Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Hajnrih Jordis fon Lohauzen (1907 – 2002) austrijski baron i general, pripada redu najistaknutijih mislilaca evropske kontinentalističke geopolitičke škole mišljenja. Potiče iz oficirske porodice. Najpre je studirao pravo u Gracu, 1925. godine postao kandidat za artiljeriju u vojsci Prve republike, a 1938. godine preuzet u činu kapetana u Vermahtu. Borio se na nekoliko frontova u Drugom svetskom ratu (Francuska, Poljska, Libija) i služio kao oficir za vezu generala E. Romela u Africi. Posle rata 1955. godine preuzeo je funkciju u Federalnom ministarstvu odbrane Austrije. Bio je pukovnik u Vojnom atašeu Generalštaba Austrije u Velikoj Britaniji (1957 – 1959) i Francuskoj (1960 – 1966). Posle odlaska u penziju objavio je geopolitičke spise u kojima se bavio nemačkim pitanjem.
Najvažnije teorijsko uporište nalazio je u radovima istaknutog geopolitičara Karla Haushofera čije je koncepcije nemačke samoidentifikacije i novog evroazijskog poretka teorijski artikulisao u skladu s realijama hladnoratovskog međunarodnog političkog i pravnog poretka. Za razliku od Žana Tirijara ili Alana de Benoa nije učestovao u neposrednom političkom životu ili koncipiranju odgovarajućih socijalnih pokreta, tako da njegovi uvidi ostaju u strogo naučnim geopolitičkim okvirima. Ključne stavove obrazložio je u kapitalnom ogledu Hrabrost vladanja. Misliti u kontinentalnim razmerama u kojem je istakao da globalni teritorijalni, civilizacijski, kulturni i socijalni procesi postaju jasni samo ukoliko se posmatraju u dalekovidoj perspektivi koju je suprostavljao tzv. istorijskoj kratkovidosti.
Geopolitiku je definisao kao disciplinu koja svoja saznanja zasniva na globalnim kategorijama uz apstrahovanje analitičkih pojedinosti (karakterističnih za unutrašnju primenjenu geopolitiku Iv Lakosta ). Globalne odrednice u kojima je razrađivao svoje geopolitičke šeme su: prostor, jezik, etnos i resursi, koje je, uprkos uticaju tehnologije, označavao kao osnovne zakonitosti vezane za prirodne i kulturne cikluse koji se računaju na milenijume. U svojim radovima posebno se bavio pojmom moći koju je definisao kao silu pomnoženu sa položajem, dok je vlast (političku, intelektualnu) direktno povezivao sa prostorom.
Položaj Evrope posmatrao je u kontinentalističkom geopolitičkom ključu, odvajajući njenu sudbinu od sudbine Zapada. Pod uticajem Haushoferovog viđenja problema nemačke centralnosti i njegovog neprijateljskog stava prema talasokratiji, gradio je svoj odnos prema pitanju političkog oslobođenja (samostalnosti) evropskog kontinenta za koje je neophodan tzv. pozicioni minimum. Bio je zagovornik objedinjavanja Nemačke, integracionih procesa u Srednjoj Evropi, obnove teritorijalnog jedinstva Prusije (koja je za vreme Hladnog rata bila podeljena između Sovjetskog Saveza, Poljske i DNR) i daljeg spajanja velikih evropskih država u novi samostalan blok nezavisan od atlantizma.
Smatrao je da je budućnost Evrope nezamisliva bez strateške saradnje s Rusijom, ali i obrnuto, da je geopolitički položaj Rusije (SSSR) nepotpun bez povezivanja s državama Starog kontinenta. Saradnju Rusije i Evrope označavao je kao začetak novog razdoblja geopolitičke istorije – evroazijskog razdoblja, a stanovište o Rusiji zasnivao na uverenju da je reč o Središnjoj zemlji – Hartlendu .
Nemačka samoidentifikacija
Jordis fon Lohauzen je kao i većina nemačkih teoretičara bio veoma posvećen izučavanju problematike nemačke centralnosti. Najveći teorijski uticaj na njegovo stvaralaštvo izvršio je znameniti Karl Haushofer čiji je institut Nasleđe predaka posebno aktivan između dva rata. Zbog toga je, da bi se razumeli Lohauzenovi stavovi, poželjno ukazati na suštinu Haushoferove geopolitičke koncepcije. Slično ostalim klasicima geopolitike, Haushofer je zastupao stanovište o tome da se smisao međunarodne politike ispoljava kroz sliku planetarne dvojnosti, preciznije suparništvo talasokratije i telurokratije. Ova planetarna dvojnost zakonomerno je otvorila temu nemačke samoidentifikacije i samim tim jačanja nemačke države, njene nacionalne ideje, industrijskog razvoja i kulturnog uspona. Haushofer je sagledavajući ovo pitanje zaključio da je centralni položaj Nemačke na evropskom kontinentu ključ njene geopolitičke identifikacije koja je kao takva neminovno suprostavljena interesima talasokratije (Engleska, Francuska, SAD). Haushoferu nisu bili nepoznati stavovi teoretičara atlantizma koji su Nemačku i Rusiju doživljavali kao ključne geopolitičke konkurente na Starom kontinentu.
Kao protivtežu ovim uticajima, Hausfofer je izgradio stanovište o nužnosti stvaranja kontinentalističkog bloka o čemu je pisao u poznatom ogledu Kontinentalni blok. Iz ovog vrlo zanimljivog teksta izdvajamo njegovu konstataciju o Evroaziji koju je nemoguće ugušiti sve dok njena dva najveća naroda, Rusi i Nemci, na svaki način teže da izbegnu međusobni sukob sličan Krimskom ratu ili onom iz 1914. godine. To je aksiom evropske politike. U istom članku citirao je stavove Amerikanca H. Lija koji je navodio da će poslednji čas anglosaksonske geopolitike kucnuti onda kada se ujedine Nemci, Rusi i Japanci. Na toj osnovi nastala je Haushoferova geopolitička linija Berlin – Moskva – Tokio.
Ovu koncepciju Haushofer je na različite nazive varirao u svojim kasnijim radovima opisujući je kao Orijentaciju na Istok. Ono što je međutim odlikovalo ovu orijentaciju svakako nije nikakav rasizam prema slovenskim narodima, nego nastojanje da se učini zajednički civilizacijski napor Rusije i Nemačke koji bi trebalo da urodi uspostavljanjem Novog evroazijskog poretka koji bi vodio potpunoj geopolitičkoj emancipaciji u odnosu na talasokratske sile. NJegov Lebensraum, takođe, nije podrazumevao kolonizaciju ruskih zemalja, već osvajanje ogromnih nenaseljenih azijskih prostora, uz preuređenje područja Istočne Evrope (H. Mekinder, Demokratski ideali i stvarnost, 1919).
Nasuprot Haushoferovim stavovima i njegovom kontinentalističkom opredeljenju, u nemačkoj nacionalnoj svesti postojale su i sasvim drugačije tendencije. Tako je Hitlerov rasistički prilaz geopolitičke razloge stavio u drugi plan, ističući teoriju krvi iznad tla koja je anglosaksonske narode videla kao rasno i etnički najbliže i prirodne nemačke saveznike. Iz te perspektive nastale su teorije o Slovenima kao nižoj rasi koje su, što je vrlo zanimljivo, podržavali i Marks i Engels. Iz svega navedenog proističe unutrašnja protivrečnost koja je Trećem rajhu svojstvena sve do početka napada na Sovjetski Savez juna 1941. godine. Haushofer je kao neko ko se angažovao u praktičnoj politici povremeno svoje geopolitičke teorije prilagođavao zvaničnoj politici. Tako je, na primer, podržao stvaranje Sila osovine na liniji Berlin – Rim – Tokio, potpuno svestan karikaturalnosti ove koncepcije, u odnose na njegove prvobitne stavove koji su podrazumevali savez sa Rusijom kao Središnjom zemljom.
Ka savezničkoj Evropi
Lohauzenova geopolitička istraživanja u najširem smislu pripadaju novoj evropskoj desnici, intelektualnom i filozofskom krugu koji je nastao na evropskom tlu šezdesetih godina prošlog veka. Novu desnicu su činile pristalice organske demokratije, razne struje socijalista i modernista, čak i pagana. Nezavisno od svega njihova zajednička karakteristika je germanofilija koja se najpre ispoljavala u stavovima Alana de Benoa, a zatim i Žana Tirijara. Oba ova angažovana intelektualca su svoje geopolitičke teorije zasnivali na Haushoferovim postulatima o kontinentalnoj sudbini Evrope. NJihova početna germanofilija kasnije je evoluirala u obaveznu rusofiliju. Iz te perspektive zanimljiva su njihova gledišta o Sovjetskom Savezu čija je komunistička ideologija za ove teoretičare od drugorazrednog karaktera. Ovakvo stanovište posebno je prepoznatljivo kod Tirijara koji se zalagao za formiranje Evrosovjetske imperije od Vladivostoka do Dablina.
Lohauzen i Tirijar su mnogo godina pre okončanja Hladnog rata upozoravali na neminovnost raspada Sovjetskog Saveza. Ovaj zaključak su izvlačili iz mnogo povoljnije strateške pozicije Amerike u Evropi, ali i nespremnosti sovjetskog rukovodstva da radikalno izmeni geopolitičku orijentaciju u Evropi i na jugu Evroazije. Lohauzen je isticao da je SSSR na Zapadu mogao da ima četiri Evrope: neprijateljsku, podređenu, opustošenu i savezničku, i zagovarao promenu sovjetske geopolitike u pravcu stvaranja savezničke Evrope. NJegova pozicija u odnosu na sovjetsku državu svesno je ograničena geopolitičkim odrednicama, bez zalaženja u istorijske i ideološke nijanse karakteristične za Rusiju. Kao i većina kontinentalista uočavao je jednu vrstu geopolitičkog kontinuiteta između boljarske Rusije, carske Rusije i Sovjetskog Saveza. Ipak, u svemu tome, najzanimnjivije je Lohauzenovo viđenje kraja Hladnog rata, koji je po njemu prvenstveno poraz kontinentalnih sila, uz izvesna nadanja da će urušavanjem marksističke ideologije biti uklonjena i odgovarajuća ideološka ograničenja i stvorene pretpostavke za obnovu projekta Kontinentalne imperije.
Nema sumnje da su Lohauzenova zapažanja i kritike sovjetske državnosti naišli na odgovarajući odjek u radovima ruskih neoevroazijaca. NJihovo osnovno polazište je da se prilikom stvaranja Nove imperije ne smeju ponoviti greške koje su dovele do sloma sovjetske države. Ovom prilikom navodimo nekoliko karakterističnih strateških nedostataka sovjetske države. Prvi nedostatak odnosio se na sadržaj same komunističke ideologije u koju nikada do kraja nisu bili uvedeni nacionalni, tradicionalni i duhovni elementi, što je naročito u poznom sovjetskom periodu stvorilo unutrašnje protivrečnosti, kada su besmisleni dogmatizam i komunistička demagogija ugušili svaki ideološki život u društvu. Drugi nedostatak sovjetske države je bio očigledan na strateškom planu, što je posebno došlo do izražaja za vreme Hladnog rata na linijama razgraničenja dva bloka u Evropi, potom na jugu Azije (Indijski okean) i na Dalekom istoku (uključenje Kine u mondijalističke projekte), što je dovelo do jedne vrste statusa kvo koji je postao potpuno neodrživ. Treći nedostatak sovjetske imperije proisticao je iz njenog administrativnog uređenja koje nije uzimalo u obzir različite regionalne, etničke i verske osobenosti unutrašnjih područja. Konačno, četvrti činilac nestanka velike države treba tražiti u ekonomskom sistemu koji je bio pod presudnim uticajem nekompetentne birokratije. Sve ove okolnosti, tj. promašaji sovjetske doktrine moraju se uzeti u obzir prilikom izgradnje novog evroazijskog poretka.
Neokontinentalizam
Završetak Hladnog rata označio je potpuni geopolitički trijumf atlantizma i njegove kvintesencije SAD u svetskim poslovima. Na Starom kontinentu dogodile su se tektonske promene koje su iznova aktuelizovale pitanje geopolitičkog identiteta Evrope u novim okolnostima. Na sastanku Trilaterale, koji je održan od 20. do 22. aprila 1991. godine u Tokiju, razmatrano je pitanje budućnosti Evrope, njenih granica i institucionalne strukture. U vezi s ovom temom prisutnima je predočen zanimljiv izveštaj.
Reč je o dokumentu koji je podneo tadašnji generalni sekretar EZ Žak Delor koji je u ime Zajednice dvanaestorice predložio model koncentričnih krugova kao način budućeg objedinjavanja Evrope. On je 1989. godinu označio kao Anno mirabilis, tj. godinu kada je prevaziđena dotadašnja hladnoratovska podela Evrope. Svestan da proces proširenja EZ predstavlja određeni rizik, Delor je predložio postepeno priključenje nekadašnjih komunističkih država ovom klubu. Prema njegovom modelu Zajednici bi se najpre pridružile članice EFTA, drugi koncentrični krug širenja bio bi rezervisan za države srednje Evrope: Poljsku, Mađarsku i Čehoslovačku, dok bi se treći koncentrični krug širenja odnosio na zemlje jugoistočne Evrope, Balkan i SSSR. Francuski političar posebno je upozoravao da bi u prelaznom periodu mogle da se dogode nove podele, na bogatije i siromašnije države, što bi izazvalo migracije na najširoj osnovi. Zbog toga je ukazivao da se proces proširenja nikako ne odvija pre unutrašnje integracije starih članica na najširoj osnovi, što je podrazumevalo uvođenjenje jedinstvene valute. Delor je naročito bio svestan slabosti istočnoevropskih zemalja kojima nedostaju menadžment, administrativna kultura i tzv. kultura know–how, koja bi im omogućila da efikasno upravljaju tržišnom liberalnom ekonomijom. Tu je nasleđena i navika potčinjavanja državnoj strukturi i nedostatak ekonomske inicijative, a što ne može biti prevaziđeno u kratkom roku.
Delor je nesumnjivo bio prvi značajniji političar na gradilištu posthladnoratovske Evrope koji je usvojio neke od najvažnijih postulata kontinentalističke geopolitike. Naš poznati intelektualac Dragoš Kalajić izneo je veoma zanimljivo zapažanje o Delorovoj koncepciji geometrijske Evrope, ukazujući da tvrdoglavo insistiranje na koncepciji država – nacija, ne samo da onemogućava izgradnju evropskog zajedništva već šteti i onom što se želi sačuvati. U protivnom , sve će biti izgubljeno pod udarima talasa ekonomske, političke i kulturne unifikacije sveta, tako da se, u ovoj interpretaciji, evropska izgradnja iskazuje kao instrument očuvanja nacionalnog identiteta. Uostalom, o tome je još tridesetih godina prošlog veka pisao slavni nemački pravnik Karl Šmit.
Obrisi nove imperije
Već smo napomenuli da je geopolitička uloga Sovjetskog Saveza bila u osnovi evroazijskog karaktera. To znači da je posle završetka Hladnog rata ravnoteža snaga na evropskom tlu poremećena u korist sila atlantizma. Ipak, jasni kontinentalistički impulsi u evropskoj geopolitici nisu mogli nestati preko noći. Jedno od najvažnijih geopolitičkih uporišta evroazijske doktrine svakako je područje Srednje Evrope. Reč je o prirodnoj geopolitičkoj tvorevini koja je objedinjena strateški, kulturno i donekle politički. U taj prostor ulaze narodi nekadašnje Austrougarske, Nemačke, Prusije, delovi poljskih i zapadnoukrajinskih teritorija.
Nemačka je nesporno konsolidujuća sila ovog entiteta. Prirodni geografski položaj, relativno homogeno stanovništvo, izvanredna privreda, faktori su koji svakako idu u prilog ovakvim razmišljanjima . Politički uticaj Srednje Evrope se u određenim istorijskim situacijama širio i na prostor Italije i Španije, uz napomenu da je realizacija takvog projekta uglavnom bila uslovljena namerama nemačke političke elite. Nova imperija na Zapadu svakako podrazumeva i priključenje antiatlantske Francuske u kojoj postoji vrlo uticajna struja kontinentalista. Ipak, izgradnja Nove imperije svakako je nezamisliva bez aktivne uloge Rusije.
Početkom devedesetih godina prošlog veka u postsovjetskoj Rusiji grupa intelektualaca, okupljena oko časopisa Elementi i Dan, obnovila je ideju evroazijstva, pre svega u pokušaju da tako objedini različite nacionalne i opozicione struje radi što uspešnijeg suprotstavljanja tadašnjoj prozapadnoj strukturi vlasti u Kremlju. U to vreme neoevroazijstvo, zasnovano na idejama P. Savickog, kneza Trubeckog, G. Vernadskog , N. Ustrajlova (tzv. istorijski evroazijci), prihvaćeno je kao vrlo aktuelna i sasvim primenjiva doktrina u izmenjenim međunarodnim prilikama nastalim po završetku Hladnog rata, a koje su porodile osećaj trujumfalizma Zapada (SAD) u svetskim poslovima.
Nasuprot teoretičarima atlantizma koji, poput Z. Bžežinskog, područje Evroazije opisuju kao Veliku šahovsku tablu gde su SAD u suštini dominantna sila, a Rusija država s izvesnom perspektivom daljeg rasparčavanja, novi evroazijci iznova valorizuju ideju o Rusiji kao Središnjoj zemlji koja ima svoju metaistorijsku misiju objedinjavanja Kontinenta i stvaranja jedne evroazijske imperije.
Oni prihvataju ideju o Velikom ratu kontinenata kao geografskom sadržaju svetske istorije (dualizam kopno – more), i iz ove premise izvlače zaključak da na jedinstveni izazov Globalne imperije (SAD), odgovor neoevroazijstva takođe mora da bude globalan. U geopolitičkom praksisu to znači da krajnji cilj novog evroazijstva mora da bude oslobađanje Kontinenta, a što je jedino moguće stalnim slabljenjem američkog uticaja u Evroaziji, i posledično u svetskim poslovima. Uprkos mnogim znacima opadanja moći Globalne imperije (ekonomska i duhovna kriza, tehnološko zaostajanje), vodeći ruski geopolitičari dopuštaju mogućnost postojanja jedne globalne međurealnosti kao prelazne etape do uspostavljanja nove dvopolarnosti, što je svakako krajnji cilj neoevroazijstva.
U periodu globalne međurealnosti saveznici neoevroazijaca su svi koji se suprostavljaju planetarnoj dominaciji SAD (Zapad protiv ostatka sveta). Potencijalni sledbenici ovakve (neoevroazijske) geopolitičke projekcije su zapravo one kulture i civilizacije koje ne pristaju da konvertuju svoj identitet po obrascu postmodernog atlantizma. Neoevroazijci kao potencijalne saveznike Rusije – Evroazije na zapadu označavaju kontinentalističku Nemačku a na Dalekom istoku antiamerički Japan, dok prema Kini pokazuju izvesnu uzdržanost pre svega zbog njenog učešća u raznim mondijalističkim integracijama. Na jugozapadu Kontinenta ključna država – saveznik neoevroazijstva je šiitski Iran, nasuprot atlantizovanim sunitskim režimima – poput onog u Saudijskoj Arabiji, uz vrlo važnu ulogu Indije.
Svesni ubrzanih promena, neoevroazijci su u stalnom traganju za odgovarajućim modelima socijalno-ekonomskog razvoja, čije je osnovno polazište sadržano u promociji koncepcije regionalne globalizacije (Evroazijska unija) u okviru koje je, potpuno suprotno Evropskoj uniji, svaka država-članica ovog saveza sačuvala svoju samostalnost. Neoevroazijci su, pored toga, i u stalnom promišljanju o odgovarajućim modelima političkog predstavljanja, svesni činjenice da je koncept liberalne demokratije – upravo na političkom Zapadu doživeo potpuni kolaps. Na tim premisama nastala je četvrta politička teorija kao ideološka platforma koja je podjednako udaljena od liberalizma, fašizma i komunizma kao ideoloških izama koji su obeležili 20. vek.
Za razliku od evroatlantizma koji prostor na kojem živimo (tzv. Zapadni Balkan) posmatra kao periferiju neoliberalnog kapitalizma i područje gde se završava Evropa (S. Hantington), geopolitika Nove imperije ovaj prostor vidi kao ključnu kariku koja povezuje Rusiju – Hartlend sa ostatkom deatlantizovane Evrope (Velika Istočna Evropa – prim. autora). Otuda se u svim neoevroazijskim geopolitičkim projekcijama Srbija (razume se s Kosovom i Metohijom kao balkanskim Hartlendom), ali i ostale srpske zemlje, doživljavaju kao jedan od najvažnijih činilaca u realizaciji koncepcije nove dvopolarnosti o čemu svedoči niz aktuelnih strateških projekata (Turski tok, Jedan pojas – jedan put) u okviru kojih je Srbija nezaobilazan faktor.
LITERATURA: Dragoš Kalajić, Izdana Evropa, Jugoslavijapublik, Beograd 1994: Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, I –II, Ekopres, Zrenjanin 2004; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016.
Ostavi komentar