smeo da ove dve grandiozne ličnosti srpske prošlosti posmatra iz različitih, a pogotovo ne odvojenih uglova posmatranja nomenklature idejnih i ideoloških postavki Srpske revolucije, jer su Miloš i Karađorđe delovi jedne zajedničke fundamentalne misli, zapravo sna o slobodi i pravdi, o državi koja će biti dom za njih i njihovu decu, a samim tim i za nas i one koji će doći posle nas.