Izrael 1948–2018.

Izrael 1948–2018.

Autor: Nemanja Starović

Godina u koju smo zakoračili doneće svetu veliki broj značajnih jubileja, a među njima i sedam decenija od formiranja jevrejske države na tlu Palestine, što jeste dobar povod za razmatranje političkih prilika u Izraelu, u interakciji sa njegovim okruženjem.

Formiranje Izraela predstavlja odraz vekovne težnje Jevreja za povratkom u svoju svetu zemlju. Ta težnja je svoju modernu formu dobila u vidu cionističkog pokreta tokom XIX veka. Shodno duhu vremena u kojem se afirmišu ideje nacionalizma u Evropi, cionizam je predstavljao nacionalizam jevrejskog naroda, specifičan u tome što Jevreji svoju nacionalnu državu nisu imali. Različite struje unutar cionističkog pokreta nude svoje viđenje rešenja ovog pitanja, počevši od zahteva za formiranjem nacionalnog doma Jevreja negde na području Istočne Evrope, gde je i koncentracija Aškenazi Jevreja bila najveća, preko ideja o formiranju jevrejske države na kolonijalnim britanskim posedima u Africi – današnjoj Ugandi i Keniji. Svoje viđenje su o tom pitanju ponudile i sovjetske vlasti formiranjem Jevrejske autonomne oblasti na Dalekom istoku, koja i danas postoji kao konstituenta Ruske Federacije, ali do značajnijeg naseljavanja Jevreja na to područje nikada nije došlo. Ipak, preovlađujuća struja unutar cionističkog pokreta ostaje na stanovištu da Jevreji svoju nacionalnu državu moraju formirati u svojoj obećanoj zemlji – Palestini.

Prvi talasi doseljavanja Jevreja iz Evrope i Amerika na tlo Palestine počinju u poslednjoj četvrtini XIX veka, uz podršku velikih finansijskih magnata koji podržavaju cionističke težnje. Međutim, uprkos parolama po kojima „zemlja bez naroda čeka narod bez zemlje”, desetine hiljada Jevreja koji dolaze u Palestinu ostaju tek kap u moru u srazmeri sa domicilnim arapskim stanovništvom.

Cionistički pokret dobija tokom Prvog svetskog rata snažan podsticaj u vidu Balfurove deklaracije, dokumenta kojim se britanska vlada obavezuje na stvaranje „nacionalnog doma Jevreja u Palestini”. Prevashodni cilj Londona bio je da se Sjedinjene Američke Države uključe u rat, a značajni politički uticaj u Vašingtonu su imali Jevreji cionističkih opredeljenja, inače veoma skeptični prema ratnom naporu Antante, zbog istorije antisemitskih pogroma u carskoj Rusiji.

Međutim, ni ta deklaracija ne utiče presudno na povećanje broja jevrejskih doseljenika, do kojeg dolazi tek 30-ih godina, nakon uspostavljanja vlasti Hitlerove nacionalsocijalističke partije u Nemačkoj. Nagli porast broja Jevreja u Palestini izaziva reakciju arapskog stanovništva, koje u drugoj polovini te decenije diže ustanak usmeren protiv britanskih mandatnih vlasti, koje pak u cilju pacifikacije Palestinaca uoči početka Drugog svetskog rata izdaju „Belu knjigu iz 1939” kojom obećavaju perspektivu formiranja nezavisne Palestine sa arapskom većinom i ograničavanje broja jevrejskih doseljenika.

Užasi Holokausta kojem je jevrejski narod bio izložen tokom Drugog svetskog rata podstakli su veliki broj preživelih pripadnika ovog naroda da, uz preovlađujuću podršku političkih struktura i javnosti sa obe strane Atlantika, krenu ka Palestini u kojoj će formirati svoj nacionalni dom. Nemogućnost britanskih vlasti da izađu na kraj sa međuetničkim neredima i pobunom koju je čak i jedno krilo cionista pokrenulo protivu njih, navodi Britance da 1947. najave svoje jednostrano povlačenje iz Palestine, iako konačno rešenje za status te teritorije nije postignuto. U ratu koji je usledio, dobro organizovane snage jevrejske zajednice odnose pobedu, kako protiv Palestinaca tako i protiv intervencionih snaga susednih arapskih država, i u maju 1948. proglašavaju formiranje Izraela.

Od Rata za nezavisnost iz 1948. pa nadalje, najveći izazov za Izrael predstavlja odbijanje arapskih suseda da priznaju pravo na postojanje jevrejske države koju smatraju stranim, kolonijalnim telom u srcu arapskog sveta. Različiti oblici bojkota i blokade, kojima su arapske države isprva veoma striktno podvrgle Izrael, u svojim blažim oblicima postoje i danas. Uprkos vojnoj dominaciji koju je Izrael pokazao u ratovima koji su usledili sa arapskim susedima 1956, 1967. i 1973, u vrhu jevrejske države je sazrela svest da garanciju postojanja Izraela na duže staze ne može obezbediti samo vojna nadmoć, već da je nužno postići priznanje makar od najznačajnijih arapskih država. Vođeni tom idejom, dolaze 1978. do Sporazuma iz Kemp Dejvida, prvog u nizu mirovnih sporazuma, nakon kojeg Egipat kao centralna država arapskog sveta priznaje Državu Izrael.

Sporazum iz Osla, do kojeg se došlo 1993. nakon dugog i kompleksnog procesa razgovora vođenih iza zatvorenih vrata u prestonici Norveške, utro je put tzv. „dvodržavnom rešenju” konflikta između Izraela i Palestinaca, kojim bi se u perspektivi, etapno i uz brojne uslove, došlo do formiranje Države Palestine u granicama Pojasa Gaze i dela Zapadne obale. Sporazumom se formirala Palestinska samouprava u delovima naznačenih područja, za čije funkcionisanje je odgovornost preuzela Palestinska oslobodilačka organizacija.

Izrael danas predstavlja nesumnjivo najprosperitetniju državu Bliskog istoka i na neki način enklavu političkog Zapada usidrenu u srcu tog uvek zapaljivog regiona. Od oko 8.800.000 stanovnika, tri četvrtine pripadaju jevrejskom narodu, jedna petina su Arapi, dok među preostalih 5% stanovnika ima najviše ljudi poreklom sa postsovjetskog prostora. Imajući u vidu funkcionisanje parlamentarne demokratije, slobodu izbornog procesa, smenjivost vlasti i slobodu medija, postoji definicija po kojoj je Izrael jedina istinska demokratija na Bliskom istoku. Palestinska, kao i mnoge arapske države, odbacuju takve tvrdnje, uz argument da se država ne može nazvati demokratijom ukoliko demokratska prava ne uživaju svi njeni građani, a posebno dok sprovodi režim okupacije i kolonizacije nad značajnim delovima teritorije.

Izrael funkcioniše kao jedna od retkih država bez pisanog ustava, namesto kojeg najvišu pravnu snagu ima set osnovnih zakona. Iako je ustavna komisija formirana još 1948. nakon proglašenja nezavisnosti, konačan predlog ustava još uvek nije sačinjen. Najvišu zakonodavnu vlast u Izraelu sprovodi Kneset, parlament čijih se 120 poslanika bira po proporcionalnom sistemu. Izrazita društvena i politička raslojenost po više osa (Jevreji/Arapi, Aškenazi/Sefardi/Mizrahi, religiozni/sekularni, cionisti/anticionisti, socijalni status itd.), kao i nizak izborni cenzus, uslovili su visok nivo političke fragmentacije, pa tako svoju zastupljenost u Knesetu često dobija i po više desetina političkih partija, dok su vladajuće koalicije po pravilu veoma široke.

Nesumnjivo najdominantija politička ličnost Izraela u poslednjih nekoliko decenija je aktuelni premijer Benjamin Netanjahu, lider desničarske partije Likud. Funkciju premijera obavljao je prvi put u periodu od 1996. do 1999. godine. Nakon poraza na izborima se privremeno povukao iz politike, a ubrzo se vratio kao ministar u vladama Arijela Šarona od 2002. godine, upravljajući resorima spoljnih poslova i finansija, sa kojima se razilazi 2005. zbog neslaganja sa Šaronovim planom uklanjanja jevrejskih naselja iz Pojasa Gaze. Rukovođenje vladom ponovo preuzima 2009. godine i na tom mestu se nalazi i danas, predvodeći šaroliku koaliciju koja pokriva širok spektar desnice i centra. Ukoliko uspešno privede kraju aktuelni mandat, postaće premijer sa najdužim stažom u istoriji Izraela. Međutim, takav ishod ni u kom slučaju nije siguran, budući da se Netanjahu suočava sa ozbiljnim krivičnim istragama povezanim sa korupcijom, u kojima se kao svedoci pojavljuju neki od njegovih nekadašnjih bliskih saradnika.

Jedno od važnijih društvenopolitičkih pitanja u današnjem Izraelu je status Haredi zajednice, ultraortodoksnih Jevreja čija populacija je u stalnom porastu i bliži se jednoj desetini stanovništva. Pripadnici ove zajednice su još od osnivanja Izraela, a po sporazumu postignutim sa Ben Gurionom, oslobođeni služenja vojnog roka, koji je inače obavezan za sve muškarce i žene, izuzev izraelskih Arapa koji ga mogu služiti na dobrovoljnoj bazi. To nailazi na sve veći otpor u sekularnim krugovima i više političkih partija se godinama unazad zalaže za ukidanje te vrste olakšica. Haredi zajednica takođe poseduje separatan sistem obrazovanja, u kojem se akcenat stavlja na religijsku nauku, dok su zapostavljene prirodne nauke i učenje stranih jezika, što sada već značajan deo populacije ne priprema adekvatno za uslove na tržištu rada.

U bezbednosnom smislu, Izrael je država koja se od osnivanja nalazi u svojevrsnom paradoksu moći. Vojno nadmoćna u odnosu na sve svoje susede, ne samo pojedinačno već i zbirno, što je uostalom već dokazala više puta kroz istoriju, jevrejska država mora da održi jasnu dominaciju u funkciji odvraćanja arapskih država od svake pomisli na napad, dok na svaki pokušaj ugrožavanja bezbednosti Izraela, bilo da se radi o državnom ili nedržavnom akteru, mora biti odgovoreno nesrazmernom silom. Međutim, posmatrano na planu dugog trajanja, šest i po miliona Jevreja u Izraelu predstavlja tek demografsku kap u moru od 450 miliona Arapa koji žive u tom delu sveta, za šta vojna dominacija sama po sebi ne može predstavljati rešenje.

Na međunarodnom planu, za Izrael su saveznički odnosi sa Sjedinjenim Američkim Državama od vitalnog značaja. Međutim, i na tom planu se jevrejska država povremeno suočava sa poteškoćama. Najbolji primer za to predstavlja period u kom je Sjedinjenim Američkim Državama upravljala administracija Baraka Obame, sa kojom rukovodstvo Izraela nije uspevalo da nađe zajednički jezik u vezi sa pitanjem politike prema Iranu. Smatrajući Iran najvećom pretnjom za svoju bezbednost, Benjamin Netanjahu se oštro protivio tzv. „nuklearnom sporazumu” koji je međunarodna zajednica predvođena SAD postigla sa Teheranom, a kojim je trasiran put ka ukidanju višedecenijskih sankcija kojima je Iran podvrgnut. Dolazak na vlast Donalda Trampa znatno je popravio odnose Izraela i SAD, u čemu bitnu ulogu igraju srdačni lični odnosi samog Netanjahua sa Trampom i članovima njegove porodice, pre svega sa zetom i specijalnim savetnikom DŽaredom Kušnerom.

Položaj jevrejske države u bližoj perspektivi biće određen novom bliskoistočnom politikom Sjedinjenih Američkih Država, koja u fokus stavlja jačanje savezništva sa Izraelom i Saudijskom Arabijom, u cilju političkog i bezbednosnog okruživanja Irana. Sukob koji se za sada vodi preko posrednika, tzv. „proksija”, na više područja poput Sirije, Iraka i Jemena, mogao bi se u dogledno vreme približiti granicama Izraela, imajući u vidu snažan uticaj Irana na pokret Hezbolah u Libanu i administraciju Hamasa u Pojasu Gaze. Iako Izrael prikazuje suzdržanost, ne želeći da ulazi u direktan sukob sa Teheranom, politička dinamika u Vašingtonu i Jerusalimu, gde su kako Tramp tako i Netanjahu izloženi sve ozbiljnijim istražnim procesima, mogla bi usloviti i posezanje za radikalnijim rešenjima.