IRINA KANTAKUZIN – POREKLO „PROKLETE DESPOTICE“ JERINE

IRINA KANTAKUZIN – POREKLO „PROKLETE DESPOTICE“ JERINE

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

U proteklih pet stotina godina, što je vreme koje se poklapa sa periodom nestanka samostalne države srpskog etnosa i početka viševekovnih tuđinskih vladavina nad prostorima na kojima je živeo srpski svet, istovremeno je predstavljao i interval u kome se razvijao jedan krajnje fascinantan mit sa vrlo jednostavnom predmetnom tematikom sadržanom u tezi da je za epohalni krah srednjovekovnog društva i države srpskog etničkog kolektiviteta odgovorna jedna žena i to ne bilo koja, već supruga velikog i slavnog despota Đurđa Brankovića Smederevca, čuvena despotica Irina ili Jerina Kantakuzin Branković. Na ovom mestu nećemo pokušavati da otkrijemo izvesne „misterije“ i radnje „iza kulisa“, koje su više predmet interesovanja žurnalske i umetničke publicistike, ali u svakom slučaju, osnovna namera ovog rada je da putem odgovarajućeg prikaza preseka glavnih stanja i događaja i uz analizu nama dostupne literature, pruži adekvatan i ispravan odgovor na datu temu. Prošlost katkad dopusti da iz dubina njene misterije izrone neki događaji i imena koji manje-više u jednom kratkom vremenskom intervalu postanu opšte-poznati da bi zatim bili prepušteni istorijskoj nauci kao i kolektivnoj svesti čovečanstva s namerom da se one pobrinu da nikada ne budu zaboravljeni. Jedan period prošlosti je posebno ostao upamćen i to period u kome je iz „dubina njegove misterije“ izronilo ime najpoznatijeg ženskog člana kuće Brankovića – Jerine Branković. Ugledna romejska plemkinja, izdanak carske porodice, udajom je postala podanik Srpske despotovine, u vreme kada još nije bilo potpuno izvesno da li će njen suprug biti naslednik srpskog prestola. Od navednog momenta pa sve do smrti, bila je trajno vezana za svoju novu domovinu, ali pre svega za porodicu Branković. Pomenuta veza, tokom narednih stoleća postala je upečatljiv poetski motiv srpske usmene književnosti, ali i narodne tradicije ili predanja. Široki slojevi „običnog puka“, putem epske pesme i narodne tradicije, uspostavili su neraskidivu relaciju između vladarske delatnosti i ličnog života srpske despotice sa neumitnom i epohalnom katastrofom koju je doživeo srpski svet s propašću Despotovine 1459. godine. S druge strane, faktografski i istorijski posmatrano, nasleđe despotice Irine, odnosno njeno zaveštanje, najbolje možemo uočiti na primeru životnih i vladarskih sudbina njenih potomaka, tačnije dece, na prostorima Ugarskog kraljevstva posle nestanka srpske srednjovekovne države. Navedena dva „ugaona kamena“ posmatranja i analize životne sudbine despotice Irine Kantakuzin Branković ili čuvene epske „Proklete Jerine“, i te kako su međusobno uslovljena, a njihovo pojašnjavanje u suštini pruža i osnove za razumevanje motiva koji autora opredeljuju za obradu date teme. Odgovor na pitanje da li i u kojoj meri ranije pomenuto zaveštanje predstavlja segment osnove kasnije reafirmacije etničkog i kulturnog identiteta srpskog naroda u potonjim vekovima, zapravo u sebi „krije“ osnovni značaj datih naučno istraživačkih poduhvata, preduzimanih u cilju „osvetljavanja“ svih nejasnoća iz pojedinih „crtica“ despoticinog života, pa samim tim, to je i osnovni značaj teme ovog rada.

Iznećemo nekoliko reči o najvažnijim autorima i njihovim delima, kao i o izvornoj građi koja govori o čuvenoj heroini Srpske despotovine i burnim vremenima u kojima je živela, a koji su poslužili za što bolje razumevanje date problematike. Na prvom mestu potrebno je da istaknemo delo Mavra Orbinija, „Kraljevstvo Slovena“, publikovano u izdanju Srpske književne zadruge. U skladu s povesnom distancom u kojoj je ovo delo nastalo, kao vredan „artefakt“ pisanih izvora o političkim i društvenim prilikama koje su pratile život Srpske despotovine, kada je u pitanju ličnost despotice Irine, ono pruža mnogo saznanja o, pre svega, ličnom i porodičnom životu srpske despotice, ali i o međusobnim odnosima pojedinih članova vladarske porodice Brankovića. Naravno, „Kraljevstvo Slovena“, iznad svega predstavlja značajan uvid u politička dešavanja u Srbiji i odnose Despotovine prema Ugarskoj, Turskoj i drugim susednim zemljama tokom godina kada je njena egzistencija ozbiljno bila dovedena u pitanje. Od važnih izvora koji su poslužili za što bolje razumevanje navedene teme treba spomenuti dela: „Janičarove uspomene ili Turska hronika“ Konstantina Mihajlovića iz Ostrovice i „Život Stefana Lazarevića, despota srpskoga“ Konstantina Filozofa. Konstantin Filozof i Konstantin Mihajlović bili su savremenici despotice Jerine, dinastije Branković i svih zbivanja vezanih za nastanak, postojanje i krah poslednje srednjovekovne države srpskog etnosa, odnosno Despotovine Lazarevića i Brankovića. Izuzetnu vrednost, s obiljem dragocenih informacija o članovima porodice despota Đurđa i despotice Jerine Branković, pruža putopis Bertrandona de la Brokijera, publikovan pod naslovom „Putopis, putovanje preko mora, kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku“. Odličan poznavalac prilika u porodici Branković, poslednjih godina postojanja Srpske despotovine, bio je i Đorđe Sremac, a svoja saznanja je zabeležio u čuvenom delu „Poslanica o propasti ugarskog kraljevstva“. Sledeće delo koje ima izuzetnu vrednost i težinu u smislu analize procesa i stanja koji su pratili život despotice Irine, predstavlja veliku monografiju Momčila Spremića, „Despot Đurađ Branković i njegovo doba“. Sjajno delo srpske istoriografije na vrlo selektivan i metodološki ispravan način predstavlja istoriju Srpske despotovine i direktnu vezu dinastije Branković sa prilikama koje su pratile poslednje decenije samostalnosti naše srednjovekovne države. Istovremeno, monografija u mnogome predstavlja i osnovu pojedinim istoričarima i istoriografima prilikom istraživanja i kompletiranja slike o despotici za koju je vezana i tema ovog rada. Pojedini aspekti političke i vladarske delatnosti despotice Jerine u godinama nakon pada Carigrada pod osmanlijsku vlast, prikazani su i u raspravi Dušanke Dinić-Knežević „Srpska despotovina prema Turcima od pada Carigrada do opsade Beograda (1453-1456)“, objavljenoj u periodičnoj publikaciji Godišnjaka Filozofskog fakulteta u Novom Sadu za 1961. godinu, a mnogo vrednih podataka o ostalim aspektima istorije i geneaologije pomenute porodice, pruženo je i u tekstovima Velimira Stefanovića „Kralj Matija i srpska despotovina“ i prikazu Alekse Ivića „Milo Vukčević, Đurđeva Jerina u tradiciji i nauci“, publikovanim u Letopisu Matice srpske za 1931. i 1934. godinu. Od velike pomoći prilikom analiziranja biografije srpske despotice Jerine Branković, bile su i monografska publikacija Momčila Spremića, „Srpska despotovina – susedi i strani uticaji“ i zbirke rasprava koautora Đorđa Radojčića i Svetlane Tomin, publikovane pod naslovom „Istorijske rasprave“.

Takođe, biografija despotice Jerine Kantakuzin Branković, u književno-umetničkom smislu, verno je opisana u istorijskom romanu Vidana Nikolića „Prokleta Jerina“, gde autor, shodno normama tekstualnog izražavanja i literarnom konceptu žanra istorijskog romana, ne prati uvek dosledno hronološki sled istorijskih događanja vezanih za život srpske despotice, ali upravo putem deskripcije u ovoj svojevsrnoj epskoj prozi, pomenutu istorijsku ličnost je moguće analizirati iz sasvim različitih uglova naučno-istraživačkog posmatranja. Rukopis iz zaostavštine Vladimira Ćorovića, „Srpska despotovina u Sremu“, objavljen u publikaciji Sveske Matice srpske, serija književnosti i jezika za 2002. godinu, pruža vrlo dragocene i obimne informacije i analizu različitih pisanih izvora o životu i delatnosti potomaka Irine i Đurđa Brankovića, odnosno o čuvenim srpskim despotima koji su nosili navedeno dostojanstvo nakon pada Srbije pod otomansku vlast 1459. godine na prostorima Ugarskog kraljevstva. Pomenuta studija, dakle, u mnogome osvetljava istorijski period koji smo u radu označili predmetnom odrednicom „genealoškog zaveštanja despotice Jerine“. Kompleksan pristup analizi ličnosti despotice Jerine i njenog života na srpskom dvoru, ne bi bio upotpunjen, niti bi rezultati jedne studijske analize, poput ovog rada, bili u velikoj meri uspešni, bez sveobuhvatnog prikaza percepcije lika srpske despotice u narodnoj epskoj poeziji, tradiciji i mitološkim predanjima. U navedenom segmentu analize date teme, od esencijalne važnosti je bio studiozan pregled izvora i literature koji se bave pomenutom tematikom. Neophodno je da spomenemo Gezemanov „Erlangenski rukopis“, „Srpske narodne pjesme“, publikovane u Sabranim delima Vuka Stefanovića Karadžića, studiju Tome Maretića, objavljene pod imenom „Naša narodna epika“, 1909. godine, i drugi. Do sada navedena osnovna literatura i izvorna građa koja govori o ovoj naučnoj temi je bazično poslužila prilikom izrade i objavljivanja mnogih sinteza i generalnih pregleda bogate i burne prošlosti, ne samo despotice Irine, već i drugih istaknutih članova porodice Branković tokom postojanja Srpske despotovine i posle u periodu njihovog života i delatnosti u službi ugarskih kraljeva. Pomenuta činjenica je omogućila da na jedinstven način naučni krugovi, ali takođe i široka čitalačka javnost dobije i kompletan uvid o prelomnim momentima stagnacije i recesije Srbije, ali i velikih srednjovekovnih država poput Ugarske XV i XVI veka. Jednu od tih istorijskih sinteza predstavlja i monografsko delo „Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Doba borbi za očuvanje i obnovu države 1371-1537“, grupe naših najeminentnijih istoričara i drugih pripadnika najviših akademskih krugova u zemlji i svetu, odnosno autora poput Vojislava J. Đurića, Momčila Spremića, Sime Ćirkovića, Pavla Ivića, i drugih, gde se na izuzetno studiozan način, poštujući sva metodološka pravila literarnog i istoriografskog izlaganja, između ostalog, analizira istorijska uloga i značaj despotice Irine i porodice Branković u povesnici srpskog etnosa.

Mesto i ulogu Jerine u istoriji srpskog naciona je pored izvora i istoriografije u celini, prepoznala i epska narodna poezija čuvenim stihovima iz pesama kao što je na primer „Đurđeva Jerina“ koja na jedan specifičan način, stilski figurativno, opisuje veličinu i mesto vladarke Srbije iz XV stoleća u procesima stvaranja nacionalnog identiteta. Pored izvora, istoriografije i pesme, ali i u korelaciji sa uzročno-posledičnom vezom između ova tri fenomena ljudske kreativnosti, iskristalisao se i jedan prirodni proces narodnog, kolektivnog pamćenja i beleženja koji nam nije dopustio da u „hetakombama vekova“ izgubimo imena kao što su Irina, Đurađ, Stefan, Grgur ili Mara Branković, a zadatak autora je sada da prikaže i objasni razloge zbog kojih nam to nije bilo dopušteno. Poslednja srpska srednjovekovna dinastija Branković imala je izuzetno važnu ulogu u istoriji srpskog naroda, a svoj nemerljivi uticaj ostvarivala je u vremenskom intervalu od prve polovine XIV, pa sve do prve polovine XVI stoleća. Brankovići su pripadali krugu istaknutih i uglednih srpskih srednjovekovnih feudalnih porodica, a postoji verovatnoća da su bili u rodbinskim vezama sa dinastijom Nemanjića, odnosno pojedinim njenim članovima poput velikog župana Vukana, sina Stefana Nemanje.[1] Starija i moderna srpska istoriografija, genealoško poreklo porodice vezuju za rodonačelništvo istaknute ličnosti iz najbližeg okruženja kralja Stefana Dečanskog, vojvode Mladena, inače gospodara Trebinja i Dračevice. Samo zavičajno poreklo porodice vezuje se upravo za region kojim je upravljao vojvoda Mladen, tj. za oblasti srednjovekovnog Huma. Prema pisanim izvorima Mladenov sin Branko, započinje svoj politički i opšte-društveni uspon u vreme vladavine cara Stefana Dušana, kada postaje i njegov namesnik u Ohridu. Kao sevastokrator, Branko umire oko 1365. godine ostavljajući za sobom sinove Grgura i Vuka koji se zbog nesuglasica i razmirica sa sve uticajnijim kraljem Vukašinom Mrnjavčevićem „povlače“ ka severu u Kosovsku Drenicu. Do Maričke bitke Vuk Branković je već bio u braku s Marom, ćerkom kneza Lazara Hrebeljanovića. U vremenu posle bitke na Marici, tragične pogibije braće Mrnjavčević, smrti poslednjeg srpskog cara i izdanka dinastije Nemanjić, Stefana Uroša V Nejakog 1371. godine i uopšte sve jačeg osmanlijskog vojno-političkog pritiska na balkanske zemlje i feudalne oblasti, intenzivira se i proces potpune dezintegracije zemalja sada već negdašnjeg Srpskog carstva. U njegovom daljem rasparčavanju, posebno teritorija koje su bile pod dominantnim uticajem braće Mrnjavčević, u najvećoj meri učestvuju knez Lazar i njegov zet Vuk Branković. Do 1397. godine Vuk Branković je postao gospodar Kosova, delova zemalja kralja Vukašina u današnjoj Makedoniji, dela oblasti Stare Raške, a za svoju prestonicu je izabrao Prištinu. U priličnoj meri je vodio nezavisnu politiku u odnosu na svog tasta, posebno u domenu unutrašnjih odnosa u zemljama nad kojima je vladao, ali je uvek priznavao prvenstvo kneza Lazara u međusobnim relacijama srpske feudalne elite. Epski „sudar“ srpsko-hrišćanske i turske vojske u Kosovskoj bici 15. juna 1389. godine, srpska feudalna politička elita dočekala je uglavnom u međusobnim zadevicama i krajnjem nepoverenju. Iako istoriografija na osnovu veoma šturih istorijskih izvora o Kosovskoj bici, pruža priličan broj nepouzdanih ili nepotpunih vesti, sasvim je sigurno da su na Gazimestanu živote izgubili srpski knez Lazar, veliki broj pripadnika srpske vlastele i ratnika, ali i turski sultan Murat i njegov mlađi sin Jakub. Međutim, bitku je preživeo Vuk Branković, što je u narednim decenijama, a posebno u vekovima ropstva srpskog naroda pod otomanskim zavojevačima, formiralo etnološko-folklorni i kasnije nacionalni mit o „velikoj izdaji“, koja je zapravo bila pravi uzrok „srpskog poraza“ na Kosovu. Sačuvavši svoj život u Kosovkom boju, Vuk Branković je, makar i delimično, predodredio parametre mentalnog poimanja i svesti srpskog naroda o ulozi i značaju porodice Branković i svih njenih „krvnih“ i „nekrvnih“ srodnika u istoriji srpkog etničkog korpusa, a što predstavlja i segment teme ovog rada.[2]  Međutim, kosovska tragedija nije promenila odnos Srpske Pravoslavne Crkve prema porodici kneza Lazara. Pored činjenice da je posle bitke, možda i jedini feudalni oblasni gospodar koji je imao respektabilnu snagu za vojevanje protiv Turaka, bio upravo preživeli Vuk Branković, visoki crkveni krugovi su se opredelili za podršku i prvenstvo Stefanu Lazareviću kome su s formalno-pravne tačke obezbedili nasledstvo prestola i titulu novog kneza, uz kneginju Milicu, Lazarevu udovicu, kao regentkinju do punoletstva novog srpskog kneza. Nakon izvesnog vremena, kneginja Milica i mladi despot Stefan Lazarević priznali su vrhovnu vlast sultana Bajazita I, dok je Vuk Branković nastavio da pruža odlučan otpor daljim osmanlijskim vojno-političkim aspiracijama. Pored pomenutog, oblasti Brankovića posle pada Skoplja pod tursku vlast 1392. godine, nisu bile više u stanju da stupaju u odlučne samostalne akcije protiv turske ekspanzivne politike, ali sam Vuk je i dalje nalazio načina u suprotstavljanju saradnji Turcima. Izbegavao je da učestvuje u osmanskim ratnim pohodima, a istovremeno je pohranjivao znatna novčana i druga materijalna sredstva u Kotor i Dubrovnik. Navedena sredstva kasnije će biti od velike koristi njegovoj porodici, pre svih sinovima: Grguru, koji je dobio ime po Vukovom bratu, Đurđu i Lazaru. U svom delu Mavro Orbini navodi da je Bajazit I Brankovićima „oduzeo zemlju“ na zahtev kneginje Milice.[3] Vuk Branković je preostali deo života verovatno proveo u turskom zatočeništvu, gde je i umro u oktobru 1397. godine.[4]

Osvajački planovi „mlade“ i energične Otomanske imperije na kraće vreme bili su usporeni 1402. godine, kada je sultanu Bajazitu I zapretila velika opsadnost, nastala novom „mongolskom najezdom“ koju je predvodio kan Timur Lenk (Tamerlan). Bajazit I se užurbano pripremao za otpor i odsudnu bitku, uglavnom prikupljajući ratnike i tražeći materijalnu i logističku podršku od svojih vazala zauzvrat im nudeći određene beneficije. Porodica Branković je u ovim događajima prepoznala priliku da od osmanske vlasti vrate određene posede koji su ranije pripadali njenim feudalnim oblastima, što su i učinili u proleće 1402. godine neposredno pre Angorske bitke. Mavro Orbini dalje izlaže: „Nije prošlo mnogo a Vukova žena Mara je zajedno sa svojim sinovima povratila zemlje svog muža, sem onih dveju utvrđenih gradova Zvečana i Jelača, koje su držali Turci“.[5] Posle čuvene Angorske bitke u spisima savremenika ostalo je zapisano da su srpski ratnici pokazali velike vojne veštine, međutim okolnosti tatarske nadmoći pridonele su velikom osmanskom porazu, zarobljavanju sultana, ali i Grgura Brankovića. Konstantin Mihajlović iznosi tvrdnju da su Đurađ Branković i braća Lazarevići bili ranjeni tokom bitke, a potom da je budući srpski despot Đurađ „pobegao u Carigrad gde ga je ujak Stefan svezao i bacio u tamnicu“.[6]  Posle bitke ukupna politička situacija u Osmanskom carstvu je bila prilično nezavidna, jer je izbio dug i iscrpljujući grđanski rat između sinova Bajazita I. Iskoristivši navedene okolnosti, Đurađ je pobegao iz tamnice, a potom se stavio pod zaštitu i patronat najstarijeg Bajazitovog sina Sulejmana. Možemo slobodno zaključiti da je uporedo sa građanskim ratom između članova vladajuće dinastije, trajao i građanski rat između porodica Lazarevića i Brankovića koji je kulminirao u novembru 1402. godine u bici kod Gračanice na dva različita mesta. U toj bici, Đurađ je porazio Vuka Lazarevića dok su Turci koji su podržavali Brankoviće bili poraženi od Stefana Lazarevića. Posle bitke porodice su i dalje ostale zavađene i naredni period je bio obeležen krvavim sukobima u zemljama nad kojima su imali vlast. Najstariji sin Vuka Brankovića, Grgur, uskoro se vratio iz zarobljeništva da bi se potom zamonašio i kao monah Gerasim umro marta 1408. godine. U godinama građanskog rata vladalo je potpuno haotično stanje u svim društvenim sferama, a posebno u pitanjima „sklapanja“ i „raskidanja“ labavih ratnih savezništava između brojnih političko-interesnih frakcija. U međuvremenu, drugi Bajazitov sin Musa pridobio je na svoju stranu obe rivalske srpske porodice koje su mu pomagale u opsadi Carigrada. Nakon poraza Muse kod Carigrada, braća Brankovići kao i Vuk Lazarević raskidaju savez s njim i prilaze drugom pretendentu Sulejmanu koji ih upućuje u Srbiju. Međutim, doskorašnji saveznik Musa uspeo je da zarobi Vuka Lazarevića koji je potom ubijen, a Lazara Brankovića je ostavio u životu, kao svojevrsan „zalog“ s ciljem političkog potčinjavanja Đurđa Brankovića, Lazarevog brata. Do nove bitke je došlo kod Jedrena, a Musa uviđajući da je njegov poraz neizbežan te da mu ni u tim trenucima Đurađ nije priskočio u pomoć, naređuje ubistvo i najmlađeg Vukovog sina, Lazara. Sudbina se opet poigrala sa Đurđem, jer je njegov ljutiti protivnik Musa ipak postao sultan posle ubistva Sulejmana februara 1411. godine. Našavši se u bezizlaznoj situaciji, priznao je vlast novog sultana. Uprkos novoj konstelaciji snaga i prihvatanja vrhovne vlasti sultana Muse od strane Đurđa Brankovića, turski sultan je i dalje bio nepoverljiv prema svom novom vazalu, pa je u jednom trenutku pokušao i da ga otruje. Poslednji iz porodice Branković je bio primoran da ponovo beži ispred sultanovog progona, ali je prostor za dalja politička manevrisanja u njegovom slučaju bio veoma sužen, jer se s druge strane, u samoj Srbiji nalazio drugi velik protivnik i rival, njegov rođak Stefan Lazarević. Mara Branković, Đurđeva sestra, prihvatila je ulogu posrednika kako bi u tim turbulentnim i po interese srpskog sveta i Despotovine, tragičnim vremenima, pomirila dve porodice koje su bile još i u bliskim rodbinskim odnosima. Despot Stefan je prihvatio izmirenje i to ne samo iz političkih razloga, već i zbog ličnih bolje reći porodičnih potreba koje su opet bile u direktnoj vezi sa interesima Despotovine i ukupnog srpskog državotvornog i istorijskog nasleđa i tradicije. Naime, kako u braku sa Jelenom Gatiluzio (ćerkom gospodara Mitilene) nije imao poroda, počeo je da smatra Đurđa Brankovića za svog naslednika.[7]

Tokom zime 1412/1413. godine Musa je uspeo da osvoji više gradova u Srbiji, a ovakvi postupci su naveli despota Stefana da zaštitu potraži u zasnivanju saveza sa trećim Bajazitovim sinom Mehmedom. U svojevrsnu koaliciju bili su uključeni mačvanski ban Jovan Morović, podanik i blizak službenik ugarskog kralja Žigmunda, zatim bosanski vojvoda Sandalj Hranić i drugi. Posle izvesnog vremena koalicija se raspala, a ratovanje su, kao saveznici, nastavili Đurađ i Mehmed. Do odlučne bitke je došlo pod planinom Vitošom u Bugarskoj kada je herojskom borbom Đurađ potisnuo Musinu vojsku dok je sam sultan ubrzo bio uhvaćen i udavljen. Smrt Muse, istovremeno, je označila i kraj građanskog rata u Osmanskom carstvu, a novi sultan postao je Mehmed I, ratni saveznik i sizeren despota Stefana Visokog. Srpska despotovina je u nekoliko narednih godina, po prvi put od Angorske bitke, živela u miru, što je svakako omogućilo kako njen privredni tako i kulturni razvoj. Okolnosti su se promenile kada je sultan Mehmed I umro 1421. godine. Na osmanskom prestolu nasledio ga je sin Murat II koji je ponovo intenzivirao tursku energičnu osvajačku politiku. Tridesetak godina od smrti Vuka Brankovića, aprila 1425. godine umrla je i njegova supruga i Đurđeva majka Mara. Nije pouzdano utvrđeno da li je u vreme smrti despota Stefana i izbora novog despota bila živa Mara, sestra Đurđa Brankovića. Pored činjenice da su se porodice Brankovića i Lazarevića izmirile još 1412. godine, latentno rivalstvo između despota Stefana i njegovog još uvek ne formalno određenog naslednika, ipak je postojalo, gotovo do samog kraja despotovog života i vladavine. Shvativši da neće još dugo poživeti despot Stefan Lazarević je sazvao staleški Sabor u Srebrenici 1425. godine, gde su kao njegovi članovi bili prisutni najviši svetovni i duhovni dostojanstvenici Despotovine i Srpske Pravoslavne Crkve. Pošto je blagoslovio sestrića, duhovnoj i svetovnoj vlasteli obratio se rečima: „Od sada ovog poznajete gospodinom mesto mene“.[8]  Potom se obratio Đurđu: „Kako sam ja sam o svemu mislio, tako čini i ti“.[9]  Nedugo posle Srebreničkog sabora, shodno načelima feudalnih stvarno-pravnih odnosa, naslednik srpskog despotata, Đurađ morao je da obezbedi regionalno i međunarodno priznanje svog novog i budućeg položaja, što, naravno, nije bilo jednostavno. Kada je u pitanju Ugarska, u navedenim namerama mu je pomogao ujak Stefan koji je maja 1426. godine sa kraljem Žigmundom potpisao ugovor u Tati. Prema odredbama pomenutog ugovora, Ugarska je priznala Đurđa za naslednika pod uslovom da se Mađarskom kraljevstvu vrate zemlje i gradovi koji su se nalazili pod vlašću kralja Lajoša I (Beograd, Golubac, Mačvanska banovina i druga manja mesta), a koje je Ugarska bila ustupila despotu Stefanu Visokom. Takođe, uslovi ugarskog priznanja su podrazumevali i da novi despot po stupanju na presto mora ostati u vazalnim odnosima prema „Kruni svetog Stefana“, a u slučaju da premine bez muškog naslednika, bilo je predviđeno da Srpska despotovina pripadne Kraljevini Ugarskoj. S druge strane, u tom periodu nije mogao da očekuje određene konkretnije korake po pitanju priznanja od strane Osmanlijskog carstva, s obzirom da je Despotovina bila u ratu sa sultanom još od 1425. godine. Tokom ratnog pohoda protiv Osmanlija, despot Stefan je umro od posledica srčane kapi u selu Glavi kod Kragujevca. Umro je u subotu 19. jula 1427. godine, zapomažući: „Po Đurđa, po Đurđa“.[10]

Irina Kantakuzin, u srpskoj istoriografiji i epskoj tradiciji poznata kao Jerina Branković, poticala je iz ugledne vizantijske porodice Kantakuzin. Kada je u pitanju Irinina mladost, odnosno period njenog života do braka sa Đurđem Brankovićem, nemamo mnogo pouzdanih informacija u pisanim izvorima, ali ni u narodnoj epici. Mavro Orbini, kao i mnogi drugi istoričari, Irinu dovode u rodbinske veze sa Matijom Kantakuzinom, odnosno u tekstovima istih buduća srpska despotica prikazana je kao njegova ćerka, što je u ranoj istoriografiji izazvalo mnoge nedoumice u pitanjima naučno-istraživačkih interesovanja o genealoškom redu unutar uticajne romejske familije Kantakuzin. Ipak, istoriografija je ispravila grešku i danas se pozdano zna da je Irina Kantakuzin bila ćerka Teodora Kantakuzina, po svojoj prilici sina Matije Kantakuzina čiji je otac bio  Jovan VI Kantakuzin, čuveni vizantijski car. Porodica buduće despotice vodi poreklo od solunske grane Kantakuzina koji su bili u rodbinskim vezama sa vladajućom dinastijom Paleolog. Irina je imala sestru Jelenu koja je bila udata za trapezuntskog cara Davida Komnina, kao i još jednu sestru nepoznatog imena za koju se zna da je bila udata za gruzijskog kralja. Pored sestara, Irina je imala i braću: Andronika, velikog domestika Vizantijskog carstva, Georgija i Tomu koji su kasnije imali značajnu ulogu u političkim dešavanjima na prostorima Srpske despotovine Đurđa Smederevca. Ne zna se tačna godina njenog rođenja, ali se približno uzima da je to bila 1400. Međutim, postoji velika verovatnoća da je rođena nekoliko godina ranije.[11] Uvidom u povelju manastira Esfigmena iz 1429. godine, s velikom pouzdanošću možemo utvrditi lik Jerine Branković. Bila je to visoka i vitka žena, sitnog lica sa pravilnim crtama. Govorila je više jezika, a svojom gracioznošću kao i veštinom ukrašavanja opčinila je i budućeg muža Đurđa Brankovića. Nažalost, pojedine crtice iz njenog privatnog života, posebno iz vremena pre njene šesnaeste godine, kada je stupila u brak sa budućim srpskim despotom, autoru su potpuno nepoznate ili iz razloga tehničke prirode  nedostupne. Veliki nedostatak pri analizi jedne važne istorijske ličnosti, pri tom i ženskog pripadnika vizantijske i srpske vladarske porodice, sastoji se i u činjenici da ne postoje određeni pisani tragovi intimne ili lične prirode, poput beležaka ili dnevnika, nastali rukom same ličnosti koja je predmet istraživanja, što u velikoj meri zainteresovanim naučnim delatnicima i čitaocima uskraćuje mogućnost neposrednog i sveobuhvatnog uvida u psihološko-karakterni profil pomenute osobe. Međutim, analizom drugih pisanih i materijalnih spomenika i te kako je moguće, ali na posredan način utvrditi mentalni sklop, tj. psihološku strukturu jedne ličnosti, pa i same Irine Kantakuzin.[12]

Veoma oskudne informacije o ranoj mladosti Irine Kantakuzin ipak u određenoj meri otkrivaju detalje o njenim interesovanjima, poznanstvima, obrazovanju, pa čak i o emotivnim naklonostima. Postoje određena mišljenja, doduše veoma nepouzdana „i na ivici“ da budu okarakterisana kao „senzacionalističke vesti“ da je Irina pre udaje za srpskog vlastelina, pokazivala emotivnu naklonost prema svom službeniku i učitelju, inače rođaku njenog pratioca i prijatelja Teofila, pripadnika solunske porodice Megalomita. Navodno, samo su okolnosti vezane za društveni položaj „učitelja“ i Irine, kao i njegova odsutnost iz njenog života u određenom neposredno pre njene veridbe i udaje za Đurđa Brankovića, uzrokovale krah pomenute „veze“.[13] Uskoro, u životu Irine Kantakuzin pojavio se srpski vlastelin Đurađ Branković. U jesen 1411. godine poslednji muški potomak Brankovića, kao vazal pomagao je sultanu Musi pri opsadi grčkog grada Selimvrije, koji je bio uporište Orhana, sina pretendenta na osmanlijski presto Sulejmana, inače Musinog brata. Musa nije imao poverenja u svog vazala te je odlučio da ga likvidira. Mudri i obazrivi srpski plemić izvesno je očekivao da će mu život biti ugrožen, zbog čega je preduzimao brojne mere predostrožnosti, poput upotrebe različitih vrsta lekovitih biljaka. Plan sultana Muse bio je da otruje Đurđa Brankovića. Međutim, uspeo je samo ozbiljno da ugrozi njegovo zdravlje, odnosno Đurađ je oboleo, ali nije podlegao posledicama trovanja. Istovremeno, shvatio je da ukoliko želi da očuva svoj život, mora da potraži novog sizerena i svakako bezbednije prebivalište, a sve to zejedno je iziskivalo velike diplomatske napore i znatna materijalna sredstva. Koristeći okolnosti građanskog rata koji je već niz godina besneo između sinova Bajazita I u Osmanlijskom carstvu, Đurađ je odlučio da se podčini vrhovnoj vlasti pretendenta Sulejmana, brata svog dosadašnjeg sizerena te da od njega zatraži zaštitu i podršku. Sulejman je prihvatio ponudu Đurđa Brankovića, a u novim političkim okolnostima budući srpski despot se zapravo našao na zajedničkoj strani sa svojim ujakom srpskim despotom Stefanom, dotadašnjim ratnim suparnikom. U vreme dok se još oporavljao od posledica trovanja, Đurađ je uputio poruku svojoj majci Mari s molbom da ona posreduje kod despota Stefana kako bi se njihove dotadašnje nesuglasice prevazišle s željom da sklonište i novo prebivalište potraži u Srbiji despota iz dinastije Lazarević. Na putu prema Srbiji, obreo se u Solunu, gde je bolestan i iscrpljen od putovanja izvesno vreme proveo kod svojih starih prijatelja Kantakuzina. Tokom oporavka u domu Tome Kantakuzina, između šesnaestogodišnje Irine i tridesetsedmogodišnjeg Đurđa, razvila se romantična veza i naklonost, a pre Brankovićevog povratka u Srbiju, budući supružnici su se verili.[14]

Svatovi na čelu sa mladom krenuli su ka Đurđu decembra 1414. godine, a prema narodnim običajima, mladoženja se nije nalazio u svadbenoj povorci. Povorka slavljenika uputila se prema Vučitrnu, gde su se u datom periodu nalazili dvorovi Brankovića. U toku dugog i napornog putovanja, pravili su pauze jedino kada je svatovima bilo potrebno osveženje ili u situacijama kada je Irina, prema narodnim i religijskim običajima, bila dužna da izvrši određene verske obrede (npr. u cilju rađanja „zdravog poroda“- primedba autora). Kada su stigli do reke Sušice, te nevidljive, zamišljenje linije razgraničenja između „starog doma“ koji joj oduvek bio poznat i novog, budućeg, a nepoznatog, prema tradiciji, grčka princeza je prekoračila isušeno korito strogo usmerivši pažnju na pravac ispred sebe i pri tom pazeći da se ne okrene na prethodno pređeni put.[15] Pratnja princeze Irine u društvu svetogorskih kaluđera prenoćila je u Drežniku. U Vučitrnu i široj okolini bilo je gotovo zaboravljeno kada je u kući Brankovića bilo više radosti, sreće, ali i gostiju pridošlih iz raznih krajeva zemlje. Grad je bio ukrašen kao za vreme vašara, dok su stanovnici iz svih delova zemlje, bez obzira na staleško-socijalnu pripadnost, želeli da prisustvuju ovom važnom događaju. Ceremonija venčanja Đurđa, visokog i crnomanjastog srpskog plemića i hrabrog ratnika i Irine, mlade i pomalo bojažljive princeze, održana je 26. decembra 1414. godine na dan svetog Stefana, a veći deo svadbe se odvijao prema romejskim običajima. Tradicija je takođe bila prisutna i prve Irinine noći u Srbiji, kada je morala da je prespava sa jednom od devojaka-rođaka iz porodice svog supruga. Slavlje ja nastavljeno i narednog dana kada je svadbenim svečanostima prisustvovalo i poslanstvo despota Stefana Lazarevića. Pomenutim činom, Irina, vizantijska princeza iz čuvene i moćne vizantijske porodice Kantakuzina, postala je saputnica budućeg srpskog vladara. Međutim, prošlo je mnogo vremena do trenutka kada je i ona sama kao žena i supruga vladara bila dovoljno stasala da se ravnopravno uključi u političke prilike „svoje muške okoline“.[16]

[1] Na vrlo eksplicitan način, Mavro Orbini ukazuje na postojanje rodbinskih odnosa između dve pomenute dinastije kada kaže: „Sin velikog župana Nemanje Vukan, brat prvovenčanog kralja Stefana; ovaj Vukan, veliki knez, rodi sina Dmitra župana, u monaštvu narečeni David, koji sazda crkvu svetog bogojavljenja pored Lima u mestu Brodarevu. Ovaj pak rodi sinove i kćeri; prvi sin njegov veliki knez Vratko. Vratko rodi Vratislava. I Vratislav rodi sinove i kćeri; prva njihova kći kneginja Milica u inočkom liku narečena Evgenija monahinja. Ova rodi sinove i kćeri. Prvi sin njen Stefan. I bi Stefan veliki knez, despot Srbljem i obema stranama Podunavlja gospodin. I prva kći njena Mara, sestra velikog Stefana. Ova rodi tri sina. Sin njen prvi despot Đurađ“. Iz navedenog teksta možemo da zaključimo da je svrha ovog rodoslova bila da pokaže kako je despot Đurađ Branković, sin Vuka Brankovića, zapravo bio u srodstvu sa svetorodnim Nemanjićima te da i ova iznesena činjenica na određeni način opravdava njegovu vladavinu u Srbiji. Nesumnjivo, Brankovići su imali rodbinske veze s Nemanjićima, ali ostaje pitanje da li se pomenuta veza zasnivala na tezi da su njeni članovi pripadali redu potomaka velikog župana Vukana, vidi: Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Srpska književna zadruga, Beograd, 1968, str. 115.

[2] Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, istorijski ogledi, Srpska književna zadruga, Beograd, 1990, str. 9-25. O razlozima formiranja mita o „kosovskoj izdaji“, ulozi Vuka i porodice Branković u njemu, kao i o reperkusijama koje je isti imao na kasniji tok istorijskog razvoja političko-idejne filozofije srpskog etnosa, biće izneto više reči u daljem izlaganju.

[3] Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Srpska književna zadruga, Beograd, 1968, str. 102.

[4] Isto

[5] Isto, str. 103.

[6] Konstantin Mihajlović, Janičarove uspomene ili turska hronika, Beograd, 1986, str. 21.

[7] Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994, str. 49-61. Uporedi i Momčilo Spremić, Đurađ Branković, Srpski biografski rečnik, Matica srpska, Novi Sad, 2007, str. 618-620.

[8] Isto, str. 70.

[9] Isto

[10] Konstantin Filozof, Život Stefana Lazarevića, despota srpskoga, Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, Čigoja, Beograd, 2007, str. 91.

[11] Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Zograf, Niš, 2001, str. 289.

[12] Isto, str. 302.

[13] Vidan Nikolić, Prokleta Jerina, Legenda, Čačak, 2007, str. 150-159.

[14] Isto, str. 100.

[15] U svom istorijskom romanu Vidan Nikolić podrobno opisuje tradicionalne norme ponašanja pojedinih članova svadbenih povorki u srednjovekovnoj Srbiji ili neveste u slučaju Irine Kantakuzin: „Nevesta se saginje i sa isušenog rečnog korita uzima kamičak, rečni belutak, kojim se, kao da je prsten, veže i venčava sa novom zemljom. Steže ga do bola u ruci da ga utisne u dlan i obeleži dolazak“. Navedeni citati svakako predstavljaju korisne informacije u domenu naučno-istraživačke delatnosti o brojnim otvorenim pitanjima vezanim za istoriju porodično-bračnih odnosa i pravila, kao i svakodnevnog života unutar srpskog etničkog korpusa od XIV do XVI veka, vidi: Vidan Nikolić, Prokleta Jerina, Legenda, Čačak, 2007, str. 104.

[16] Vidan Nikolić, nav. delo, str. 100-105.