Jovan Rajić – autor prve štampane istorije Srba

Jovan Rajić – autor prve štampane istorije Srba

Autor: Jovanka Simić, novinar

Prvi značajan i obiman pokušaj da se prošlost Srba ali i  drugih Južnih Slovena prikaže u celini i uporedi sa istorijom drugih naroda načinio je pre 225 godina Jovan Rajić (Sremski Karlovci, 1726 – Kovilj, 1801) napisavši četvorotomnu „Istoriju raznih slavenskih narodov najpače Bolgar, Horvatov i Serbov“.

Naša prva pisana istorija štampana je u Beču, u štampariji Stefana Novakovića  1794−1795. godine. Svoje kapitalno delo Rajić je završio još 1768. ali je ono zbog cenzure bilo štampano tek  četvrt veka docnije.

Mada u ovom Rajićevom delu pravog naučnog metoda još nije bilo, autorovo oslanjanje na pisana dokumenta i kritička razmatranja nesumnjivo ukazuju na značajan napredak u razvitku srpske istoriografije. „Istorija“ je dugo bila najvrednije svedočanstvo o prošlosti srpskog naroda i sve do šezdesetih godina 19. veka Rajić je slovio kao najveći srpski istoričar.

Suprotno ranijim hronikama, koje počinju crkvenom istorijom a  događaje i oblike društvenog uređenja tumače Božjim proviđenjem, Rajićeva „Istorija“ počinje ranom sudbinom Slovena, nastavlja se objašnjavanjem događaja i državnih oblika i oslanja se na pisana dokumenta i kritička razmatranja.

Rajić je u svom delu prikazao katalog sa 64 izvora koja su mu poslužila za pisanje „Istorije“. Od navedenih izvora u najvećoj meri je koristio „Kraljevstvo Slovena“ Mavra Orbinija koje je na ruski jezik preveo Sava Vladislavić Raguzinski, hercegovački  Srbin, putopisac, srpski dobrotvor i savetnik ruskog cara Petra Velikog. U pisanju „Istorije“, Rajić se oslanjao i na „Hronike“ Đorđa Brankovića.

„Istorija“ je  štampana građanskom ćirilicom i predstavlja prvu srpsku knjigu sa objavljenim spiskom prenumeranata. Koncepcijski, podeljena je na 11 knjiga objedinjenih u četiri toma. Tri toma objavljena su 1794, a četvrti 1795. godine.

Prvi tom ima dve knjige od kojih je prva posvećena opštoj istoriji Slovena, a druga istoriji bugarskog naroda. Drugi tom sadrži pet knjiga.

Treća knjiga govori o Slovenima u Severnoj Dalmaciji i istoriji Hrvata. Četvrta je  posvećena  geografskom opisu srpskih zemalja i strukturi stanovništva koje je živelo na tom području  do dolaska Srba, a peta knjiga se bavi poreklom Srba, njihovim seobama i naseljavanjem na današnje prostore.

Šesta knjiga bavi se slovensko-gotskim kraljevima u Dalmaciji i Srbiji, sedma predstavlja jezgro Rajićeve „Istorije“ i skoro u celosti posvećena je dinastiji Nemanjića. Treći tom sadrži osmu, devetu i desetu knjigu. Osma knjiga ispunjena je istorijom Srbije u vreme Lazarevića. Srce te knjige je peta glava posvećena Kosovskom boju.

Deveta knjiga prikazuje istoriju Srbije pod despotima iz dinastije Brankovića, a deseta svedoči o seobama Srba u Ugarsku i zahvata period do  Mohačke bitke (1687). Četvrti tom sadrži samo jedanaestu knjigu posvećenu istoriji Srba na prostoru Južne Ugarske od Mohačke bitke do Rajićevog vremena.

Kako bi se što bolje razumelo njegovo delo, Rajić je na kraju četvrtog toma objavio nekoliko priloga, hronološki spisak vizantijskih careva, kao i pregled geografskih naziva nekadašnjih provincija i gradova.

Zanimljivo je da ostali pisani izvori, poput Dušanovog zakonika, objavljeni su pod naslovom „Pribavlenije III“. Dodati su  po želji štampara, a suprotno volji autora. Postoje primerci „Istorije“  četvrtog toma bez dela „Pribavlenija III“ na stranama 272 ̶ 446.

Povodom 175-godišnjice Matice srpske, 2002. godine objavljeno je fototipsko izdanje Rajićeve „Istorije“ koje je za tu priliku priređeno u saradnji Matice i Orfeusa, a prema primerku BMS iz Biblioteke Save Tekelije.

Jovan Rajić bio je pesnik, istoričar, bogoslovski pisac, učenik ruskih učitelja u Karlovcima i pitomac čuvene kijevske Duhovne akademije. Bio je sin prvenac Radoslava Jankovića – Raje Vidinca  čiji su koreni u varoši Vidinu. Po očevom nadimku Jovan je docnije izveo svoje prezime – Rajić.

U rodnim Sremskim Karlovcima pohađao je slovensko-latinsku školu kod Rusa Emanuela Kozačinskog i Ivana Minackog. Potom je gimnaziju učio u Komoranu kod jezuita, ali ju je napustio posle pokušaja tadašnjih učitelja da ga prevedu u katolicizam.

Gimnazijsko školovanje priveo je kraju u Šopronu, a posle mature pešice se uputio u Rusiju, u Kijev gde je tri godine pohađao rusku duhovnu akademiju. Četvrtu godinu završio je u Moskvi.

Pošto nije uspeo da dobije posao u Karlovcima, vratio se u Rusiju, a odatle je preko Carigrada otišao na Svetu Goru da u manastirima prikuplja građu za svoju „Istoriju“. Proveo je krajem leta 1758. godine dva meseca  u svetogorskim manastirima Hilandaru i Zografu. Pronašao je veliki broj starih hrisovulja koje su pisali srpski carevi i kraljevi ali nije dobio dozvolu od manastirskih starešina da ih koristi u svom pisaniju. U Hilandaru u to vreme, Srbi su bili u manjini –  brojčano su  preovladavali Grci i Bugari.

Po povratku, godine 1758, u bogoslovsko-učiteljskoj školi u Karlovcima dobio je mesto nastavnika ali je posle nekog vremena prešao u Temišvar sa zadatkom da priprema buduće sveštenike. Shvatao je da Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Ugarskoj preti opasnost od unijaćenja te se naročito usavršio u pitanjima koja su isticala preimućstvo pravoslavnih dogmi nad unijatskim. Postao je najčuveniji teolog u Srba. Savremenici su ga zvali „srpskim Zlatoustom“.

Na poziv bačkog episkopa Mojsija Putnika počeo je da radi u bogosloviji u Novom Sadu, a 1772. godine zakaluđerio se i postao arhimandrit u manastiru Kovilj.

U Kovilju se upokojio, tu i počiva. U manastirskoj crkvi Svetih arhangela na nadgrobnoj ploči uklesan je epitaf „Ovde leže kosti Jovana Rajića, učitelja bogoslovlja, braniča pravoslavlja, velikoga književnika srpskog.“

LITERATURA

. Biblioteka Matice srpske –  elektronska izložba 225 godina Istorije Jovana Rajića (Beč, 1794−1795). Autori: Aleksandra Drapšin i Srđan Graovac.

. Čedomir Denić: Pogledi na delo Jovana Rajića, Zbornik Matice srpske za istoriju, 1996. godina