Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Karl Šmit (1888-1985), nemački teolog, pravnik, sociolog i politički teoretičar, jedna od najistaknutijih ličnosti u oblasti pravne i političke teorije u 20. veku. Reč je o stvaraocu koji je na presudan način uticao na razvoj klasične evropske geopolitičke misli, preciznije evrokontinentalizma kao njenog karakterističnog pravca. Na njegovo stvaralaštvo veoma je uticalo katoličko porodično vaspitanje. Kao gimnazijalac se interesovao za filologiju, ali je veoma brzo počeo da izučava pravne nauke. Pod mentorstvom Frica van Kalkera odbranio je 1910. godine u Strazburu disertaciju O vinosti i njenim vidovima. U februaru 1915. godine prijavio se dobrovoljno u jedan bavarski vojni puk, ali nije upućen na front, već je krajem marta premešten na dužnost zamenika načelnika štaba Prvog bavarskog armijskog korpusa. Između dva rata bio je blizak nemačkim konzervativnim revolucionarima koje Aleksandar Dugin opisuje kao paradosalnu struju koja je objedinjavala nacionalno – konzervativne i socijalno – revolucionarne elemente. Zbog saradnje s nacističkim režimom (član NSDAP bio je od 1933) radovi su mu bili proskribovani sve do sedamdesetih godina prošlog veka, kada je dobio status klasika politikologije i jurisprudencije. Za nas sa ovih prostora zanimljiv je jedan detalj iz njegove lične biografije. Naime, druga žena mu je bila Srpkinja Duška Todorović, sa kojom je imao ćerku Animu (1931 -1983). Takođe je veoma cenio književnost Iva Andrića.
Zahvaljujući Karlu Šmitu pojam nomosa zemlje i teorija velikog prostora u geopolitičkim istraživanjima opstali su do danas, a rad Zemlja i More objavljen 1942. godine svakako je jedan od najvažnijih dokumenata geopolitičke nauke. Posebno zapažene bile su njegove politikološke studije Politička teologija i Pojam političkog u kojima je kritikovao koncept liberalnog prava i ideje pravne države. U ovim tekstovima dati su obrisi čitavog njegovog kasnijeg intelektualnog stvaralaštva u kojima je bio primetan krajnji politički realizam, odnosno težnja da se politikološki problemi oslobode humanitarne retorike, sentimentalnog patosa i socijalne demagogije, što je u jednom istorijskom trenutku nesumnjivo odgovaralo duhu nacionalsocijalizma.
Čitava Šmitova koncepcija bila je zasnovana na ideji prava naroda (Volksrechte) koja je kao takva bila zakonomerno suprostavljena liberalnoj teoriji o ljudskim pravima. Šta su prema Šmitu temeljni postulati prava naroda ? To je najpre univerzalno pravo svih naroda na kulturnu suverenost, što podrazumeva očuvanje svog istorijskog i političkog identiteta. Interesantno je da je ovakvo shvatanje izazvalo duboke podele unutar nacističkog pokreta, pa i otvoreni animozitet koji je prema Šmitu ispoljavala pangermanistička struja esesovaca , koja je svoje ideološke stavove zasnivala na eksluzivnom pravu izabrane nemačke rase.
Šmit se idejno oblikovao u društvenoj atmosferi organicističke sociologije koja je veoma uticala na radove F. Racela i R. Kjelena, uz napomenu da su kod Šmita prisutne i romantične teorije Svetlosti Severa . Suština ovih teorija je u povezivanju socijalno-političkih oblika i državnih tvorevina s mitsko–sakralnim stihijama i duhovima. Na taj način Šmit je na jedan naizgled paradoksalan način spojio politički romantizam i strogi racionalizam.
Konačno, iako je aktivno sarađivao s nacistima, nije mu suđeno u Nirnbergu, jer su sudije ovog suda odbacile prvobitnu optužbu protiv njega kao teoretičara koji je u svojim radovima davao legitimnost vojnoj agresiji. Već smo istakli da su Šmitove geopolitičke koncepcije ponovo počele da izazivaju interesovanje od sedamdesetih godina prošlog veka, kada nastaje plejada njegovih sledbenika koji pokušavaju da artikulišu evrokontinentalističku geopolitičku koncepciju. Posle razaranja Sovjetskog Saveza krug njegovih poštovalaca proširio se i među novim evroazijcima u Rusiji.
Nomos zemlje
Šmitova koncepcija nomosa zemlje u potpunosti proističe iz njegove tvrdnje o iskonskoj povezanosti političke kulture i prostora. Po ovom shvatanju ne samo država nego i celokupna društvena stvarnost, a posebno pravo, proističu iz kvalitetne organizacije prostora. Podsetimo grčki izraz nomos znači nešto sređeno i organizovano i kao takav sa stanovišta geopolitike dosta odgovara Racelovom pojmu reljefa ili pojmu mestorazvoja koji koristi poznati ruski evroazijac Savicki. Šmitovo razumevanje nomosa zemlje ukazuje da je reč o takvom obliku organizacije bića koja uspostavlja najskladnije odnose unutar društvene zajednice i gde se prirodna i kulturna obeležja ljudskog kolektiviteta spajaju s prirodnom okolinom.
U knjizi Nomos zemlje bavio se objašnjenjem ovog pojma kroz analizu njegove tri istorijske pojave. Tako je suština prvog istorijskog nomosa tangentalno vezana za epohu Velikih geografskih otkrića, uz isticanje da je otkriće Amerike bio događaj koji je potpuno promenio dotadašnje predstave o životnom prostranstvu. Pojava drugog istorijskog nomosa logično je vezana za narode Evrope i njihovu ključnu ulogu u eri geografskih otkrića. Tada nastaje podela interesnih sfera među evropskim silama u okviru koje se jasno ispoljava razlika između kopnenih sila i Engleske kao gospodarice mora. Posle Prvog svetskog rata nastaje treći istorijski nomos u čijoj su osnovi dva suprostavljena lagera: istočni i zapadni. Tako se nekadašnji evropocentrični nomos transformisao u svet koji karakteriše suprostavljenost kopnenog i pomorskog geopolitičkog principa.
Nemački teoretičar je smisao sučeljenosti Kopna i Mora detaljno objasnio u svom kapitalnom radu Zemlja i More koji je objavljen 1942. godine. Po Šmitu radi se o dve sasvim nespojive i neprijateljske civilizacije, a ne o varijantama jedinstvenog civilizacijskog kompleksa, koji se u velikoj meri poklapaju s Mekinderovom geografskom osom istorije. Razlika je u tome što Šmit pojmovima talasokratije i telurokratije daje dublje filozofsko tumačenje koje vezuje za osnovne pravne i etičke sisteme. Zanimljivo je da sile kopna naziva Behemot a za sile mora koristi izraz Levijatan, kao podsećanje na dva starozavetna čudovišta, od kojih je jedno oličenje svih kopnenih stvorenja a drugo svih vodenih ili morskih stvorenja.
Za Šmita je nomos zemlje tokom pretežnog dela ljudske istorije pojava koja nema alternativu, jer ona sa svim podrvrstama ima izvesna zajednička obeležja, poput strogog i stabilnog legislativnog oblika u kojem se odražava nepokretnost i fiksiranost kopna. Ta povezanost sa zemljom čiji je prostor podložan ustrojstvu (fiksiranje granica, komunikacioni putevi, nepromenljivost reljefa i geografije) rađa suštinski konzervativizam u socijalnoj, kulturnoj i tehničkoj sferi ili ono što se kolokvijalno definiše kao tradicionalno društvo. U toj situaciji more i voda su tek periferne civilizacijske pojave sve do kraja 16. veka, kada se svetskoistorijske okolnosti iz osnova menjaju. Reč je o otkriću Svetskog okeana posle kojeg se čovečanstvo, pre svega Engleska, postepeno navikava na pomorsko bitisanje, i na to da sebe doživljava kao ostrvo usred voda. Za razliku od kopna vodeni prostor je po svojoj prirodi nestalan, otuđen i kao takav podložan stalnim promenama. U njemu nisu obeleženi putevi i nisu očigledne razlike među smerovima. Nastaje nomos mora koji za sobom povlači globalni preobražaj svesti i pojavu novih socijalnih, političkih i etičkih normativa. U osnovi radi se o rađanju jedne nove civilizacije koje svoju pojavu duguje industrijskoj revoluciji, i koja dobija svoju sociopolitičku definiciju u vidu anglosaksonskog sveta kao karakterističnog geopolitičkog pola.
Teorija velikog prostora
Sa stanovišta klasične geopolitike teorija velikog prostora (Grossraum) jedno je od najvažnijih Šmitovih dostignuća. Ova koncepcija razvoj država definiše kao težnju ka što većem teritorijalnom proširenju, uz isticanje da princip imerijalne integracije predstavlja izraz logične i prirodne težnje čoveka ka sintezi. Na taj način periodi teritorijalnog širenja država odgovaraju razdobljima kretanja ljudskog duha ka univerzalizmu. Šmitov geopolitički zakon obuhvata ekonomsku i tehničku sferu iz čega proističe stanovište da državni tehnički i ekonomski razvoj zakonomerno vodi ka uvećanju njene teritorije. U Šmitovom poimanju veliki prostor nužno ne mora da proistekne iz kolonizacije, vojnog upada ili aneksije neke teritorije, nego može da bude i posledica prihvatanja jednog verskog ili kulturnog oblika od strane više država.
Nemački teoretičar je zastupao stanovište da razvoj nomosa zemlje mora da dovede do pojave države–kontinenta. Kretanje ka njenom nastanku podrazumeva nekoliko nivoa koji počinju s gradovima – državama, drugi nivo čine države – teritorije, da bi se sve završilo stvaranjem velikog prostora koji predstavlja istorijsku i geopolitičku nužnost. Kao tipičan istorijski primer stvaranja velikog prostora navodio je realizaciju Monroove doktrine na latinoameričkom kontinentu.
Mada se, u određenoj meri, Šmitovo shvatanje velikog prostora može poistovetiti s državom ili imperijom, nema sumnje da je u njegovoj osnovi jedna forma nadnacionalnog objedinjavanja zasnovana na strateškom, geopolitičkom i ideološkom činiocu. Ono što njegov veliki prostor razlikuje u odnosu na unifikovani pangermanizam ili sovjetski internacionalizam, jeste postojanje kulturnog i etničkog pluralizma, zatim široka autonomija lokalnih jedinica ograničena strateškim centralizmom, kao i potpunom lojalnošću prema najvišim instancama vlasti. Pritom je posebno isticao činjenicu da formiranje velikog prostora nije toliko uslovljeno ekonomski razvojem sastavnih delova, niti karakteristikama tzv. integracionog centra, već zavisi samo od političke volje koja prepoznaje nužnost takvog geopolitičkog koncepta.
Totalni rat
Nemački teoretičar posebno je istraživao vezu između koncepcija totalnog neprijatelja, totalnog rata i totalne države. Tim povodom isticao da je totalna država vrhunac razvoja kopnenog nomosa koja, bez obzira mogućnost njene evolucije do razmera velikog prostora, ostaje njen suštinski kvalitet. Ono što je najvažnije, totalna država isključuje princip totalnog rata i totalnog neprijatelja , jer predstavu o neprijatelju gradi na osnovu sebe same, što znači da ističe koncepciju rata formi u kojem deluje Jus bellum i učestvuju samo kontigenti profesionalnih vojnika, što barem teorijski znači da su civili i privatno vlasništvo pošteđeni tokom ratnih operacija.
Pojavom liberalnog učenja koje je povezivao s pomorskom civilizacijom ili nomosom mora, dogodila se fundamentalna promena koja je odričući koncepciju totalne države otvorila put totalnom ratu i koncepciji totalnog neprijatelja. U članku Državni suverenitet i otvoreno more iz 1941. je pisao: Rat na kopnu je bio podređen pravnim normama, pošto je to bio rat između država, tj. između oružanih snaga neprijateljskih država. Nasuprot tome, rat na moru nije rat između strogo definisanih protivnika podređenih pravnim normama, pošto je zasnovan na koncepciji totalnog neprijatelja.
Na taj način se stvara opšta geopolitička slika koja se u suštini svodi na civilizacijsku sučeljenost dva velika prostora: anglosaksonskog (Amerika i Engleska) i kontinentalnog evroazijskog. Ta dva velika prostora međusobno vode planetarnu bitku za to da se napravi poslednji korak sa kontinentalne ka svetskoj vladavini. Reč je o vrlo zanimljivom stanovištu koje baca potpuno novo svetlo ne samo na dublji sadržaj oba svetska rata, nego i na karakter Hladnog rata i posthladnoratovske ere, sve do savremenih događanja izazvanih globalnom pandemijom koronavirusa (prim. autora).
Karl Šmit se veoma pesimistički odnosio prema mogućnosti svođenja opisane planetarne sučeljenosti u odgovarajući pravni okvir, ukazujući da se radi o nomosima kopna i mora koji se međusobno isključuju. Pojavu avijacije označio je kao poslednji rušilački element, pošto je vazdušni prostor još manje podložan etičkopravnoj ustrojenosti od pomorskog prostora. Na kraju života Šmit je svoju pažnju usmerio ka figuri partizana kao poslednjem predstavniku nomosa zemlje koji ostaje veran svojoj iskonskoj misiji, uprkos razvodnjavanju civilizacije i rastakanju njenih pravnih i kulturnih osnova. Iz te vizure partizan je za rodnu grudu vezan neformalnim sponama koje mu diktiraju načela etike rata, potpuno različite od opštijih i apstraktnijih normativa. Uporedo s univerzalizacijom pomorskog modela figura partizana kopna dobija sve veći civilizacijski značaj jer svojim postojanjem sprečava potpunu dominaciju talasokratije. Otuda proističe njegova skoro sotirološka istorijska fugura koju je na karakterističan način kod nas opisivao Dragoš Kalajić u romanu Poslednji Evropljani.
Šmit današnjice
Posle događaja od 11.9. 2001. godine u SAD je uočljivo nastojanje grupe američkih neokonsa da strategiju Rata protiv terorizma pravdaju Šmitovim hipotezama. Upravo zbog toga nastala je studija francuskog autora Alena de Benoa posvećena odbrani stvaralaštva nemačkog teoretičara. Alan de Benoa se tu iskazuje kao vrhunski filozof i geopolitički mislilac. U odeljku pod naslovom Od dualiteta kopno – more do novog nomosa kopna, najpre je ukazao na Šmitovo viđenje svetske istorije kao neprekidnog sukoba dva geopolitička načela: kopnenog i pomorskog, uz napomenu da su za njega logika kopna i logika mora pojmovi koji imaju sasvim drugačije značenje u odnosu na one autore koji naizgled zastupaju identične stavove o sadržaju svetske istorije. Naime, kopno je za Šmita više istorijski nego geografski pojam, tj. čovek je u ovoj interpretaciji pre svega kopnanik. Iz ovoga proizilazi fundamentalni geo(politički) stav o raspodeli kopna na jasno određene prostore (države) i jednoj lokalizovanoj slobodi koja se znatno razlikuje u odnosu na logiku mora koja je istinski nestalna i haotična. Uostalom, ser V. Rali je svojevremeno rekao da je svaka trgovina svetska trgovina, a svaka svetska trgovina je pomorska trgovina.
Razlici između kopna i mora odgovara i razlika između dve forme rata. Naime, u kopnenom ratu suparnici su armije, dok je civilno stanovništvo izvan ratnih dejstava sve dok ne učestvuje u borbama, dok je u pomorskom ratu suparnik ne samo protivnička armija nego i svaki njen državljanin, pa čak i svaka država koja nastoji da trguje ili sarađuje sa protivničkom državom. Prema Karlu Šmitu, pomorski rat je u osnovi trgovački rat. Svoja istraživanja razlika između dve forme rata (kopnenog i pomorskog) nemački teoretičar dopunjuje sve većim značajem dominacije u vazdušnom prostoru (pojava avijacije) koji po svojim obeležjima ima dosta sličnosti sa morskim prostorom. Otuda nije iznenađenje što SAD kao tipičan geopolitički pol savremenog atlantizma toliko ulažu u stratešku svemirsku avijaciju i tzv. ratove zvezda.
De Benoa ukazuje da je Šmit pojam nomosa zemlje prvi put upotrebio 1934. godine. Za njega je nomos ne samo puki proizvod pravnog poretka, nego i prva mera u funkciji originalne podela prostora (svaki osnovni red je prostorni red). Na kraju nomos predstavlja neposrednu formu koja jedan društveni i politički poredak čini prostorno vidljivim. De Benoa ističe da se već krajem tridesetih godina prošlog veka K. Šmit bavio novim nomosom zemlje u vidu alternative koja se u krajnjoj liniji svodi na dilemu i današnje svetske politike: ili će svet biti jednopolaran, ili će biti multipolaran? U slučaju da svet bude jednopolaran dominacija SAD kao ostrvske države je neminovana, a posledica toga će biti politička unifikacija sveta. Međutim, ukoliko opstane politički svet , on će u isto vreme biti i multipolarni svet, jer se takav svet uvek sastoji od velikih prostora (kulturnocivilizacijskih areala), ali i geopolitičkih prostora. Šmitova deviza je: Veliki prostor protiv univerzalizma.
Karl Šmit je još tridesetih godina naslućivao da je vreme države u padu jer je ovo remek-delo evropske forme i zapadnog racionalizma svrgnuto s prestola. Otuda je predlagao jedan alternativni model političke i teritorijalne organizacije kroz ideju o stvaranju velikog prostora, koju je Alan de Benoa artikulisao kao model evropske federalne imperije i tako prilagodio savremenim izazovima globalizacije.
Ovome dodajmo da je Šmitovo stvaralaštvo našlo odjeka i u radovima srpskih intelektualaca. Za ovu priliku izdvajamo ogled Borisa Nada Kraj jednopolarnog sveta: aktuelnost Karla Šmita u kojem je data pregledna analiza Šmitovog misaonog toka koja je hronološki omeđena podnaslovima: Jedan pokušaj difamacije, Istorijske intuicije geopolitike, Logika kopna i logika mora, Od države ka Imperiji: tranzicija ka novoj pluralnosti do sažetka Pluriverzum nasuprot univerzumu koji autor označava kao središnje pitanje oko kojeg se vode politički sukobi i sporovi poslednjih nekoliko decenija, a tako će po svoj prilici ostati još neko vreme. Po ovom autoru pojam pluriverzuma je sinonim za jednu vrstu geopolitičke alternative novom svetskom poretku koji na neki zagonetan način povezuje američki univerzalizam o izabranosti nacije koja širi slobodu i demokratiju sa hitlerizmom čiji se univerzalizam ispoljavao u izabranosti arijevske rase. Ono što je zanimljivo obe istorijske manifestacije univerzalizma odbacuju realnosti postojanja drugih i različitih civilizacije koje su u osnovi Šmitovog pluriverzuma. U vreme kada se povodom koronavirusne krize svet ponovo našao na prekretnici antiteza univerzum – pluriverzum nam se čini sasvim prikladnim opisom situacije na savremenoj međunarodnoj političkoj pozornici.
LITERATURA: Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I , Ekopres, Zrenjanin 2004; Alan de Benoa, Karl Šmit današnjice, MIR Publishing, Beograd 2013; Boris Nad, Kraj jednopolarnog sveta. Aktuelnost Karla Šmita, Novi standard 14. 11. 2016; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016.
Ostavi komentar