Istorijat organizacije novih vojnih granica i njihov razvoj do ustanka Ferenca II Rakocija

Istorijat organizacije novih vojnih granica i njihov razvoj do ustanka Ferenca II Rakocija

Osvrt na ustrojstvo Potiske i Pomoriške vojne granice

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Preseljenjem srpskog stanovništva u novoosnovane vojne granice, Bečki dvor je makar delimično rešio pitanje statusa doseljeničke populacije koja se u Habzburškoj monarhiji nastanila posle Velike seobe Srba. Međutim, nisu ispunjene težnje Srba da dobiju posebnu teritoriju u okviru Monarhije gde bi sa određenim stepenom institucionalne samouprave živeli na osnovu principa i normi proisteklih iz carskih privilegija. Dvorskim krugovima u Beču nije bilo ni najmanje stalo da ostvare navedene zahteve Srba iz više razloga, među kojima je najistaknutiji, svakako, bio obzir prema političkim interesima ugarskih vladajućih staleža. Ugarski staleži su već od samog početka procesa političke i sociološke emancipacije doseljenog srpskog etnosa na prostore Mađarske, usvojili veoma rezervisan ili bolje reći negativan stav prema zahtevima srpskih političkih elita. Ni planovi Dvora o svojevrsnoj inkorporaciji srpskog življa u strukture Habzburške monarhije, na osnovu principa ratničkog angažmana i kolektivne vojne organizacije, u Požunu i Budimu nisu dočekani sa neophodnim stepenom blagonaklonosti ili saglasnosti. Glavni razlog navedenog neprijateljskog stava vodećih mađarskih staleških krugova prema pitanju postojanja novih vojnih granica gotovo je bio identičan sa argumentima vladajućih struktura Ugarske u smislu stvaranja opozicionog mišljenja prema ideji o egzistenciji zasebne, poluautonomne krunovine ili administrativne jedinice u nekoj drugoj formi, ali u okviru njihovog Kraljevstva, koja bi postojala bez stvarne nadležnosti mađarskih državnih i županijskih organa. Naravno, ukoliko takvu teritorijalnu jedinicu posmatramo kao mesto gde bi srpski etnos imao povlašćeni status zasnovan na pravima obezbeđenim u „carskim privilegijama“. Ostvarenjem ovih zamisli (koje su makar i delimično realizovane osnivanjem novih vojnih granica) celovitost državne teritorije Kraljevine Mađarske bila bi ugrožena, a izdvajanjem zasebnih administrativnih jedinica, pa makar one imale isključivo vojno-odbrambeni karakter (kao u slučaju vojne krajine) izvan nadležnosti županijsko-feudalnih struktura i njihovih normi i svetonazora, privredna egzistencija mađarske države i statusni opstanak strukture feudalnog staleškog sistema Ugarske, ostali bi trajno narušeni. Paradoksalno, pomenuti strahovi vladajućih struktura Ugarske pokazali su se kao veoma realni, makar u određenoj meri, a reperkusije odluka Bečkog dvora u datom smislu, osećale su, a i danas osećaju desetine generacija potomaka savremenika tadašnjih zbivanja o kojima je reč u ovom radu. Sa druge strane, Bečki dvor je upravo i priželjkivao pomenuti razvoj događaja u procesima definisanja novih strukturalnih elemenata državne organizacije i međusobnih odnosa brojnih administrativnih organa i nivoa vlasti, jer je to bio siguran način da se uvek prisutni antihabzburški i sepretistički pokreti u Mađarskoj dodatno oslabe, ako ne i zauvek slome. Izdvajanje mađarske državne teritorije iz sistema ugarske staleške i županijske organizacije vlasti, sa jedne strane, a inkorporacija srpskog etničkog elementa u državnopravni poredak Austrije (upravo na pomenutim izdvojenim prostorima), sa druge strane, prema shvatanjima bečkih političkih i vojnih krugova i samog Dvora bio je siguran način da se personalna i realna unija raznorodnih i međusobno nedovoljno socijalno i kulturološki povezanih etničkih kolektiviteta i feudalnih staleških, zapravo srednjovekovnih monarhija, jednom zauvek transformišu u, uslovno rečeno, integralnu državnu tvorevinu, gde bi sve navedene komponente ondašnjeg „habzburškog društva“ bile pravno, privredno, politički i kulturološki unifikovane pod žezlom Habzburške dinastije i uz dominaciju nemačke, katoličke, duhovne i političke elite i njihovih saveznika u Monarhiji. Iz svega navedenog možemo da zaključimo, da na početku XVIII stoleća, bečki politički i vojni krugovi nisu imali nameru da se odreknu srpskih naseljenika i vojnograničarskog sistema, kao jeftinog i efikasnog odbrambenog kordona prema Turskoj, a sve „zarad ljubavi“ mađarskih staleža prema habzburškom dvoru. Naprotiv, dati sistem su proširili i ojačali.[1]

Pored neostvarenih interesa i namera srpske crkveno-duhovne jerarhije i političkih elita o zasnivanju zasebne pokrajine za njihov etnički korpus u Austriji, kao što smo ranije napomenuli, glavnina srpskih doseljeničkih porodica, „rackih milicija“ prosto su se „slile“ na prostore novoosnovanih krajina.[2] Periodizacija istorije novih vojnih granica uključuje tri osnovna perioda: od 1702. do 1722. godine, zatim od 1722. do 1741. godine i na kraju, poslednji od 1741. do 1751. godine. U skladu sa temom našeg rada, fokus pažnje u izlaganju usmeren je na prvi period od 1702. do 1722. godine.[3] Od 1702. godine i konačnog ustrojstva novih vojnih granica, Potiska vojna granica protezala se duž bačke obale reke Tise, od Titela do Segedina, ali su u njene okvire ulazili i šančevi Subotica, Sombor i Brestovac koji leže podalje od Tise. Predgrađe, odnosno vojni deo slobodnog kraljevskog grada Segedina postao je sedište glavnog štaba ove granice. Pomoriška vojna granica prostirala se duž severne obale reke Moriš u pravcu od Segedina prema istočnim krajevima zemlje, a sedište njenog štaba nalazilo se u vojnom delu komorske varoši Arada.[4] U pomenute dve granice habzburške vlasti naselile su srpsko stanovništvo iz okoline Budima, Ostrogona, Komorana i to uglavnom one porodice koje su se na navedene prostore doselile u Velikoj seobi na pragu poslednje decenije XVIII stoleća.[5] U sastav Posavske vojne granice ulazio je prostor duž reke Save od Gradiške do Rače, a bila je podeljena na tri dela: Gornju, Srednju i Donju, odnosno Sremsku vojnu granicu sa Račom i Morovićem kao svojim kapetanatima. Podunavska vojna granica je preko Šida „zahvatala“ centralni deo Srema i izlazila na Dunav. U njen sastav ulazio je podjednak broj naselja na sremskoj i na bačkoj strani reke, kao što su Petrovaradinski šanac ili Titel, kao strateško mesto. Podunavska i Posavska vojna granica ulazile su u sastav Slavonskog generalata sa sedištem štaba u Osijeku i posebnom  komandom u Petrovaradinu.[6] U upravnom pogledu vojna granica bila je direktno podređena vladaru i on je njome mogao slobodno raspolagati, naravno u granicama savremenih državnih propisa. Vladar je bio njen vrhovni komandant, a u njegovo ime krajinom je neposredno rukovodio Dvorski ratni savet kome su direktno, hijerarhijski bili podređeni Vrhovna komanda i Ratno ministarstvo. Pomenutim institucijama bili su podređeni pojedini komandujući generali.[7] Struktura administrativne organizacije za sve granice imala je identičan karakter. Hijerarhijsko uređenje organizacije vlasti u granici možemo posmatrati na osnovu podele svih krajina na kapetanate koji su predstavljali osnovne administrativne jedinice pomenute strukture militarski opredeljenih pokrajina Habzburške monarhije. Kapetanati su bili podeljeni na kompanije ili čete, a one su mogle da budu pešačke, tj. „hajdučke“ i konjičke, odnosno „husarske“. Graničarsko stanovništvo (punoletni muški deo populacije) bilo je svrstano u četiri kategorije: služeće, čardaklije, emerite i egzempite. Aktivno učešće u obavezama gotovo isključivo otpadalo je na prve dve kategorije populacije u krajinama, odnosno na služeće ili odrede srpske zemaljske milicije (Landmiliz) i čardaklije. Zemaljska milicija vršila je stražarske dužnosti na granici prema Osmanlijskom carstvu i imala je obavezu učešća u ratu protiv iste. Druga kategorija vojnih krajišnika – čardaklije, imala je veoma specifične obaveze koje su se sastojale u posmatračko-obaveštajnim delatnostima u čardacima duž odbrambeno-sanitarnog kordona na granici sa Turskom. Pomenute delatnosti obuhvatale su učešće u zadacima suzbijanja neovlašćenih prelazaka državnih granica sa obe strane reka, zatim onemogućavanje pljačkaško-oružanih prepada turskih vojnih snaga, sprečavanje kriminalnih aktivnosti, poput krijumčarenja različitih robnih dobara, posebno soli. Naročito je praćeno kretanje sumnjivih lica i vršen je nadzor radi sprečavanja nelegalnih iseljavanja ili useljavanja svih osoba, odnosno sprečavan je bilo koji oblik neodobrenih migracija.[8] Od izuzetne važnosti je i činjenica da je čardaklijska služba nosila obavezu formiranja zdravstveno-sanitarnog kordona na granici ili karantinske odseke, čiji zadatak je bio sprečavanje širenja različitih epidemija (poput kuge) i drugih zarazno-prenosivih bolesti iz Turske. Takođe, čardaklije su bile dužne da pomažu plovilima koja su putem neregulisanih rečnih tokova prenosila drvnu građu, so iz Erdelja i druge proizvode.[9] Čardaklijska služba vršena je neprekidno, dakle danonoćno, a sami čardaci međusobno su bili udaljeni na pola sata ili petnaest minuta hoda, a ponekad i na „puškomet“.[10] Stražarnice ili čardaci u početku su bili građeni od zemlje, pa su i prema materijalu od koga su nastajali, a i prema svojoj formi i nameni, zapravo predstavljali zemunice. U kasnijem periodu, čardaci su građeni u formi malih drvenih kuća na stubovima.[11] U treću kategoriju isluženih, odnosno emerita ubrajana su ona lica koja zbog znatne starosne dobi ili određenog invaliditeta nisu više bila u stanju da aktivno vrše službu, pa su, prema tome od iste bili izuzeti. U red „prekobrojnih“, tj. egzempita ili supernumerarija ubrajani su svi graničari koji su shodno svojim profesionalnim kvalitetama i socijalnom statusu bili odvojeni od vojne službe. Datom graničarskom redu pripadali su sveštenici, učitelji, zanatlije, trgovci, sluge, feljčeri, i drugi. U konfesionalnom i etničkom pogledu, celokupno srpsko stanovništvo Potiske i Pomoriške vojne granice pripadalo je pravoslavnoj i rimokatoličkoj zajednici.[12] Pripadnici mađarske etničke zajednice živeli su u Segedinskoj kompaniji, a Bunjevci u Subotici i Somboru.[13]

Vojnom granicom se sve do polovine XVIII veka upravljalo na osnovu različitih opštih i posebnih statuta, uredbi i naredbi.[14] Posebno je jedan opšti akt bio u širokoj primeni u pitanjima organizacije uprave u novim vojnim granicama. Reč je o čuvenom Artiklbrifu (ArticleBrief).[15] Kako bi sudovi bili u prilici da Artiklbrif koriste prilikom sudskih postupaka, navedeni akt je preveden na srpski jezik.[16] Sudska vlast u granicama odražavala je svu složenost upravno-administrativnog sistema vojnih krajina. Svakako, pravosuđe je bilo izrazito vojnog karaktera, ali istovremeno nije bilo odvojeno od upravnih organa vlasti. Međutim, možemo da izvedemo zaključak da je pravosudni sistem u Granici predstavljao produkt sinkrecije centralističkih, zapravo „centripetalnih“ težnji vojnih upravnih i administrativnih tela iz Beča i tradicionalnih principa feudalnog ustrojstva županijskih polucivilnih ustanova državnog i provincijalnog karaktera sa uvek prisutnim pratikularističkim interesima njihovih nosioca u organizaciji svih atributa vlasti. Komisija koja je imala zadatak da organizuje pravosudni sistem u Potisko-pomoriškoj granici, izricanje smrtnih presuda i telesnih kazni postavila je u delokrug ovlašćenja visokih oficira u Granici koji su pripadali nemačkom etnicitetu. Navedeni oficiri nisu imali pravo da sudeluju u procesima koji su spadali u delokrug nadležnosti civilnog pravosuđa. Specifičnost i komplementarnost sastava pomenutog sudskog veća sa osnovama gore navedenog ustrojstva i organizacije pravosuđa u novim vojnim granicama, ogledale su se i u institucionalnoj nadležnosti organa zaduženih za formiranje tih pravosudnih tela, kao i u diskrecionom pravu različitih vrsta i nivoa organizacije vlasti (posmatrane sa aspekta „horizontalnih ingerencija“- vrsta vlasti i „hijerarhijsko-vertikalnih ingerencija“-nivoa vlasti) na odabir „personalnih rešenja“ kada su u pitanju članovi različitih sudskih veća. U prvim godinama od osnivanja krajina, jednog od porotnika ili prisednika birala je Dvorska komora, dok je drugog birala opština. Sinkretizam nadležnosti vojnih i civilnih vlasti ponajviše se ogledao u datim rešenjima organizacije prvostepenih sudskih organa. Posle odobrenja najviše sudske vlasti oličene u instituciji Dvorskog ratnog saveta, sve presude je izvršavao general. Kasnije, sudska vlast je bila organizovana prema karakteru sudskih sporova, posebno parnica. U slučaju „graždanskog“ parničenja opštinski sudovi imali su prvostepenu nadležnost, drugostepeni sud bila je Generalna komanda, a Dvorski ratni savet je predstavljao najvišu, odnosno krajnju sudsku instancu.[17]

Rezolucijama cara Leopolda I iz 1700. i 1702. godine položaj stanovništva u dvema novim granicama bio je prilično detaljno regulisan, a sistem vojnih granica značajno determinisan. Status graničara (podeljenih u četiri kategorije), kao i prava i obaveze koje su iz istog ishodile, u mnogome je bio u tesnoj korelaciji sa vrstom pokretne i nepokretne imovine dobijane na posedovanje od nadležnih vlasti. Napomenuli smo da je slično osnovnoj podeli doseljeničkog stanovništva na vojničko i provincijalno i zemljište koje su doseljeničke porodice dobijale kategorizovano kao vojno leno i provincijalno dobro. Vojno leno dodeljivano je pripadnicima zemaljske „land“ milicije, kao ekvivalent zarade. Navedenu imovinu su nakon smrti uživaoca u posed preuzimali njegovi naslednici, dok je zemljišni posed koji su uživali pripadnici treće i četvrte kategorije graničarskih porodica nakon smrti posednika, takođe prepuštan najbližim članovima njihovih familija, ali sa obavezom novih posednika da na datu imovinu plaćaju visok porez. Ukoliko nakon smrti uživaoca iz kategorija emerita i egzempita nije bilo pravnih naslednika, zemljišni posed je pripadao fisku.[18] Dakle, selekcija stanovništva u Granici bila je veoma jasna: bez obzira da li je graničar bio u aktivnoj vojnoj službi ili ne, u formalno-pravnom pogledu pripadao je vojničkom sloju populacije. Nad pripadnicima treće i četvrte kategorije graničara, nadležnost je imala Dvorska komora u Beču, prema kojoj su izvršavali sve dažbine, kako u novcu, tako i u naturalnom obliku, fizičkom radu, kuluku, itd.[19] Pored pomenutog, graničarske porodice u novim vojnim krajinama uživali su i brojne povlastice. Glavne povlastice koje su graničarima bile poverene na uživanje sastojale su se u oslobađanju od poreza (kontribucija), rabote, desetine, carine, mostarine, maltarine i svih drugih naturalnih dažbina i obaveza.[20] Dalje, graničari su bili oslobođeni obaveze da „primaju na konačište“ carsku vojsku, a koristili su pravo na slobodnu ispašu stoke, zatim pravo na ogrev, drvnu građu, žirenje svinja, ribolov i druge privilegije. Veoma važna povlastica sastojala se u poštedi graničara od najtežih feudalnih obaveza, koje su, inače, predstavljale specifikum kmetovsko-spahijskih odnosa u tadašnjem društvu. U datom pogledu, graničari  su bili pošteđeni od kuluka ili rabote, osim obaveze povremenog rada na popravkama šančeva i tvrđava, kao i dužnosti dvodnevne rabote za oberkapetane u toku godine.[21]

U skladu sa mogućnostima, graničarske porodice, odnosno njihove kućne zadruge, dobijale su dovoljnu površinu zemljišta, a seoske zajednice, opštine (orstgemeinde) ili komune: slobodne pašnjake, šume i pustare kako bi u ekonomskom pogledu egzistencija stanovništva bila obezbeđena, a istovremeno, kako logistička podrška i opremljenost vojnika na raznim ratištima ili u samoj Granici ne bi bila dovedena u pitanje. Takođe, pošteda graničara od plaćanja carina, makar u prve dve decenije postojanja novih vojnih granica, kao i neredovne, ali ipak sigurne isplate zarada, omogućile su stanovništvu Granice primetan ekonomsko-egzistencijalni opravak i progresivni razvoj domaćinstava navedene zajednice, ali i društva u celini. Stanovništvu Granice bila je omogućena trgovina, a usled povlastica u pogledu carina, ista je doživela i svojevrsni procvat. U mirnodopskim periodima, položaj graničarske populacije bio je znatno povoljniji od socijalno-privrednog statusa i ekonomskog standarda seljaka koji su živeli pod komorskom ili spahijskom upravom.[22] Takođe, u prve dve decenije do 1722. godine, pripadnici prve dve kategorije krajiškog stanovništva dobijali su minimalnu nadoknadu u novcu, kao jedan vid pomoći u obavezama nabavke opreme za konje i jahanje, zatim oružja i odeće. Na taj način, vojne vlasti u Granici učestvovale su u dužnostima vojnika u vezi sa nabavkom logističke opreme i materijalnih sredstava potrebnih za ispunjavanje njihovih obaveza u ratu i miru.[23] Već smo naglasili da su obe granice bile podeljene na kapetanate, kompanije, čete husara ili hajduka. Na njihovom čelu bili su kapetani, poručnici i zastavnici i to iz svoje, narodne sredine. Nadležnost nad više kapetanata imao je oficir-oberkapetan, u činu majora, potpukovnika ili pukovnika, ponovo iz reda naseljene populacije. Pomenuti oberkapetan predstavljao je sve kapetanate kod štabova u Segedinu i Aradu. Veličina zemljišnih poseda koje su oficiri dobijali na uživanje, svakako, razlikovala se i u odnosu na etničku pripadnost dotičnog oficira-uživaoca. U Gornjoj i Srednjoj posavskoj granici oficiri u kapetanatima i kompanijama uglavnom su bili Srbi i Šokci, a u svim drugim delovima novih vojnih granica gotovo isključivo pripadnici srpskog etničkog kolektiviteta pravoslavne i rimokatoličke provenijencije. Oficira mađarske etničke pripadnosti bilo je samo u husarskim i hajdučkim kompanijama u Segedinu. Jednu trećinu svoje zarade primali su u gotovim novčanim sredstvima, a dve trećine u zemljišnom posedu. Zemljišni posed bio je podeljen na sledeći način:

Udeo naknade za vojničke usluge u vidu zemljišnog poseda za graničare u obe nove granice i u svim važnijim segmentima bio je gotovo identičan. Međutim, izdržavanje graničara u mnogome se razlikovalo u Potisko-pomoriškoj granici u odnosu na Posavsko-podunavsku. Pored naknade u zemljišnom posedu, u Potisko-pomoriškoj granici na godišnjem nivou husar je dobijao osamnaest forinti u novčanim sredstvima i šest kablova ili kibli, zapravo džakova žita i druge hrane, hajduk dvanaest forinti u novcu i šest džakova provijanta različite sadržine.[25] Teritorija Potisko-pomoriške granice u celosti nalazila se na prostorima Kraljevine Ugarske i izdržavanje ove Granice bilo je povereno na teret šest okolnih županija: Bačke, odmah zatim Bačko-bodroške, Čongradske, Aradske, Zarandske, i Bekeške. U slučaju pojave deficita bilo je predviđeno da dikasterijalna komisija Dvorske komore ustanovi način i obrazac prema kojima bi se nedostatak sume nadoknadio iz novčanih sredstava zemaljske milicije. Takođe, Dvorska komora je podmirivala i nedostatak hrane, odnosno provijanta tako što bi deficit nadoknadila iz sredstava od zakupa feudalnih obaveza, poput desetka iz pomenutih županija, dakle od crkvene hijerarhije ili iz drugih finansijskih izvora.[26] Postavljenjem pukovnika Vulina Ilića na položaj oberkapetana Potiske krajine sa sedištem u Segedinu i oberkapetana Jovana Popovića Tekelije na čelo Pomoriške granice sa komandom u Aradu, mukotrpni poslovi formiranja i uređenja novih graničnih pojaseva u dolinama Tise i Moriša privedeni su kraju.[27]

Iz do sada navedenih podataka vidimo da je sistem ustrojstva Potisko-pomoriške granice imao veoma složen karakter i naročite specifičnosti. U upravno administrativnom pogledu, navedeni pojas Granice apsolutno je bio izdvojen iz sastava „Zemalja krune svetog Stefana“ i stavljen pod nadzor najviših vojnih vlasti Habzburške monarhije, pre svih samog vladara i Dvorskog ratnog saveta, ali je uprava nad privrednim životom granice bila u nadležnosti Dvorske komore i u datom periodu njenog izvršnog organa Ugarske kraljevske dvorske komore, čije sedište je do 1784. godine bilo u Beču.[28] U prvih godinu dana od osnivanja novih graničnih pojasa, konture budućeg političkog i pravnog ustrojstva srpskog etnosa na pomenutim prostorima bile su u znatnoj meri vidljive. Paralelno sa uspostavljanjem granice između Austrije i Turske na obodima Panonske nizije i povesnica srpskog naroda doživela je epohalnu transformaciju. Kraj Velikog bečkog rata 1699. godine, doseljeničko stanovništvo dočekalo je u nadi da će budućnost svoje zajednice graditi ili u svoj postojbini južno od Save i Dunava ili u nekoj zasebnoj krunskoj zemlji na prostorima koji su opstajavali pod habzburškim žezlom austrijske grane ove vladarske porodice. Svakako, očekivali su da će nakon dvadeset godina gotovo neprekidnog ratovanja uslediti predah i da je mir šansa za neki neizvesni, zastrašujući, ali ipak početak jednog novog života. Ubrzo su se izjalovili snovi o povratku u „staru otadžbinu“, kao i pravo na sticanje nove, oličene u jednoj „zasebnoj vojvodovini“ ili krunovini. Međutim, iluzorno su izgledali i snovi o miru i predahu u njihovoj ratničkoj sudbini koju im je namenila Habzburška monarhija, jer je uskoro, već godinu dana nakon formiranja novih granica, a u jednom manjem delu razloga i baš zbog njih, izbio antihabzburški rat Mađara za oslobođenje Ugarske od austrijske vlasti. Mađarske ustanike u ovom ratu je predvodio čuveni knez Ferenc Rakoci II (Rákóczi Ferenc).[29]

[1]Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Klio, Beograd, 2002, str. 310-312.

[2]Slavko Gavrilović, Litertura i izvori za istoriju vojne granice u Južnoj Ugarskoj i Slavoniji od kraja XVII do sredine XIX veka, Zbornik Matice srpske za istoriju, 36, Matica srpska, Novi Sad, 1987, str. 191.Uporedi i Krunoslav Tkalac, Struktura Babogredske kompanije i Slavonske vojne granice, Godišnjak Pododbora Matice hrvatske, 6, Vinkovci, 1968, str. 115-128.

[3]Andrija M. Ognjanović, Uređenje vojvođanskog dela bivše Vojne granice, Graničarske narodne škole i njihovi učitelji na teritoriji Vojvodine od 1774. do 1872, Matica srpska, Novi Sad, 1965, str. 103.

[4]Aleksandar Forišković, Tekelije-vojničko plemstvo XVIII veka, Matica srpska, Novi Sad, 1985, str. 107-129.

[5]Božidar Panić, Srbi u Aradu od Karlovačkog mira do seobe u Rusiju (1699-1751), Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog Sada, Novi Sad, 2005, str. 27.

[6]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 107-129.

[7]Maša Kulauzov, Postanak, razvitak i razvojačenje Vojne granice Austrijske monarhije, separat, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 125, Matica srpska, Novi Sad, 2008, str. 144.

[8]Prelaz u Osmanlijsko carstvo, bilo vodenim ili kopnenim putem, bio je dopušten samo na striktno određenim mestima na graničnoj liniji, vidi: Vladan Gavrilović, Položaj Srba u novim vojnim granicama u Ugarskoj i seoba u Rusiju, Nastava i istorija, sveska 7, Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga, Novi Sad, 2007, str. 8.

[9]Vladan Gavrilović, nav. delo, str. 8-9.

[10]Isto. Uporedi i Suzana Milovanović, Potiska i Pomoriška vojna granica 1702  – 1751, 2003, str. 6.

[11]Suzana Milovanović, nav. delo, str.6-7.

[12]Kada su u pitanju Srbi rimokatoličke veroispovesti koji su živeli na prostoru novoosnovane granice, možda je pogodan trenutak da se pozabavimo još uvek nedovoljno poznatim činjenicama o poreklu i karakteristikama etničke i u današnje vreme nacionalne zajednice Bunjevaca. Naime, postoji mnogo hipoteza o poreklu bunjevačke zajednice. Vuk Stefanović Karadžić iznosio je tvrdnje prema kojima je koren reči „Bunjevac“ u vezi sa nazivom hercegovačke reke Bune iz čije regije, navodno, deo stanovništva se iselio u Bačku. Pouzdano znamo da su Bunjevci pripadali rimokatoličkoj veroispovesti kada su se u pratnji rimokatoličkih monaha doselili u Bačku. Mađarska stručna etnografska i istoriografska literatura Bunjevce determiniše kao Srbe rimokatoličke veroispovesti, a i arhivska građa koja je nastala iz registraturskog materijala oformljenog delatnostima organa vojne uprave novih vojnih granica govori o „Srbima katoličke“ i „Srbima-Bunjevcima pravoslavne vere“, odnosno o „Rasciani katholici et Rasciani shizmatici“. Postoji velika verovatnoća da se postojbina Bunjevaca nalazi na području Dalmacije, Krbave i Like, vidi: Johan Kristof Bartenštajn, Jovana Hristofa Bartenštajna, Kratak izveštaj o stanju rasejanoga mnogobrojnoga ilirskoga naroda po carskim i kraljevskim nasledničkim zemljama, Knjigoveznica „Dositej Obradović“, Beograd, 1995, str. 93. Uporedi i Iványi István, A Tiszai határörvidék (1686-1750), Fakszimile kiad., Budapest, L. Aigner, 1885, EBI, Szabadka, 1991, 36, Suzana Milovanović, nav. delo, str. 6 i Mijo Mandić, Buni, Bunijevci, Bunjevci, odlomci, u: Bunjevci, Informativno glasilo Bunjevačkog informativnog centra Nacionalnog saveta bunjevačke nacionalne manjine, Istorija Bunjevaca, 2010, <http://www.bunjevci.net/istorija-bunjevaca> (24. IX 2015).

[13]Poznati su bunjevački kapetani iz porodica Sučić, Vidaković i Marković, vidi: Suzana Milovanović, nav. delo, str. 6.

[14]Suzana Milovanović, nav. delo, str. 8.

[15]Artiklbrif predstavljao je javnopravni i opšti akt vojnih organa vlasti usvojen još 1578. godine od strane jedne vojne komisije koju je nadvojvoda Karlo Habzburški tada osnovao radi uređenja Hrvatske i Slavonske vojne granice. Artiklbrif se sastojao od niza normativnih rešenja kojima se propisivalo na koji način su graničari bili dužni da se ponašaju u ratnim ili mirnodopskim okolnostima na prostorima vojnih granica. Propisi su imali veoma striktan karakter, npr. svako svojevoljno udaljavanje graničara iz vojne službe kažnjavalo se najstrožijom, smrtnom kaznom. Graničari su svoje zakletve polagali nad tekstom Artiklbrifa, a za izvesne prestupe ili teža krivična dela, pored smrtne istim su bile utvrđene i veoma teške telesne kazne. Akt je predvideo da u slučaju pravosudnog spora vojni komandant graničnog odseka izabere predsednika suda kome je predavao tzv. „palicu pravde“ i pozivao ga da izabere i dva porotnika koji su zajedno činili sudsko veće. Izabrano sudsko veće u svim sudskim postupima pridržavalo se odredaba Artiklbrifa. Dakle, Artiklbrif je sadržavao i propise iz oblasti krivičnog sudskog postupka. „…Ukoliko bi bila doneta smrtna presuda, predsednik suda bi nad osuđenim lomio palicu pravde, a profus bi opomenuo sve prisutne da se čuvaju pića koje je uzrok svakom zlu. DŽelat je vodio osuđenoga okolo da se oprosti od drugova i dok je sveštenik čitao molitvu, glava osuđenikova je pod mačem padala na pod…“, vidi: Dr Jovan Savković, Pregled postanka, razvitka i razvojačenja Vojne granice, od XVI veka do 1873. godine, Matica srpska, Novi Sad, 1964, str. 18.

[16]Potrebno je da naglasimo da je Artiklbrif sadržao posebne kazne za vojna krivična dela. Kazne su bile veoma svirepe i izvršavale su se nabijanjem na kolac, odsecanjem delova tela, čerečenjem, itd. U nekim slučajevima, oficirima je bilo dozvoljeno da vojnike ubiju bez suđenja, a takođe, imali su pravo da smrtnu kaznu po nahođenju izvrše probadanjem sabljom. Na osnovu iznetog, možemo da zaključimo da je ovaj akt imao sve odlike srednjovekovnog krivičnog prava, vidi: Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 18. Uporedi i Suzana Milovanović, nav. delo, str. 8.

[17]LJubomirka Krkljuš, Pravna istorija srpskog naroda, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Službeni Glasnik, 2009, str. 389-390. U sudskim sporovima između turskih trgovaca i stanovnika Granice ili u slučaju postupaka zbog kršenja javnog reda, strane u parnicama obraćale su se Generalnoj komandi i zapovedniku Granice, a njegova dužnost bila je da strane pokuša da izmiri. U građansko-procesnim postupcima i u „novčanim globama“, dakle u sporovima Komore sa stanovnicima Granice, zapovednik nije imao pravo da traži udela, pa i zbog toga što nije bio valjano upućen u parametre pravno-obligacionih odnosa na županijskom nivou organizacije vlasti. Uporedi i Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 23, Franc Vaniček, Istorija Vojničke krajine ili istorija vascelog srpskog naroda sa ove i one strane Dunava, Save, Une, Vrbasa tako i primorja (od 1538 do 1873–335 godina), Po izvorima i izvornim spisima, Jovan Đuričić Biorac, Srpska narodna zadružna štamparija, Novi Sad, 1881, str. 102-103, Suzana Milovanović, nav. delo, str. 8.

[18]Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22.

[19]Andrija M. Ognjanović, Uređenje vojvođanskog dela bivše Vojne granice, Graničarske narodne škole i njihovi učitelji na teritoriji Vojvodine od 1774. do 1872, Matica srpska, Novi Sad, 1965, str. 104.

[20]Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003., Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 20.

[21]Andrija M. Ognjanović, nav. delo, str. 104.

[22]Slavko Gavrilović, Društveno-ekonomski razvitak južne Ugarske (Vojvodine) od kraja XVII do sredine XIX veka, Istorijski časopis, knjiga XXIX-XXX 1982-1983, Istorijski institut, Prosveta, 1983, str. 245.

[23]Iako nisu imali zakonsku obavezu za takvo postupanje, vidi: Slavko Gavrilović, Nove vojne granice u Sremu, Potisju i Pomorišju kao primarne oblasti migracija u Rusko carstvo u 18. veku, Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa u Novom Sadu, 7-9. maja 2003, Srpsko-ukrajinsko društvo, Arhiv Vojvodine, Muzej grada Novog sada, Novi Sad, 2005, str. 20.

[24]Suzana Milovanović, nav. delo, str. 7-8.

[25]Dakle, za potrebe 3851 graničara u jednoj godini bilo je potrebno 60718 forinti u novčanim sredstvima i 25186 džakova prehrambenih namirnica i sirovina različite vrste, vidi: Iványi István, A Tiszai határörvidék (1686-1750), Fakszimile kiad., Budapest, L. Aigner, 1885, EBI, Szabadka, 1991, 49.

[26]Franc Vaniček, nav. delo, str. 100-101.

[27]Suzana Milovanović, nav. delo, str. 6.

[28]Iványi István, nav. delo, str. 109-110. Specifičnosti različitih nadležnosti, kao i brojnost državnih organa koji su imali ingerencije u nadzoru nad funkcijama i delatnostima Granice i njenih stanovnika, kod istoričara pre Drugog svetskog rata, kao i u starijoj istoriografiji, stvorilo je izvesnu konfuziju i u najosnovnijim pitanjima osobenosti pravno-političkog statusa Potisko-pomoriške vojne krajine. Tako, pojedini istoričari tvrdili su da Granica, kao zasebno područje izdvojeno iz županijske, provincijalne uprave u tadašnjnoj organizaciji vlasti, zapravo nikada nije ni postojala. Verovatno je pomenutu zabunu stvorila složenost i isprepletenost različitih nadležnosti brojnih organa centralne vojne i civilne uprave nad životom Granice, ali i nedovoljno poznavanje saznanja koja nam pružaju izvori u dostupnoj arhivskoj građi o datoj problematici. Uporedi i Franc Vaniček, nav. delo, str. 100-101 i Dr Jovan Savković, nav. delo, str. 22.

[29]Akoš Koroknai, Problemi zadruge i Podunavskoj i Potiskoj granici (1686-1723), Pokušaj rekonstrukcije stanovništva u okviru privredne strukture, Istraživanja, III, Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad, 1974, str. 40-45. Uporedi i Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, nav. delo, str. 298-302.