Autor: Stevan Stojkov
Maternji jezik je jezik koji prvo usvajamo i učimo. Kao što njegov naziv sugeriše, to je jezik kojim govori majka – prva osoba s kojom se dete identifikuje. Rezultati istraživanja kognitivnih psihologa sa Univerziteta Dekart u Parizu ukazuju da su bebe već u toku prve godine života u stanju da razlikuju glasove maternjeg jezika od glasova drugih jezika.
Najveći broj ljudi lako i bez razmišljanja određuje svoj maternji jezik. Oni se opredeljuju po automatizmu, ne razmišljajući o razlozima i kriterijumima po kojima to čine. Razlozi na osnovu kojih se opredeljuju nisu izrečeni naučnim jezikom. Neki od tih razloga su sledeći: to je jezik koji sam prvo naučio, najčešće ga koristim, najbolje ga znam, pripadam narodu koji njime govori, to je najlepši jezik na svetu… Navedene razloge lingvistika svrstava u jedan od tri kriterijuma kojima se određuje maternji jezik:
kriterijum kopetencije,
kriterijum funkcije i
kriterijum identifikacije.
Određivanje maternjeg jezika na osnovu kriterijuma kopetencije podrazumeva izjašnjavanje na osnovu naučnih razloga: po sličnosti više dijalekata, uvažavajući definisani prag razlika koji se mora preći da bi se jedan dijalekat mogao odvojiti kao poseban jezik i prati društveni dogovor o odvajanju zasebnog jezika. Izjašnjavanje prema stavovima, emotivnim, moralnim, pragmatičnim ili drugim subjektivnim razlozima (prvi naučen, najviše se koristi, najbolje se zna…) predstavlja kriterijum funkcije, a izjašnjavanje po poreklu, identitetu, i najčešće po nacionalnosti – kriterijum identifikacije.
Kriterijum identifikacije je veoma bitan i ukazuje nam na jednu važnu činjenicu. Maternji jezik ne mora biti onaj koji se prvo uči niti to mora biti jezik koji se najbolje zna. Postoji nemali broj ljudi koji slabo znaju određeni jezik, a izjašnjavaju se da im je taj jezik maternji. Razlog tome je njihovo poreklo, stoga neki maternji jezik zovu i jezikom srca.
Nijedna kultura, nijedan narod ne mogu biti potpuni ako ne čuvaju svoj maternji jezik. Koliko velik značaj ima maternji jezik za sve narode najbolje pokazuje misao Vuka Stefanovića Karadžića, oca srpske pismenosti: „Jezik je hranitelj naroda. Dokle god živi jezik, dokle ga ljubimo i poštujemo, njime govorimo i pišemo, pročišćavamo, dotle živi i narod koji se može među sobom razumevati i umno sjedinjavati, ne preliva se u drugi i ne propada“. Zadatak svake društvene zajednice je da čuva i neguje svoj maternji jezik. Za održanje i negovanje maternjeg jezika veoma je važno da se on govori kako na geografskom području koje nosi taj jezik, tako i svuda gde žive pripadnici naroda koji su govornici tog jezika. Samo na taj način se jezik čuva i sprečava njegovo nestajanje sa spiska živih jezika.
Mađunarodni dan maternjeg jezika
Jezička raznolikost predstavlja resurs od strateškog značaja za čovečanstvo i našu planetu. Međutim, zbog procesa globalizacije sve veći broj jezika se suočava s pretnjom potpunog nestanka. Prema podacima Ujedinjenih nacija ugroženo je najmanje 43% od procenjenih 6000 jezika koji se govore u svetu. Svake dve nedelje nestaje jedan jezik. Da je situacija dramatična ukazuje činjenica da je samo nekoliko stotina jezika zaista dobilo zasluženo mesto u obrazovnim sistemima i javnoj upotrebi, a da se u digitalnom svetu koristi manje od stotinu jezika. Jezik koji nestaje nosi sa sobom celokupno kulturno i intelektualno nasleđe. Nestaje jedna tradicija, pamćenje, jedinstven način razmišljanja i izražavanja, a na svetskom nivou se umanjeju bogatstvo kulturne raznolikosti.
Multikulturalna i višejezična društva postoje upravo kroz svoje jezike, putem kojih prenose i čuvaju tradicionalna znanja i kulture na održiv način. Svesna značaja kulturne i jezičke raznolikosti za celokupno ljudsko društvo i opasnosti koja se nadvila nad veliku većinu jezika, Generalna konferencija Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESKO) je 17. novembra 1999. godine proglasila Međunarodni dan maternjeg jezika, koji se obeležava svake godine 21. februara, počevši od 2000. godine, s ciljem negovanja jezičke i kulturne raznolikosti i višejezičnosti. Ideja za obeležavanje Međunarodnog dana maternjeg jezika je potekla od Bangladeša. Datum 21. februar je određen u znak sećanja na četvoro studenata koji su 21. februara 1952. godine ubijeni u Daki u Istočnom Pakistanu, danas Bangladešu, jer su protestovali zbog toga što njihov maternji jezik bengalski nije proglašen za zvanični.
Međunarodni dan maternjeg jezika je državni praznik u Bangladešu, gde je poznat i kao Shohid Dibôsh ili Shaheed Day. U drugim delovima sveta Dan maternjeg jezika se obeležava nizom svečanih priredbi kojima se želi skrenuti pažnja javnosti na značaj jezičke i kulturne raznolikosti za održiva društva. Tema ovogodišnjeg obeležavanja Međunarodnog dana maternjeg jezika je „Negovanje višejezičnosti za uključivanje u obrazovanje i društvo“. Izborom ove teme, kako se navodi na veb-stranici UNESKA, želi se uputiti poziv „kreatorima politike, prosvetnim radnicima i nastavnicima, roditeljima i porodicama da povećaju posvećenost višejezičnom obrazovanju i inkluziji u obrazovanju radi unapređenja oporavka obrazovanja u kontekstu pandemije Kovid-19“.
Stanovište UNESKA je da obrazovanje zasnovano na maternjem jeziku mora početi od ranog uzrasta, jer je briga o deci i njihovo obrazovanje od ranog detinjstva temelj uspešnog procesa učenja. Učenje maternjeg jezika u najranijem životnom dobu je veoma važno iz razloga što je u tom uzrastu njihovo savladavanje najprirodnije, a samim tim i najlakše. Usvajanje i učenje maternjeg jezika podstiče intelektualni i kognitivni razvoj kod dece. Maternji jezik nije samo sredstvo komunikacije. On čini osnovu našeg mišljenja i saznanja. Dokazano je da deca koja nisu u dovoljnoj meri usvojila maternji jezik imaju slabije razvijene socijalne i međuljudske veštine i teže prihvataju različitosti. Učeći maternji jezik deca razvijaju lingvističke kompetencije, što je veoma važno i za učenje stranih jezika.
Vrediš onoliko koliko jezika govoriš
Poznata izreka „Vrediš onoliko koliko jezika govoriš“ najbolje oslikava koliko je u svesti našeg naroda čvrsto utkana spoznaja u kojoj meri je jezik važan u razvoju obrazovane i svestrane ličnosti. Negovanje višejezičnosti pravi je pokazatelj težnje da se očuva i unapredi raznolikost i multietičnost našeg društva.
U Srbiji postoji tradicija priznanja i zaštite identiteta i jezika nacionalnih manjina. Pravo na službenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina u Srbiji, u različitim aspektima, uzdignuto je na rang ustavnog prava, a detaljnije je regulisano nizom zakona i propisa. Vođena idejom da posredstvom još jednog međunarodnopravnog akta posvećenog zaštiti i unapređenju manjinskih jezika doprinese zaštiti i očuvanju višejezičnosti i multikulturalizma u Srbiji i Evropi, Srbija je u 2006. godini pristupila Evropskoj povelji o regionalnim ili manjinskim jezicima Saveta Evrope. Ratifikacijom ove povelje naša država se obavezala da posebno štiti sledeće manjinske jezike: romski, rusinski, slovački, mađarski, rumunski, albanski, bosanski, bugarski, ukrajinski i hrvatski. Kako se Povelja odnosi na sve manjinske jezike koji se govore na njenoj teritoriji, Srbija se obavezala da će, u skladu sa mogućnostima, preduzimati mere u cilju zaštite i unapređenja svih jezika koji se tradicionalno koriste na njenoj teritoriji.
U Srbiji živi više od 30 etničkih zajednica koje govore svojim jezikom, a u službenoj upotrebi je osim srpskog jezika i ćiriličnog pisma još njih jedanaest: mađarski, slovački, rumunski, rusinski, bosanski, albanski, bugarski, češki, makedonski, crnogorski i hrvatski jezik. Pored toga, na teritoriji AP Vojvodine njenim Statutom je utvrđeno da u radu organa AP Vojvodine pored srpskog jezika i pisama u službenoj upotrebi su i sledeći jezici: mađarski, rumunski, slovački i hrvatski.
Svesna značaja koje ima obrazovanje na maternjem jeziku za očuvanje i razvoj identiteta pripadnika nacionalnih manjina koji žive na njenoj teritoriji, naša država je stvorila uslove da učenici pripadnici nacionalnih manjina pohađaju nastavu na svom maternjem jeziku. Prema Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2018), lica koja pripadaju nacionalnim manjinama imaju pravo na obrazovanje na svom jeziku u ustanovama predškolskog, osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanja. Postoje tri modela u obrazovanju na jezicima manjina u Srbiji:
manjinski jezik kao sredstvo na kome se odvija nastava u svim opšteobrazovnim predmetima, a srpski jezik kao nematernji se predaje kao jedan nastavni predmet;
dvojezično obrazovanje;
nastava manjinskog jezika sa elementima nacionalne kulture.
Model obrazovanja u kome je manjinski jezik onaj na kojem se odvija nastava, dok se srpski jezik kao nematernji uči kao poseban predmet, primenjuje se kod osam manjinskih jezika: mađarskog, rumunskog, rusinskog, slovačkog, bugarskog, albanskog, bosanskog i hrvatskog. Model dvojezičnog obrazovanja predstavalja osetljivo pitanje, posebno u odnosu na srpski i manjinske jezike. U ovom slučaju neke nacionalne manjine se protive ovom modelu, jer strahuju da je on put ka asimilaciji iz razloga što, po njihovom mišljenju, razvodnjava udeo manjinskog jezika u obrazovanju. Obrazovanje prema ovom modelu je dostupno u osnovnim i srednjim školama u određenim jezičkim dijadama (nemačko-srpski, nemačko-mađarski), ali samo kao maternji jezik u vezi sa stranim jezicima (srpski sa engleskim, italijanskim, francuskim) i mađarski sa nemačkim (mađarski jezik se smatra maternjim, a nemački stranim). Predmet Maternji jezik sa elementima nacionalne kulture predaje se učenicima pripadnicima nacionalnih manjina koji nastavu pohađaju na srpskom jeziku i postoji za šesnaest jezika: albanski, bosanski, bugarski, bunjevački, hrvatski, češki, mađarski, makedonski, romski, rumunski, rusinski, slovački, slovenački, ukrajinski, vlaški i nemački.
Pored obrazovanja, pripadnici nacionalnih manjina u Srbiji ostvaruju pravo i na informisanje na maternjem jeziku putem štampanih i elektronskih medija, televizijskog i radio programa. Informisanje putem štampanih medija na svom jeziku ostvaruju pripadnici četrnaest nacionalnih manjina: Romi, Rusini, Rumuni, Mađari, Bunjevci, Slovaci, Česi, Ukrajinci, Slovenci, Makedonci, Bošnjaci, Albanci, Nemci i Hrvati. U oblasti elektronskih medija preko osamdeset emitera stvara i emituje programe na jezicima nacionalnih manjina. Televizijski program se emituje na šesnaest jezika nacionalnih manjina i to na: albanskom, bosanskom, bugarskom, bunjevačkom, vlaškom, mađarskom, makedonskom, nemačkom, romskom, rumunskom, rusinskom, slovačkom, slovenačkom, ukrajinskom, češkom i hrvatskom, a radio program na svom maternjem jeziku mogu da slušaju pripadnici petnaest nacionalnih manjina: Albanci, Bošnjaci, Bugari, Bunjevci, Vlasi, Mađari, Makedonci, Nemci, Romi, Rumuni, Rusini, Slovaci, Česi, Ukrajinici i Hrvati.
Pored rada na stalnom unapređenju položaja manjinskih jezika u Srbiji, važan zadatak državnih organa predstavlja i rad na očuvanju i razvijanju srpskog jezika i kulture kako u matici, tako i u rasejanju. Procenjuje se da srpski jezik govori oko dvanaest miliona ljudi, od kojih više od četiri miliona živi van matice. Neophodno je istaći da je opšte mišljenje da se mora uložiti više truda u borbu za opstanak srpskog jezika i pisma u zemljama u okruženju u kojima je, zbog procesa asimilacije srpskog življa i uticaja političkih faktora, njegov položaj poražavajući. Tribine, okrugli stolovi i slične manifestacije koje se organizuju u cilju obeležavanja Međunarodnog dana maternjeg jezika upravo predstavljaju pravo mesto za ocenu stanja u kojem se određeni jezici nalaze i iznošenje ideja i predloga za unapređenje tog stanja.
U Srbiji se Dan maternjeg jezika obeležava kao i svuda u svetu od 2000. godine svakog 21. februara. Tog dana se u školama, bibliotekama, drugim ustanovama kulture, na skupovima, okruglim stolovima i tribinama na progodan način slave svi jezici sveta, a na prvom mestu ljubav prema maternjem jeziku. Iako su sve manifestacije koje se održavaju u čast maternjeg jezika značajne, izdvojićemo dve. Kovačica, varošica i središte istoimene opštine u Južnobanatskom okrugu, svakog 21. februara postaje jedan od centara kulturne javnosti Srbije. U njoj se od početka obeležava Dan maternjeg jezika. Kovačica je sama jedan od najboljih primera kako se neguje maternji jezik. U ovoj opštini više od dva veka u slozi i uz međusobno poštovanje žive i neguju svoj jezik, tradiciju i kulturu Srbi, Slovaci, Mađari i Rumuni. Druga centralna manifestacija se održava u Tršiću. Dan maternjeg jezika se u mestu rođenja reformatora srpskog jezika obeležava od 2008. godine. Organizator ove svečanosti je Centar za kulturu „Vuk Karadžić“ iz Loznice, a želja im je, kako sami ističu, da prigodnim programom ukažu na lepotu i bogatstvo srpskog jezika, kao i na prisustvo svesti o važnosti maternjeg jezika.
Negujmo srpski jezik
Jezik je živa kategorija, razvija se, ali se i često susreće sa izazovima koje ne može sam savladati. Odvajkada je briga o maternjem jeziku predstavljala način dokazivanja svesti jednog naroda o vlastitom identitetu. Zaveštanje Stefana Nemanje kaže: „Narod koji izgubi svoje reči prestaje biti narod“. Nažalost, olako se ophodimo prema našem velikom jezičkom bogatstvu. Svest da se jezik čuva i neguje i da se o tome mora voditi računa nije dovoljno razvijena kod nas. Nivo jezičke kulture i pismenosti u Srbiji, kako već godinama unazad upozoravaju lingvisti, veoma je slab. Jezik ne može preživeti ako se ne prenosi deci. Podatak koji zabrinjava jeste da deca u Srbiji sve kasnije nauče da govore, a kada progovore, prema svedočanstvima logopeda, često pričaju na mešavini srpskog i engleskog jezika. Uzrok tome je provedeno previše vremena ispred televizora i preterana upotreba tableta i mobilnih telefona kojima se deci „kupuje pažnja“. Korišćenjem ovih uređaja, objašnjavaju logopedi, deca ostvaruju samo pasivnu komunikaciju, koja uopšte ne razvija govor.
Budući da jezik nije samo sredstvo komunikacije nego i saznanja, dobro poznavanje maternjeg jezika utiče na to da se lakše uče druge oblasti ljudskog znanja, kao i drugi jezici. Tako stižemo do sledećeg problema. Naime, u današnje vreme biti pismen ne znači samo gramatičku i pravopisnu normu, već mnogo više – umeti protumačiti i razumeti pročitano, povezati to s prethodnim znanjem i iskustvom. Statistički podaci izneti prilikom prošlogodišnjeg obeležavanja Međunarodnog dana pismenosti (8. septembra) nisu nimalo ohrabrujući. Po poslednjem popisu u Srbiji 2,68% stanovništva je bez školske spreme, 11% sa nepotpunim osnovnim obrazovanjem, a 20,76% sa osnovnim obrazovanjem, što zajedno čini 34,44% ukupnog broja stanovnika. Stanovište stručnjaka iz oblasti obrazovanja i vaspitanja je da ovako zabrinjavajućim podacima doprinosi i nedovoljan broj časova srpskog jezika i književnosti u osnovnim i srednjim školama, gde zaostajemo za evropskim zemljama u kojima je broj časova maternjeg jezika znatno viši (5 časova nedeljno u mlađim razredima, a 4 i 3 u starijim razredima u Srbiji, dok u evropskim zemljama najmanji broj časova je 7 u početnim razredima, u Austriji 8, u Slovačkoj 9, a u Francuskoj od 8 do 10 časova nedeljno).
Put ka prevazilaženju ovog problema ponudili su učesnici Prve interkatedarske srbističke konferencije održane prošle godine u Tršiću u vidu dve deklaracije koje su jednoglasno usvojene. Tim deklaracijama oni su zatražili da se poveća broj časova srpskog jezika i književnosti u školama i da srpski jezik postane obavezan na fakultetima. Međutim, ne može se briga o jezičkoj kulturi i borba za čistotu srpskog jezika svoditi samo na nastavnike i profesore srpskog jezika.
Pored porodice i obrazovnih institucija, zadatak je i medija – govornih, pisanih, elektronskih da neguju i vode računa o jeziku, jer oni predstavljaju reper pismenosti, govorne kulture i ukupnog izražavanja. Svedoci smo, nažalost, da veliki broj medija, davanjem ogromnog prostora onima koji nisu dovoljno pismeni, više doprinose srozavanju nego očuvanju govornog i pisanog standarda srpskog jezika. I na kraju ostaje da se vidi i uloga nas samih – koliko dobro znamo svoj jezik i kako ga čuvamo. Izgovor da pojedinac ne može ništa da učini, da to mogu samo institucije, ovog puta ćemo ostaviti po strani.
Ne cenimo dovoljno svoj maternji jezik. U svakodnevnoj komunikaciji postalo nam je potpuno nevažno kako se nešto kaže, važnije nam je da uz što manje truda i reči što više kažemo. Poštapalice, skraćenice i emotikoni su nam postali osnovni jezik komunikacije koju vodimo putem pametnih telefona. O izražavanju na društvenim mrežama ne vredi trošiti reči. Pokušaj da se prilikom pisanja objava i komentara na društvenim mrežama namerno izvrću pravopisna pravila kako bi se na ironičan način skrenula pažnja na pravilno izražavanje, po svemu sudeći je postigao kontraefekat, ali mi to i dalje činimo (potpisnik ovih redova spada u kategoriju tih pametnjakovića). Stidimo se svog jezika jer smatramo da je siromašan. Preveliki broj tuđica se odomaćio u našem jeziku. Koristimo ih nekritički, bez imalo uloženog napora da se za njih pronađe prigodna reč na srpskom jeziku. Svakako, ni druga krajnost – prevođenje bukvalno svake strane reči i izraza – nije pravo rešenje, jer i ono ruži jezik. U prošlosti strane reči koje smo pozajmljivali su uglavnom poticale iz nemačkog i francuskog jezika. Osobe koje su ih koristile, bez obzira što je postojao prigodan srpski izraz za njih, mislile su da tako sebi pridaju važnost. Danas prednjače reči iz engleskog jezika. Srpski jezik se našao pred sve većom najezdom engleskog jezika i ugrožen je u istoj meri u kojoj su ugroženi i jezici sa velikom tradicijom: francuski, nemački, italijanski…
Strane jezike treba učiti. Veliki Gete je učio srpski jezik da bi naše narodne pesme čitao u izvornom obliku, onako kako su napisane. Strane jezike treba učiti, ali prvo treba dobro naučiti svoj, maternji jezik, jer je maternji jezik najvrednije duhovno dobro. Duško Radović je lepo rekao: „Volite srpski jezik svakoga dana pomalo. Srpski jezik nema nikoga drugog osim nas“. Poslušajmo ga!
Izvori:
https://en.unesco.org/commemorations/motherlanguageday
https://www.un.org/en/observances/mother-language-day
https://www.timeanddate.com/holidays/un/international-mother-language-day
http://ckvkaradzic.org.rs/lat/manifestacija_dan_maternjeg_jezika.html
http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2020/12/21-HF33-Education-model-Brohy-SRB.pdf
https://ljudskaprava.gov.rs/sh/press/vesti/15-godina-obelezavanja-medunarodnog-dana-maternjeg-jezika
https://www.slideshare.net/DukoMihajlovi/jezik-i-nauka-o-jeziku
https://www.prosvetni-pregled.rs/vesti/item/617-medjunarodni-dan-maternjeg-jezika
https://vojvodjanskevesti.rs/zasto-je-bitan-maternji-jezik/
Ostavi komentar