IZRAEL I PALESTINA – sto godina sukoba –

IZRAEL I PALESTINA

– sto godina sukoba –

Autor: Nemanja Starović

Jevreji i Obećana zemlja

Jevreji su narod autohton na prostorima Bliskog istoka. Budući da pripadaju semitskoj grupi naroda, u određenoj su srodnosti sa Arapima. Pre više od 3 000 godina razvili su jednu od prvih monoteističkih religija, judaizam, te stoga jevrejstvo ima dvojako značenje – odnosi se na pripadnost naciji, kao i na pripadnost religiji.

Tokom Starog veka, Jevreji su imali snažnu državu na prostorima Palestine. Međutim, buna koju su poveli protiv Rimskog carstva u I veku nove ere i poraz koji je usledio, doveo je do masivnog raseljavanja Jevrejskog naroda širom sveta. Kako su jevrejske zajednice u dijaspori živele na velikim udaljenostima i prilično izolovane jedne od drugih, među njima su se razvile značajne kulturološke i jezičke razlike.

Jevreje, koji su našli utočište i skrasili se na području Istočne i Centralne Evrope nazivamo Aškenazi, a jezik koji su razvili jidiš, srodan sa germanskim jezicima. Oni su danas i najveća grupa unutar jevrejske nacije, pošto čine oko tri četvrtine od ukupog broja Jevreja na svetu.

Jevreje koji su živeli i razvili specifičnu kulturu na području Pirinejskog poluostrva, odnosno na teritoriji današnje Španije i Portugala, nazivamo Sefardima, a jezik koji su koristili ladino, srodan romanskim jezicima. Oni su krajem XV i početkom XVI veka masovno proterani sa Pirinejskog poluostrva, a većina se odselila u Osmansko carstvo, koje je praktikovalo daleko veći stepen verske tolerancije od mnogih hrišćanskih kraljevstava tog doba. Najveći broj ih se doselio u Solun, Istanbul i Sarajevo. Osim u Tursko carstvo, drugi pravac iseljavanja Sefarda išao je ka Zapadnoj Evropi, pre svega prema današnjoj Holandiji, Belgiji i Engleskoj.

Konačno, treća velika grupa Jevreja naziva se Mizrahi i ona označava sve one jevrejske zajednice koje su ostale da žive na prostorima Bliskog istoka, iako one same među sobom imaju velikih razlika. Naposletku, postoje i druge manje, a za nas možda i pomalo egzotične grupe unutar jevrejskog korpusa, kao što su tamnoputi Jevreji sa područja današnje Etiopije ili kosooki Jevreji iz Keifenga u Kini, koji na Dalekom istoku žive preko 1 000 godina!

No, ono što je svim Jevrejima bilo jedinstveno, pored vere i hebrejskog, kao pisanog jezika svetih knjiga, bilo je i ubeđenje da će se vratiti u obećanu zemlju iz koje su prognani. Na kojoj god strani sveta da su se našli, Jevreji su vekovima gledali u pravcu Jerusalima i Palestine.

Devetnaesti vek u Evropi naziva se i vekom nacionalizma, budući da su u tom periodu formirane mnoge moderne nacionalne države, poput Nemačke i Italije stvorenih ujedinjenjem manjih državica ili pak Srbije, koja je nastala oslobođenjem od strane vlasti. U tom veku se rađa i specifični oblik jevrejskog nacionalizma, nazvan cionizam. Specifičan zbog toga što Jevreji, iako veoma brojni u Evropi, svoje države nisu imali. Stoga i cionizam kao pokret obeležavaju različita mišljenja – neki su smatrali da se Jevreji moraju izboriti za sopstveno parče zemlje na evropskom kontinentu, drugi pak da država jevrejskog naroda može biti formirana i u Africi ili Južnoj Americi. Ipak, velika većina je ostala zagledana u Palestinu, kao obećanu zemlju kojoj se valja vratiti i na njoj formirati državu jevrejskog naroda.

Od kraja XIX veka počinju talasi jevrejskog naseljavanja u Palestini, međutim ukupan broj doseljenika ostaje zanemarljiv u odnosu na većinsko arapsko stanovništvo. Dinamika doseljavanja se povećava nakon Prvog svetskog rata, ali i dalje ostaje nedovoljna da bi se iole pariralo domicilnom stanovništvu i stvorila dovoljna demografska baza za formiranje države. Tek dolazak nacista Adolfa Hitlera na vlast u Nemačkoj 30-ih godina dovodi do snažnog porasta jevrejske imigracije, koja dostiže brojku od blizu 300 000 ljudi u toj deceniji.

Tragedija koju je jevrejski narod doživeo tokom Drugog svetskog rata, u vidu Holokausta, najstrašnijeg oblika genocida kojem su bili izloženi od strane nacista i njihovih saveznika, učvrstila je uverenja cionista da je formiranje sopstvene države na prostorima Palestine jedini način za opstanak naroda. Iako Velika Britanija nije bila voljna da dozvoli neograničenu imigraciju, poštujući garancije koje je tokom rata dala Arapima, pritisak jevrejskih izbeglica bio je ogroman i oni su u stotinama hiljada svake godine, kako legalno, tako i zaobilazeći postavljene blokade, naseljavali svoju obećanu zemlju.

Konačno, 1948. godine, svega nekoliko godina nakon najstrašnijeg zločina kojem je jedan narod ikada bio podvrgnut, dvomilenijumski san Jevreja je ostvaren proglašenjem nezavisnosti njihovog nacionalnog doma – države Izrael.

Palestinci, narod (bez) zemlje

Po jezičkoj logici, pod Palestincima bi valjalo podrazumevati sve stanovnike Palestine, ali se do danas ustalilo to da se tako nazivaju samo pripadnici arapskog naroda koji na tom prostoru žive ili sa njega potiču. Budući da je Palestina tokom istorije retko predstavljala samostalni entitet, unutar arapske nacije se relativno kasno razvio poseban palestinski identitet, a po nekim mišljenjima je do toga došlo tek početkom XX veka, kao reakcija na cionizam i doseljavanje Jevreja.

Nakon raspada Osmanskog carstva i uspostavljanja britanske mandatne vlasti, počinje i ozbiljnije doseljavanje Jevreja u Palestinu, što nailazi na nezadovoljstvo i sporadičan otpor arapskog stanovništva. Naglo ubrzanje jevrejske imigracije 30-ih godina dovodi i do velikog ustanka Arapa 1936. godine, koji će London ugušiti tek tri godine kasnije, uz obilatu pomoć oružanih snaga jevrejskih doseljenika.

Poraz udruženih snaga arapskih država u ratu protiv Izraela 1948. godine, dovodi do masovnog iseljavanja Palestinaca sa područja na kojima su vekovima živeli. Od ukupno 900 000 Arapa koji su živeli na teritoriji Izraela, preko 700 000 njih se tokom i nakon rata iselilo na područje Zapadne Obale, u pojas Gaze ili u susedne arapske države. Skupa sa potomcima, danas postoji gotovo 5 000 000 palestinskih izbeglica, a pitanje njihove repatrijacije ili kompenzacije za izgubljene posede ostaje jedno od najkompleksnijih pitanja u Izraelsko-Palestinskom konfliktu.

Ujedinjene nacije su formirale posebnu agenciju za pomoć palestinskim izbeglicama (UNRWA) na teritoriji susednih država, ali i na Zapadnoj Obali i području Gaze, koja funkcioniše do današnjih dana. Prilično dobra finansijska podrška agenciji dovela je do svojevrsnog paradoksa, jer su Palestinci u izbegličkim kampovima na teritoriji siromašnih arapskih država neretko imali bolji pristup obrazovanju, socijalnoj i zdravstvenoj zaštiti nego li domicilno stanovništvo.

Među palestinskim izbeglicama se tokom 50-ih godina formiraju i prvi politički i oružani pokreti poput sekularnog, levo orijentisanog Fataha na čelu sa Jaserom Arafatom. Najveći broj njih stvara 1964. godine Palestinsku oslobodilačku organizaciju (PLO), kao krovnu organizaciju koja će legitimno zastupati interese Palestinaca u međunarodnim okvirima. Nakon Šestodnevnog rata 1967. godine, u kojem je Izrael okupirao Zapadnu obalu i pojas Gaze, dolazi do novog izbegličkog talasa, a palestinski pokreti se koncentrišu u Jordanu. Jordanski građanski rat 1970-71. godine, poznat i kao „Crni Septembar“, završava se porazom PLO, koji utočište nalazi u Libanu.

Veliki broj paletinskih izbeglica u Libanu narušio je osetljiv balans etno-religijskih zajednica na kojem je ta država zasnovana, a dolazak hiljada boraca PLO 1971. godine je dodatno zaoštrio političku klimu, što je doprinelo izbijanju Libanskog građanskog rata 1975. godine, u kojem će Palestinci uzeti aktivno učešće. Vojna intervencija Izraela 1982. godine dovešće do proterivanja rukovodstva PLO u Tunis, u kojem će ostati sve do 1991. godine, udaljena od sopstvenog naroda i centara političkih zbivanja.

Izbijanje Prve intifade (ustanka) u Palestini 1987. godine, rađa nove, od PLO-a odvojene organizacije ekstremnijih islamističkih shvatanja poput Hamasa i Islamskog DŽihada, od kojih će prvi konstantno dobijati na popularnosti u narednim godinama. Sam PLO iz egzila 1988. godine proglašava nezavisnost Palestine, sa proklamovanom teritorijom na linijama razgraničenja koje su postojale pre izraelske okupacije Zapadne Obale i Gaze 1967, a tu nezavisnost veoma brzo priznaje 80-ak država.

Izrael i PLO postižu 1993. godine u Oslu sporazum koji predviđa formiranje Palestinske narodne samouprave na području pojasa Gaze i na delovima Zapadne Obale, kao prvog koraka ka državnosti Palestine, a rukovođenje organima samouprave sa sedištem u Ramali preuzima Jaser Arafat. Međutim, veliko otezanje Izraela u sprovođenju dogovorenih koraka dovodi 2000. godine do izbijanja Druge intifade, koja će za četiri godine odneti preko 4 000 života.

Do rascepa između PLO pod dominacijom Fataha i radikalnog islamističkog pokreta Hamas, dolazi nakon palestinskih izbora održanih 2006. godine, na kojima je Hamas odneo pobedu. Fatah odbija da preda vlast, što dovodi do oružanog konflikta dva palestinska pokreta, koji se završava uspostavljanjem vlasti Hamasa u pojasu Gaze, dok Fatah zadržava kontrolu nad područjem Zapadne Obale. Više pokušaja za izmirenjem i formiranjem zajedničkih organa vlasti u prethodnim godinama doživeli su neuspeh. Izrael i veći deo međunarodne zajednice kao partnera u razgovorima priznaju jedino Fatah, a odbijaju svaku komunikaciju sa Hamasom smatrajući ga terorističkom organizacijom.

Preovlađujuće je mišljenje da održiv, trajni mir između Izraela, Palestinaca i susednih arapskih država može biti postignut samo na bazi rešenja koje podrazumeva formiranje dve odvojene, nezavisne države, Izraela i Palestine, mada se viđenja o načinu i linijama razgraničenja dosta razlikuju. Nezavisnost Palestine proglašenu 1988. godine do danas je priznalo preko dve trećine zemalja na svetu, među kojima je i Srbija, a to je na svojevrstan način učinila i Organizacija Ujedinjenih nacija, budući da joj je 2012. godine priznat status države posmatrača unutar te najvažnije međunarodne organizacije.

Danas na svetu živi 11 miliona Palestinaca, od kojih oko četiri i po miliona u samoj Palestini (2 700 000 na Zapadnoj Obali i 1 700 000 u pojasu Gaze), do tri miliona u Jordanu i 1 650 000 u Izraelu. Ostali Palestinci žive u arapskim državama regije, dok najveća zajednica Palestinaca izvan Bliskog istoka postoji u Čileu i broji pola miliona ljudi.

Izrael, između dominacije i nestanka

Višedecenijsko doseljavanje Jevreja na područje Palestine rezultiralo je proglašenjem jevrejske države Izrael 1948. godine, što nije naišlo na odobravanje domicilnog arapskog stanovništva. Arapi su doseljene Jevreje smatrali strancima koji su došli da otmu njihovu zemlju, na kojoj vekovima žive. Ogorčenje Arapa bilo je okrenuto i prema državama pobednicama Drugog svetskog rata, koje su veoma brzo priznale Izrael. To su, po mišljenju Arapa, učinili kako bi se iskupili za vekove antisemitizma, koji su kulminirali u strašnom zločinu Holokausta, tako što će Jevrejima pokloniti nešto tuđe – njihovu zemlju Palestinu.

Dakle, od samog početka Izraelsko-Palestinski ili Arapsko-Izraelski konflikt obeležava potpuna isključivost ciljeva Izraelaca, koji veruju da je Palestina njihova obećana zemlja i da im nema opstanka bez sopstvene države, a za šta je dokaz Holokaust koji su preživeli, i Arapa, koji Izrael smatraju stranim telom, izrazom novog kolonijalizma Zapada koji ponovo otima njihovu zemlju, kao i za vreme Krstaških ratova. Stranim telom koje se mora ukloniti sa mape Bliskog istoka.

U središtu dugotrajnog konflikta između Jevreja i Arapa na prostoru Palestine nalaze se dva dokumenta koje je izdala vlada u Londonu. Prvi se naziva Balfurovom deklaracijom, po britanskom ministru spoljnih poslova koji je u formi pisma cionističkim organizacijama upućenog u novembru 1917. godine izrazio posvećenost Velike Britanije „uspostavljanju nacionalnog domaˮ za Jevreje u Palestini. Iza ove deklaracije stajala je namera Londona da pridobije cionističke krugove za ratne ciljeve Antante, a posebno se to odnosilo na cioniste u SAD-u koji su doprineli odluci Amerike da se uključi u Prvi svetski rat.

Drugi važan dokument je tzv. „Bela knjiga iz 1939. godineˮ koju je britanska vlada usvojila u osvit Drugog svetskog rata. U njemu se naglašava namera Londona da se ograniči doseljavanje Jevreja u Palestinu, te da se u roku od deset godina formira nezavisna Palestina u kojoj će Arapi činiti većinu, a vlast između Arapa i Jevreja biti podeljena u srazmeri broja stanovnika iz 1939. godine. Računajući na apriornu podršku Jevreja u sukobu sa Nemačkom, Velika Britanija je želela da ovim dokumentom osigura i podršku Arapa tokom Drugog svetskog rata koji će uskoro izbiti.

Oba dokumenta danas izazivaju kontroverze, a nesuglasice oko njihovog duha i sadržine idu do te mere da se u analizama različito tumače značenja pojedinih izraza, rečeničnih sklopova, pa čak i korištenih znakova interpunkcije.

Izrael je 1948. godine rođen u ratu koji se u Izraelu naziva Ratom za nezavisnost, a među Arapima „Katastrofomˮ, što možda najbolje govori o njegovom ishodu i istorijskom značaju. U tom ratu izraelska armija je ubedljivo porazila udružene snage arapskih država – Egipta, Jordana, Sirije, Iraka i Libana. Rezultat rata je bio takav da je Izrael zauzeo skoro 80% teritorije Palestine, praktično sve izuzev pojasa Gaze i dela teritorije naslonjenog na Mrtvo more koji se naziva Zapadnom obalom.

Pre rata u kome je Izrael stekao nezavisnost, u arapskim državama živelo je oko 800 000 Jevreja. Velika netrpeljivost koju su ratovi od 1948. godine nadalje doneli, dovela je do masovnog iseljavanja Jevreja u Izrael, tako da ih je do početka 70-ih ostalo manje od 50 000, dok danas broj pripadnika jevrejske zajednice u arapskim državama ne dostiže ni petocifrenu brojku.

Osim pogroma kojima su bili izloženi od strane Arapa, iseljavanju Jevreja u Izrael doprinela je i aktivna politika mlade jevrejske države, koja je sprovodila opsežne operacije u tom cilju. Svakako najspektakularnija od njih bila je operacija „Na krilima okrlova“, u okviru koje je 49 000 Jevreja iz Jemena avionima prebačeno u Izrael. Većina tih ljudi nikada pre nije videla vazdušnu letelicu, ali su dobro poznavali Stari zavet, odnosno Knjigu izlaska u kojoj Gospod poručuje Jevrejima kako ih je na krilima orlova izbavio iz ropstva.

Danas se oko 350 000 građana Izraela identifikuju kao Jevreji iz Jemena, odnosno njihovi potomci.

Do narednog velikog sukoba došlo je već 1956. godine, kada su združene snage Izraela, Velike Britanije i Francuske napale Egipat, strahujući od režima novog snažnog lidera, Gamala Abdela Nasera. Pored želje Izraela da učvrsti svoju dominaciju, Britanci su se priključili pohodu kako bi zaštitili svoje interese na Sueckom kanalu, a Francuzi iz straha od Naserove podrške alžirskim pobunjenicima. Iako su u vojnom smislu saveznici odneli pobedu, politička pobeda je pripala Egiptu, budući da je međunarodna zajednica, a pre svega Sjedinjene američke države, žestoko osudila ovaj agresivni rat. Istoričari ovaj rat smatraju konačnim krajem kolonijalne sile Britanije i Francuske, a jedna od direktnih posledica dogodila se i u našem susedstvu. Naime, turbulencije koje je ovaj rat izazvao među zapadnim saveznicima, Sovjetski savez je iskoristio da brzo i bez ikakavog otpora međunarodne zajednice u krvi uguši Mađarsku revoluciju.

Rat sa možda najdalekosežnijim posledicama odigrao se 1967. godine i poznat je pod imenom Šestodnevni rat. U tom sukobu Izraelci su opet porazili združene snage Egipta, Sirije, Jordana i Iraka, te zauzeli čitavu Zapadnu Obalu, pojas Gaze, celo Sinajsko poluostrvo i Golansku visoravan, efektivno utrostručivši teritoriju pod svojom kontrolom. Iako je Savet bezbednosti Ujedinjenih Nacija pozvao Izrael da napusti okupirane teritorije u sklopu opštih napora za uspostavljanje mira, do toga u celosti nije došlo do današnjeg dana. Zbog toga su još uvek veoma učestali zahtevi Palestinaca i arapskih država za povratak na linije razgraničenja koje su postojale pre 1967. godine.

Velika frustracija arapskih država zbog gubitka teritorja kulminirala je šest godina kasnije u združenom Egipatsko-Sirijskom napadu na Izrael, poznatom kao Jom-Kipurski rat, koji se odigrao na dan velikog jevrejskog praznika 1973. godine. Iako su u prvim danima arapske države postigle znatne vojne uspehe, snaga izraelske armije je ipak prevagnula na oba fronta. Međutim, na unutrašnjem planu, rat je doveo do svojevrsne promene svesti među Izraelcima, koji su shvatili da potpuna dominacija nad susedima nije moguća, te da jedino održiv mirovni sporazum može biti garancija za opstanak jevrejske države. To je u krajnjoj konsekvenci i dovelo do potpisivanja Sporazuma iz Kemp Dejvida pet godina kasnije, po kojem je Izrael vratio Sinajsko poluostrvo Egiptu, uz uslov njegove pretežne demobilizacije. Mirovni sporazum koji je usledio između Egipta i Izraela doneo je predsedniku Egipta Anvaru el Sadatu i premijeru Izraela Menahemu Beginu Nobelovu nagradu za mir.

Pored ovih nabrojanih, postojao je i veliki broj manjih i lokalnih sukoba između izraelske armije i Palestinaca, odnosno arapskih država. Među njima je više sukoba sa palestinskim organizacijama, odnosno šiitskim pokretom Hezbolah na teritoriji Libana, kao i dva velika ustanka Palestinaca, intifade iz 1987. i 2000. godine. Od mirovnih inicijativa nakon pomenutog sporazuma iz Kemp Dejvida, svakako je najvažniji Mirovni proces iz Osla 1993. godine, koji je omogućio postepeno formiranje palestinske autonomne vlasti na Zapadnoj obali i u pojasu Gaze.

Nakon 2000. godine Izrael je započeo izgradnju fizičke barijere koja razdvaja arapske naseobine na Zapadnoj obali od jevrejskih naselja i unutrašnjosti Izraela. Predviđeno je da barijera ima ukupnu dužinu od 700 kilometara, od čega bi veći segment činila ograda sa rovom, a manji deo betonski zid visine osam metara.

Brojne međunarodne organizacije, uključujući i Ujedinjene nacije, osudile su podizanje barijere, kao nehuman i diskriminatorski čin, jer je time hiljadama Palestinaca ugrožen pristup školama, bolnicima, radnim mestima, čak i pijaćoj vodi. S druge strane, zvaničnici Izraela se ne obaziru previše na te kritike i privode kraju izgradnju barijere, nepobitno tvrdeći da je izgradnja zida dovela do drastičnog smanjenja u broju samoubilačkih napada na teritoriji Izraela, te da je time spašen ogroman broj ljudskih života.

O karakteru same barijere i tome šta ona znači ljudima sa jedne i druge strane, najbolje govore nazivi koji su najčešće u upotrebi. Za Izraelce je to „bezbednosna ogradaˮ ili „anti-teroristička ogradaˮ, dok je Palestinci nazivaju „zidom rasne segregacijeˮ ili „zidom aparthejdaˮ.

Izrael ima preko osam miliona stanovnika, od kojih su 75% Jevreji, a 20% Arapi, dok treću treću etničku zajednicu po brojnosti čine Rusi. Zvanični jezici u državi su hebrejski i arapski, a veliki broj stanovnika se služi i engleskim jezikom, dok je u zajednicama imigranata iz bivšeg SSSR rasprostranjena upotreba ruskog. Kulturološki, Izrael se svrstava među države Zapada, a u ekonomskom pogledu spada među 20 najrazvijenijih država na planeti. Jevrejska država predstavlja i nuklearnu silu, budući da je široko rasprostranjeno uverenje o tome da poseduje nuklerno oružje od 1967. godine, mada vlada u Tel Avivu to nikada nije zvanično potvrdila.

Čitava istorija države Izraela svodi se u svojoj suštini na borbu za opstanak. Održati jevrejsku „kapˮ od svega nekoliko, a danas osam miliona stanovnika u Izraelu, unutar arapskog „moraˮ od 400 miliona ljudi, mnogima deluje kao teško ostvariv projekat. Zbog toga je i odnos Izraela prema susedima često isuviše surov i svodi se na strategiju odvraćanja, odnosno višestruko snažnijeg odgovora na svaki napad uperen protiv njih. O tome možda najslikovitije govori čuveni citat osnivača Izraela, Davida Ben Guriona po kojem „nije važno šta svet govori o Izraelu; nije važno šta o nama govore bilo gde. Jedino važno je to da mi opstanemo ovde, na zemlji naših predaka. A, ako ne pokažemo Arapima da postoji visoka cena za ubijanje Jevreja, mi nećemo preživetiˮ.