KNEZ ARSEN KARAĐORĐEVIĆ

KNEZ ARSEN KARAĐORĐEVIĆ

Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar

U oktobru ove godine navršava se tačno 80 godina od smrti jednog od najodlikovanijih srpskih oficira u istoriji srpskog naroda, dok ćemo u aprilu naredne godine svedočiti stošezdesetogodišnjici rođenja najmlađeg deteta i sina kneza Aleksandra Karađorđevića i kneginje Perside, rođene Nenadović, tj. proslavljenog i u istoriografiji, ali i u istorijskoj svesti srpskog etnosa, pomalo zapostavljenog, Karađorđevog unuka – kneza Arsena Karađorđevića. Knez Arsen Karađorđević, najmlađi brat Kralja Petra I, bio je najodlikovaniji srpski oficir i omiljen među svojim vojnicima. Ovaj srpski i ruski general i francuski legionar, na brojnim frontovima, od Vijetnama do Balkana i od Varšave do Afrike, uvek se odlikovao neizmernom hrabrošću i veštim komandovanjem. Vreme između ratova provodio je na salonskim zabavama i dvobojima. Ovo je priča o plemiću i ratniku koji je čitav život prkosio smrti. Možda bi najpozvanije reči o knezu Arsenu mogli da pronađemo, upravo u njegovim mislima. U zaostavštini kneza Arsena Karađorđevića sačuvan je tekst jednog njegovog govora, koji je nameravao da održi svojim ratnim drugovima iz Konjičke divizije Srpske vojske, na rastanku, posle Balkanskih ratova. Knez je, usled nerazjašnjenih okolnosti otputovao na prečac za Rusiju i ovaj govor nikada nije održao. U tekstu govora se između ostalog kaže: „Junaci, kad je Srbija oglasila rat Turskoj, i ja sam, kao i vi, odmah pohitao da se kao Srbin stavim na raspoloženje naše mile Otadžbine, i veoma sam srećan bio što mi je u deo palo da komandujem vama – dičnim srbskim sokolovima, i da sa vama učestvujem u stvaranju Velike Srbije, i da sa vama, u minula dva rata delim svako dobro i zlo… Da junaci, vi i vaši drugovi ste osvetnici Kosova i Slivnice, vi ste tvorci velike Srbije, zaista budite ponosni i blago onoj Otadžbini koja je takve sokolove odgojila… Pošto je rat završen, to na rastanku sa vama junaci, molim vas da i dalje istrajete u vašem pozivu, sa puno ljubavi i požrtvovanja, i pozivam vas da za sreću i napredak naše mile Srbije uzviknemo: Da živi naš Vrhovni komandant, NJegovo Veličanstvo Kralj Petar I!“. NJegov karakter otkrivamo i u nekrologu koji je knezu Arsenu objavio Konjički glasnik, u broju IV/1938., u oktobru 1938. godine. O Karađorđeviću za koga se govorilo da je najviše bio nalik rodonačelniku Dinastije, ostale su zapisane sledeće reči: „Za ličnost Blaženoupokojenog Kneza Arsena poslužićemo se rečima jednog velikog filosofa: Da se kao kap izdigla iz okeana večnosti, blistala na suncu za jednu sekundu, pa je opet nestala. Ali ta sekunda, za koju je srbskom narodu zablistao Knez Arsen na čelu njegove konjice u najsudbonosnijim danima, unela je toliko svetlosti njegovim pobedama i slavi, da će sva potonja jugoslovenska pokolenja, kada god se pomene ta sekunda, zahvalno reći: SLAVA KNEZU ARSENU KARAĐORĐEVIĆU!“.

Kao što smo nagovestili na početku izlaganja, knez Arsen Karađorđević rođen je 4/16. aprila 1859. godine u Temišvaru (prema pojedinim istoričarima, mesto rođenja kneza Arsena nalazi se u Bukureštu – primedba autora), u porodici kneza Aleksandra i kneginje Perside, rođene Nenadović. Naime, Arsen je bio najmlađe, deseto dete kneza Aleksandra, petog vladara tek oslobođene Srbije od 1804. godine, inače sina vožda Karađorđa, sa jedne strane i kneginje Perside, unuke Jakova Nenadovića, revolucionarnog starešine u Prvom srpskom ustanku, dok je sa majčine strane bila unuka vojvode Mladena Milovanovića, predsednika i člana Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog, takođe iz godina „Karađorđeve bune“. Istovremeno, bio je najmlađi brat budućeg srpskog kralja Petra I Oslobodioca. Prema pojedinim izvorima, na krštenju, Arsen je dobio ime Arsenije. U vreme rođenja kneza Arsena, njegova porodica nalazila se u emigraciji, pošto je na Svetoandrejskoj skupštini u Srbiji 1858. godine, Arsenov otac, knez Aleksandar zbačen sa prestola i proteran iz otadžbine, dok je na upražnjeni srpski tron ponovo postavljen knez Miloš Obrenović, vođa Drugog srpskog ustanka i srpski vladar od 1815. do 1839. godine, čime je dinastija Obrenović po drugi put (pokazaće se i poslednji) „vraćena“ na vlast u mladoj srpkoj Kneževini. Osnovno i srednje obrazovanje sin srpskog kneza u emigraciji dobio je u prestižnom pariskom liceju Luj de Gran, gde je sa njim studirao i Božidar Karađorđević (1861-1908), sin Arsenovog brata od strica Đorđa. Visoko vojničko obrazovanje, Arsen je stekao u Drugoj konstantinskoj vojnoj akademiji u Sankt Peterburgu, kada je dobio i svoj prvi oficirski čin, tj. zvanje ruskog korneta, odnosno konjičkog potporučnika 1877. godine. Kao oficir u francuskoj vojnoj ekspediciji, učestvovao je u teškim borbama u Tonkinu od 1883. do 1885. godine, gde je više puta bio ranjavan, a o njegovom junaštvu pisala je i francuska štampa. Postoje podaci o njegovom učešću u brojnim bitkama protiv kineske vojske, kao i u borbama u francuskoj Indokini protiv čuvenih neregularnih trupa pod nazivom „Crni barjaci“. Nakon povratka u Sankt Peterburg bio je raspoređen u tamošnjem garnizonu (1885-1889), da bi u Alžiru pristupio Legiji stranaca, gde se ponovo istakao u borbama protiv mnogih pobuna lokalnog stanovništva protiv kolonijalne uprave 1889. godine. Posle pomenutih podviga, vratio se u Rusiju, gde je u Kijevu 1. maja 1892. godine sklopio brak sa Aurorom Pavlovnom Demidovom, kneginjom San Donato (1873-1904), ćerkom kijevskog guvernera Pavla Pavloviča Demidova i Jelene Petrovne, princeze Trubeckoj. Stasiti i naočiti srpski knez, pripadnik Kavalirgardijskog puka carice Marije Fjodorovne, bio je veoma popularan u najvišim aristokratskim i uopšte elitnim krugovima ruske prestonice. Posebno je bio omiljen u društvu prestoničkih dama, pa nije potrebno navoditi mnogo razloga zbog čega je došlo do emotivnog, a onda i bračno-porodičnog zbližavanja između Arsena i Aurore, dame iz ugledne aristokratske porodice, čije poreklo datujemo još u period srednjovekovne epohe, a koja je u pomenutom vremenu važila za jednu od najlepših žena ondašnje Rusije. U njihovom braku rođen je sin-jedinac, knez Pavle Karađorđević, potonji jugoslovenski knez-namesnik posle ubistva kralja Aleksandra Ujedinitelja u Marseju 1934. godine. Skladan porodični i bračni život Arsena i Aurore nije bio dugog veka. Već 1896. godine supružnici su se razveli, a njihov sin Pavle na staranje i vaspitanje poveren je knezu Petru Karađorđeviću, Arsenovom bratu i budućem kralju, kome je za izdržavanje potreba i školskih obaveza sinovca Arsen isplaćivao novčane iznose. Godinu dana kasnije Aurora se preudala za Nikolu Đovanija Mariju, grofa od Nogere.

U međuvremenu, knez Arsen se posvetio napredovanju svoje vojničke karijere, a u „slobodno vreme“, dane je provodio u sanktpeterburškim salonima. Prema pojedinim tvrdnjama, često je učestvovao u dvobojima iz kojih je izlazio kao pobednik, a povod za pomenute sukobe, navodno je pronalazio u svojim emotivnim naklonostima prema sanktpeterburškim damama. Čak su o tim sukobima ispevane i poeme, a postojale su izvesne indicije da je zbog navedenih razloga učestvovao u megdanu i sa Karlom Gustavom Manerhajmom, budućim ruskim carskim generalom, ali i predsednikom Republike Finske, koji je istovremeno bio i Arsenov najbolji prijatelj. Doduše, Manerhajm u svojim memoarima nijednom rečju nije pomenuo taj navodni sukob i megdan. Nakon Majskog prevrata, a na molbu kralja Petra I Karađorđevića upućenu caru Nikolaju II, ruskim carskim ukazom Arsen i Pavle otpušteni su iz ruskog podanstva da bi ukazom srpskog kralja 26. aprila 1904. godine bili primljeni u državljanstvo Kraljevine Srbije. Kao pukovnik u rusko-japanskom ratu 1904/1905. godine komandovao je konjičkim kozačkim pukom. Za hrabrost pokazanu u boju kod Mukdena odlikovan je zlatnom Georgijevskom sabljom, najvišim ruskim carskim odlikovanjem i unapređen je u čin pukovnika carske vojske, a potom postavljen na položaj načelnika Kavalerijske divizije. Inače, knez Arsen Karađorđević je najodlikovaniji srpski oficir svih vremena. Posle Arsenove smrti 1938. godine, knez Pavle predao je sva očeva odlikovanja na zaštitu i čuvanje Vojnom muzeju u Beogradu. U toku Drugog svetskog rata zbirku odlikovanja opljačkao je okupator, pa je od svih Arsenovih priznanja sačuvano svega pet odlikovanja: „Medalja za Rusko-japanski rat 1904-1905. godine“, „Spomenica Cara Aleksandra III“, „Zlatno Georgijevsko oružje“, srpska „Zlatna medalja za hrabrost Miloš Obilić“, „Orden Karađorđeve zvezde IV stepena“. Sa Argunskim kozacima učestvuje u gušenju oružane pobune u sibirskoj Čiti 1906. godine, posle čega prvi put dolazi u svoju otadžbinu. Kralj Petar I Arsena i Pavla uvrstio je u „Porodični Pravilnik srpskog kraljevskog Doma“ 1909. godine koji je postao punovažan 1911. godine nakon što je isti potpisao predsednik Ministarskog saveta Nikola Pašić.

Postoje izvesne tvrdnje da je u maju 1911. godine pristupio organizaciji „Ujedinjenje ili smrt“, odnosno „Crna ruka“, kao i da je tada, opet navodno, izjavio da to čini „…radi odbrane i ujedinjenja ugroženog srpstva…“. Međutim, ove tvrdnje istoričara Dejvida Mekenzija u istoriografiji uglavnom su ostale usamljene i za iste ne postoje dostupni verodostojni i autentični istorijski izvori. Takođe, navodi da je u narednom periodu, upravo iz pomenutih razloga, došao u sukob sa kraljem Petrom i njegovim sinom, prestolonaslednikom, a potom i regentom Aleksandrom, zbog čega je ponovo napustio Srbiju i otišao u emigraciju u Rusiju, ne pronalaze svoje čvrste fundamente u naučno-metodološki proverenim i pouzdanim istorijskim izvorima. U Prvom i Drugom balkanskom ratu učestvovao je kao komandant Konjičke divizije, gde se borio u bitkama kod Kumanova i Bitolja, a posebno se istakao u toku taktičkog gonjenja razbijenih odreda DŽavid-paše kroz Albaniju, kada je svojim silovitim prodorom uspostavio neposrednu vezu sa grčkim savezničkim snagama, čime je turski otpor bio sasvim uništen. U Bregalničkoj bici, iznenadnim i silovitim naletom konjice pod Arsenovom komandom, doprineo je da rat bude dobijen. U toku borbi i svoje bogate ratničke i oficirske karijere, knez Arsen nikada nije napuštao prvu liniju fronta, zbog čega je stekao veliko poštovanje, pa i divljenje kod svojih podređenih vojnika, kao i veliku popularnost u Srbiji. Na samom početku Prvog svetskog rata knez Arsen je napustio Srbiju i otišao u Rusiju. Kao što smo napomenuli, već tada ovaj čin je bio praćen glasinama da se uzrok pomenutoj promeni mesta boravka kneza Arsena nalazi u nikada dokazanim „trzavicama“ u odnosima između članova kraljevskog doma. Međutim, možda bismo razloge za odlazak kneza Arsena u Rusiju, čak i u tako odsudnim momentima po sudbinu Srbije i srpskog naroda, mogli da pronađemo u nespornoj činjenici da su mudre državničke odluke regenta Aleksandra navele srpskog vladara da, kao poverljivog i svakako neophodnog neformalnog diplomatskog predstavnika kod vlasti najznačajnije savezničke velike sile, postavi upravo svog strica, dakle člana kraljevskog doma i jednog od najbližih rođaka srpske dinastije. Uostalom, poznato je da je Arsen imao veoma bliske i raznovrsne lične relacije sa izuzetno uticajnim pripadnicima ruske političke i vojne elite, a svakako uživao je i nepodeljenu naklonost petrogradskog dvora. Krajem 1914. godine, knez Arsen unapređen je u čin ruskog general-majora, a naredne godine, u Carskom selu, bio je lično primljen u audijenciju kod cara Nikolaja II Romanova, kada mu je ruski vladar poverio komandu nad Drugom konjičkom brigadom. Na čelu brigade, a potom i kao general Carske garde učestvovao je u borbama koje su vodile ruske snage u Prvom svetskom ratu, gde se posebno istakao u bitkama kod Rige i Varšave.

Zbog ličnog sukoba sa proslavljenim pilotom ruskog vazduhoplovstva, pukovnikom Gatovskim, zbog navodnog nezadovoljstva pomenutog pilota Arsenovim komandovanjem, 1916. godine knez Arsen je povučen u rezervni sastav Petrogradskog vojnog okruga. Na tom položaju dočekao je i izbijanje ruskih revolucija. Posle Oktobarske revolucije u novembru 1917. godine, bio je uhapšen od strane boljševičkih vlasti i izveden pred tzv. Sovjetski sud građana i vojnika, koji ga je zbog „zločina protiv naroda i kontrarevolucionarnih delatnosti“ osudio na smrt streljanjem. Na sudu, knez Arsen se držao dostojanstveno i prkosno, ali nijedan njegov kolega ili prijatelj iz visokih oficirskih krugova, od kojih su mnogi već tada prešli na stranu boljševičkih revolucionara, nije uložio protest protiv takve nelegalne, politički i ideološki motivisane i instruisane, a svakako nepravedne odluke suda. Na intervenciju stranih diplomata, ali i Karla Gustava Manerhajma, kao i zalaganjem srpskog poslanika Miroslava Spalajkovića, knez Arsen je pušten na slobodu, potom zauvek proteran iz Rusije, države koju je sigurno smatrao svojim „pravim domom“. Ostatak života knez Arsen je proveo u Parizu, a nakon 37 godina oficirske karijere povukao se iz vojničkog poziva. U svoju srpsku i jugoslovensku otadžbinu dolazio je dva puta. Prvi put nakon Velikog rata u Srbiji je boravio prilikom sklapanja braka između kralja Aleksandra I Karađorđevića i princeze Marije Hoencolern-Sigmaringen od Rumunije 1922. godine, gde je uz princa Alberta, izaslanika kralja DŽordža V, vladara Ujedinjenog kraljevstva, a potonjeg kralja DŽordža VI, bio kum na venčanju svog sinovca. Drugi put je boravio u otadžbini prilikom sahrane ubijenog kralja Aleksandra Ujedinitelja 1934. godine. Nakon duže bolesti preminuo je u Parizu, u 79. godini života, 19. oktobra 1938. godine u 13 i 30 časova. Uz najviše državne i vojne počasti sahranjen je u Mauzoleju Crkve Svetog Đorđa na Oplencu, odnosno u zadužbini svog brata Kralja Petra I Oslobodioca. Posle smrti kneza Arsena, u njegovu čast Šesti konjički puk Jugoslovenske kraljevske vojske nosio je naziv „Puk Kneza Arsenija“.