Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Najčešće se smatra da su tvrđave postojale samo na onim mestima gde postoje isključivo ostaci istih, najčešće u vidu arheoloških nekih ostataka, da li delova kula, zidina ili nešto slično. U nekim slučajevima tvrđave su dograđivane, menjane, ili su čak ostale vrlo bliske prvobitnom izgledu i opstale čak i do savremenog doba, kao Kalemegdan, Smederevo, Maglič, Petrovaradin, Pirot i mnoge druge.
Međutim, za istoričara najvažniji izvori jesu pisani dokumenti ili narativne hronike, putopisi i slični spisi. Stoga, na osnovu pisanih izvora se i te kako mogu utvrditi i postojanja nekih tvrđava čijih zemnih, arheoloških ostataka nema uopšte, ili su vrlo skromni. Na teritoriji današnje Vojvodine postoje takve iščezle tvrđave o kojima se gotovo ništa ne zna, iako je sačuvano nešto pisanih izvora, koji su preživeli osmanska osvajanja i austro-turske ratove koji su u mnogo navrata poharali upravo jug Ugarske, a današnju Vojvodinu i susedne oblasti.
Bečej je jedna od tih tvrđava, i napomenimo ovom prilikom da se odnosi na današnji Novi Bečej u Banatu. Neke su pretpostavke među istoričarima da je bečejska tvrđava izgrađena u prve dve decenije XIV stoleća. Pominje se prvi put u pisanim izvorima 1342. godine, a potom je tada markgrof, a potonji kralj, Žigmud Luksemburški, 1386. godine poklanja velikašu Ladislavu Lošonciju. Za srpsku istoriju je bitno napomenuti da je Bečej izvesno bio u posedu srpskih despota, čak je i kastelan Bečeja poginuo u sukobima naslednika despota Đurđa Brankovića, koji su ratovali sa ugarskim kraljem i velikašima. Bečej se pominje i u ustanku Đerđa Dože 1514. godine, a pod Turke je pao 1551. godine, kada je, uostalom i ceo Banat osvojen od Osmanlija. U prvim osmanskim defterima se pominju džamija, kao i posada bečejske tvrđave koju su činili muslimani, dok je stanovništvo bilo mešovito, sa izrazitom srpskom dominacijom. Kroz Bečej je prošao i najveći svetski putnik u istoriji Evlija Čelebija koji ga naziva lepim gradom. Hvali posebno lokalno stanovništvo da su gostoljubivi, te opisuje da je u maloj tvrđavi od opeke zatekao brojne hanove, dućane i druge objekte.
Jedini plan tvrđave sačinjen je nešto pre njenog rušenja 1701. godine i prikazuje Bečej kao četvorougaonu tvrđavu sa kulama na sve četiri strane. Postoje i dalje rasprave da li je podignuta na obali ili ostrvu, ali je verovatnije da se nalazila na obali reke Tise. Verovatno je osnova bila nepravilnija nego što rečena skica tvrdi. Dužina bedema i kula je, navodno, iznosila čak oko 280 metara, što je svrstava među srednje velike tvrđave. Kako u austro-turskim sukobima Bečej nije imao značajniju ulogu 1701. godine tvrđava je srušena, a njeni poslednji ostaci su uništeni 1911. godine. Ovo je bez sumnje tvrđava o kojoj se najviše zna iz ovog korpusa iščezlih tvrđava i fortifikacija na tlu današnje Vojvodine u srednjem veku.
Bukin je bilo utvrđenje koje se nalazilo na tlu današnjeg Mladenova, čije je originalno staro i istorijsko ime upravo Bukin. Jedini izvor koji svedoči da se tu nalazila nekakva fortifikacija jeste jedan pisani pomen kaštela, odnosno manjeg utvrđenja 1469. godine, kada ga je nasledio jedan ugarski velikaš. Daljih podataka nema, a Bukin kao naselje je postojalo i do kraja srednjeg veka, ali i kasnije.
Castellum seu fortalicium Selend, ali i kao Zelend, odnosno Zelynd se nalazio u Bačkoj i nekoliko puta se spominje u izvorima između 1490. i 1499. godine, kao posed podrizničara i uglednog ugarskog velikaša pred kraj srednjeg veka, Jovana Bornemise. Ubikacija ove tvrđave je do danas nepoznata, jer ne postoje apsolutno nikakvi tragovi o tome gde se nalazila ova bačka tvrđava, ili pak manje utvrđenje. Castellum Waralya je takođe nepoznato utvrđenje u Bačkoj koje se spominje kao posed možda velikaških porodica Taloci ili Banfi. Drugih podatak nema, ime sugeriše da je bilo i neko podgrađe (váralja na mađarskom znači podgrađe), ali ovih toponima je bilo dosta širom cele Ugarske, tako da bilo kakvi drugi zaključci su apsolutno nemogući.
Futog se spominje od XIII stoleća i bio je izuzetno važan grad u Bačkoj, a pošto je bio na Dunavu, ključnoj evropskoj saobraćajnici, ovakva lokacija je usmerila i dalji razvoj Futoga. U Futogu se nalazila skela koja je imala ogroman ekonomski značaj i preko kojeg se prenosilo sremsko vino, važan trgovački artikal. U ovom su mestu održani državni sabori na kojima se u srednjovekovnoj Ugarskoj donosio niz odluka važnih za odbranu od Turaka, a kraj Futoga se vodila i bitka protiv Turaka 1467. godine. Futoški je vlastelin u novom veku bio i jedan od najuglednijih vojskovođa carice i kraljice Marije Terezije, Andraš Hadik, čiji je dvorac bila današnja Poljoprivredna škola, i koji je sahranjen u futoškoj crkvi. Ali, Futog je imao i tvrđavu. NJen položaj je potpuno nepoznat a jedini posredni pomen je iz povelje iz 1422. godine gde se navodi Castellanus de Futtag. Analogno, budući da je bio kastelan, taj pomen svedoči da je logično postojala i tvrđava ili kakvo utvrđenje koje je moglo da brani sam grad i skelu od potencijalnih napada neprijatelja, pljački i drugih nedaća. Svi drugi podaci se odnose na grad Futog, ili na druge aspekte istorije ovog mesta. A o tvrđavi ili nekom utvrđenju u Futogu saznajemo samo da je imala te godine kastelana.
Subotica je imala svoje uvtrđenje koje se nalazilo na mestu današnjeg franjevačkog samostana. Ovu tvrđavu, odnosno kaštel, spominju izvorni podaci 1499. godine, kao i 1502. godine, kada se i navodi da je tvrđava – castrum u srednjovekovnim izvorima, odnosno ugarskim poveljama. Upravo je bogata ugarska diplomatička građa najvažniji, često i jedini izvor za ubikaciju fortifikacionih objekata diljem današnje Vojvodine i cele istorijske Ugarske. Ugarski istoričar i pisac, Đorđe Sremac, kapelan kraljeva Lajoša II i Jovana Zapolje, navodi u svom delu Poslanica o propasti ugarskog kraljevstva kako je jedno vreme sedište Cara Jovana Nenada bilo u subotičkoj tvrđavi koju je potom 1527. godine povratio njen poslednji srednjovekovni (formalno-pravni) feudalni gospodar, Valentin Terek. Subotica se spominje i u osmanskim defterima, a turski izvori spominju muslimanske posade u subotičkoj tvrđavi, dok Evlija Čelebija pominje čak i džamiju. Na ostacima subotičkog utvrđenja podignut je današnji franjevački samostan, i od tvrđave su ostali samo neki zidovi unutar kompleksa samostana, a deo je srušen nedavno prilikom izgradnje hotela.
Sombor je u novom veku bio sedište županije, i predstavljao značajan administrativni centar Habzburške monarhije i potom Austro-Ugarske. U srednjem veku ovaj bitni bački grad pripadao je vlasteoskoj porodici Cobor, po kojoj Sombor nosi svoje staro ime Coborsentmihalj. Ovoj feudalnoj gospodi ugarski kralj Matija Korvin je 1469. godine, kao i četiri godine docnije dozvolio da podignu utvrđenje. U pitanju je bio kaštel koji se spominje prvi put u pisanim izvorima 1478. godine, što je najkasnija godina kada je već mogao biti u funkciji. Izvori o somborskoj tvrđavi se potom datiraju u 1507, a još podataka ima i u diplomatičkoj građi iz 1518. godine, i to su poslednja dva pomena ove tvrđave koja je potom iščezla iz izvora. Danas se u zgradi Istorijskog arhiva Sombor nalaze verovatni ostaci kule.
U Jarku kod Mitrovice spominje se kaštel porodice Maroti (morovićki) 1465. godine, a verovatno je bio, prema nekim starijim istraživačima, i posed sremskih despota Brankovića. Međutim, nema daljih podataka o ovom mestu, za koje se pretpostavlja čak i da je bilo naseobina sa jednim od najstarijih pomena Jevreja na tlu današnje Vojvodine u Ugarskoj. Evidentno je imao neki značaj čim su tu neko utvrđenje imali i Brankovići i Morovićki, obe porodice su imale izuzetan ugled i bogatstvo na celoj teritoriji onovremene Ugarske. Ali istorija o ovom utvrđenju je nema sem tog jednog pomena u povelji iz 1465. godine.
Istorija Banoštora je vrlo zanimljiva i to je još jedno sremsko mesto sa uzbudljivom povesnicom i prostor mešanja kultura. Dunav je i ovde igrao važnu ulogu, pošto je Banoštor i u srednjem veku upravo tu bio pozicioniran. Dobio je ime po manastiru koji je podigao ban Beloš, brat srpske princeze a ugarske kraljice Jelene, žene kralja Bele II Clepog, banov manastir, mađarski bán monostor. Banoštor je od 1229. godine, sedište i Sremske biskupije, odnosno nakon tatarske najezde 1241−1242. godine ovo je mesto bila konkatedrala ove dijeceze. Na mađarskom nosio je i naziv Kő, kamen i tu se nalazilo i mesto javne vere, kao i kaptol sremske biskupije. Ali, nekoliko podataka ukazuju da je Banoštor imao i tvrđavu. Kastelan se spominje 1473. godine, dok kaločko-bački nadbiskup i veliki humanista Petar Varadi u svojim pismima spominje postojanje tvrđave u Banoštoru. Tvrđavu su verovatno zauzeli vojnici Cara Jovana Nenada ujesen 1526. godine i u njemu postavili svoju posadu, sudeći prema pismu poslednjeg srednjovekovnog sremskog biskupa, Sefana Brodarića Andžeju Plockom u Krakov. Dalja sudbina tvrđave je nepoznata, a Banoštor je kao naselje izgubilo značaj već u tursko doba.
Čerević se takođe dosta spominje tokom srednjeg veka. U njemu su delovali franjevci, poznati u srednjovekovnim izvorima kao čerevićka braća, a mesto je krajem srednjeg veka imalo i srpski deo (vicus Ratianum) grada pored mađarskog, što ukazuje na sve veće naseljavanje Srba. Čerević je imao i tvrđavu o kojoj postoje povremeni oskudni podaci tokom srednjeg veka sve do njegovog kraja. Kastelan Čerevića se spominje već 1339. godine, a sledeći je pomen iz 1402. godine. Sama tvrđava se navodi prvi put u ugarskim diplomatičkim izvorima 1406. godine, a rrovisor curie in Cherwlyg je pomenut u jednom ugarskom dokumentu iz 1472. godine, u oba kralja Matije Korvina. Menjao je vlasnike, odnosno feudalne posednike, ali položaj i ubikacija čerevićke tvrđave nisu poznati niti postoje do danas opsežni arheološki radovi koji bi bili od pomoći istoričarima da se više sazna o prošlosti čerevićke srednjovekovne tvrđave. I njega je osvojila vojska Cara Jovana Nenada s jeseni 1526. godine, postavivši tamo posadu. I o tome svedoči u istom pismu u Poljsku sremsi biskup Stefan Brodarić. Turci je u nekom trenutku vraćaju, postavljaju, pak, svoju posadu i tamo je bilo čak i sedište čerevićke nahije. Pod Turcima, međutim, tvrđava je iščezla, a Čerević je sledio sudbinu Banoštora i vremenom izgubio značaj, naročito odlaskom Osmanlija i dolaskom Habzburga.
Kao kaštel i čak tvrđavu srednjovekovni ugarski diplomatički izvori spominju Barič, lociran između Jarka i Mitrovice. Bio je posed kaločkog nadbiskupa, a i na mapama u ranom novom veku prikazan je kao utvrđenje na Savi. Prema tim mapama njegov se položaj poklapa sa današnjim Boljevcima u Sremu. Nažalost bilo kakvi drugi detalji o ovoj tvrđavi su potpuno nepoznati i stoga je s pravom nazivamo iščezlom.
Dumbovo, odnosno Rakovac su pre svega poznati kao mesto duhovnog kontinuiteta na tlu Srema. Tu se na jednom lokalitetu (Crkvine) najpre nalazio vizantijski manastir, potom benediktinski samostan na lokalitetu Gradina, a do danas postoji srpski pravoslavni manastir Rakovac. Dumbovo je imalo i svoje kastelane koji se spominju 1473. godine, što ukazuje na postojanje nekakvog utvrđenja. U to doba kastelani su bili ljudi sremskog biskupa, a i to je doba kada se oko jurisdikcije nad Dumbovom borio upravo sremski biskup. NJegovi su posedi bili realno vrlo mali, te mu je kontrola nad opatijama velikog ugleda, a dumbovačka je to bez sumnje bila, davala mogućnost da ojača i bude uticajniji. Kao samostan koji se nalazio na granici prema Turcima, koji u ovo vreme stalno upadaju u Srem, utvrđivanje Dumbova bio je logičan potez benediktinske opatije.
Irig se spominje samo 1497. godine kao tvrđava, čiji je kastelan bio tada Vuk Kolaković, a sama tvrđava je pripadala sremskim despotima Brankovićima. Izvesno je i ovo mesto bilo utvrđeno zbog borbe sa Osmanlijama koji su upravo jug Ugarske pustošili veoma često. Dalja istorija iriške tvrđave posle pada pod Turske nije poznata, razvija se samo gradsko naselje koje je u novom veku postalo ugledno trgovište i mesto kulture Srba u Ugarskoj.
U periodu od 1465−1502. godine nekoliko ugarskih povelja pominje tvrđavu u (Sremskim) Karlovcima, odnosno Karomu. Pominju se i njegovi kastelani u više izvora, odnosno ugarskih povelja. Ubikacija tvrđave nije jasna ni poznata, a pod Turcima Karlovci su bogat i napredan grad, sedište nahije i mesto u kome je postojala čak i kamena crkva. U kasnijem periodu se ne zna ništa o tvrđavi. Da li je bila u korelaciji sa tom kamenom crkvom, što je otprilike mesto današnje Saborne crkve, ostaje otvoreno pitanje.
Od IV veka Sirmijum predstavlja jedan od najvažnijih gradova u centralnoj Evropi. NJegova istorija je sve do danas bogata, zanimljiva i višeslojna, vrlo turbulentna i prepuna bitnih podataka za istoriju crkve, od ranog hrišćanstva do dolaska Turaka. Tokom srednjeg veka tamo je bilo crkveno sedište, nalazio se i manastir posvećen Svetom Dimitriju, ali je bila i ekonomski značajno mesto. Dubrovačka kolonija je bila naročito brojna, a Mitrovica je bila i trg. Pored svog istorijskog, kulturnog, strateškog i ekonomskog značaj grad Svetog Dimitrija na Savi, prema nekim oskudnim podacima, imao je isprva, izgleda, omanji kaštel, a potom i utvrđenje. Prvi pomen kastelana je 1444. godine, kao kaštel se navodi 1459. godine, a kao tvrđava 1497, pa 1519. godine u nekoliko dokumenata ugarske provenijencije. Kako se približavalo osmansko osvajanje Srema značaj Mitrovice je porastao. Bila je posed i despota Đurđa Brankovića, ali je potom do kraja srednjeg veka menjala feudalne gospodare. Mitrovica je pod Turcima bila sedište jedne od nahija sremskog sandžaka, ali je istorija njene tvrđave maglovita i nejasna. Niti se zna mesto, niti njen izgled, sem nekoliko kastelana i spomena same tvrđave, izvori su, za razliku od drugih aspekata istorije ovog grada, veoma šturi i fragmentarni.
Ostavi komentar